Байлар салығы Қазақстанға қандай пайда әкеледі?

Байлық салығын енгізу жайлы әңгіме елімізде жыл сайын көтеріледі. Дегенмен, бұл мәселе пандемияға байланысты дағдарыс жағдайында әлемде жиі айтыла бастады. Әсіресе, елімізде кейбір депутаттар яхта, ұшақ, қымбат көлік мініп, зәулім сарайда тұратын ауқаттыларға салынатын салықты арттыру туралы ұсыныстар айтып жүр. Шынында да, Тәуелсіздігіміздің 30 жылы ішінде халықтың бай және кедей топтары арасындағы алшақтық айтарлықтай өсті. Қазақстанда байлық салығын енгізетін кез жетті ме? Бүгін осы тақырыпты қозғағанды жөн санадық.

АЙЛЫҒЫ ТӨМЕН АЗАМАТТАР АЗ САЛЫҚ ТӨЛЕЙДІ

ҚР Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев әлеуметтік әділдік үшін қолданысқа жалақы мен басқа да кіріс түрлеріне қатысты жеке табыс салығының үдемелі өлшемін енгізу мәселесін пысықтайтын уақыт жет­кенін жариялады. «Үдемелі өлшем­ге сәйкес жалақысы төмен азамат­тар салықты қазіргіден аз төлейді. Ал еңбекақысы жоғары қызметкер­лердің төлейтін салығы артады. Мақсатымыз – еңбекақы төлеудің мейлінше кең тараған әрі жасырын тәсілін «көлеңкеден» шығару. Егер тиісті салық мөлшері қысқаратын болса, жалақыны жасырын тө­леудің қажеттілігі болмайды», – деді Мемлекет басшысы. Біле жүріңіз, бұл қадам жалақыны кон­вертпен алатын азаматтардың са­нын азайтып, салық төлеушілердің қатарын көбейту үшін жасалып отыр.

Мемлекет басшысының мәлім­деуінше, айына 250–300 мың теңге жалақы алатын азаматтар 10% емес, 7% табыс салығын төлеуге тиіс. 300 мың теңге мен 1,5–2 млн теңгеге дейін табыс табатындар үшін қазіргі 10% мөлшерлеме сақ­талуы керек. «Жылына 25 млн теңгеден көп табыс табатын аза­маттар үшін табыс салығының па­йыздық мөлшерлемесін арттыру қажет. Бұл мәселені үкіметтік ко­миссия нақтылайды», – деді Прези­дент.

Мемлекет басшысының пікірін­ше, жеке табыс салығының пайыз­дық мөлшерлемесінің шекті дең­гейін 15%-дан асырмау керек.

Айта кетейік, Президенттің тапсырмасын орындау үшін Ұлт­тық экономика министрлігі жаны­нан жұмыс тобы құрылды. Оның құрамына парламент депутаттары, «Атамекен» ұлттық кәсіпкерлер палатасының өкілдері мен қоғам қайраткерлері енді. Ұлттық эконо­мика вице-министрі бір сөзінде үдемелі өлшем бойынша жеке та­быс салығының шегі мен мөлшер­лемесіне қатысты мәселе ашық талқыланатынын айтты. «Бұл шара қолға енді алынғандықтан үдемелі өлшемнің мөлшерлемесі қандай болатынын әзірге айту қиын. Нақ­ты әрі дәйекті ақпарат жұмыс тобы­ның басқосуынан кейін белгілі бо­лады», – деді вице-министр.

ДЕПУТАТТАР ПРЕЗИДЕНТТІ ҚОЛДАЙДЫ

Мәжіліс депутаты, саясаттану­шы Ерлан Саиров үдемелі өлшем Еуропа елдерінде кең тарағанын тілге тиек етіп: «Мұны «Еуропа- Скандинав моделі» деп атайды. Еуропалық стандартқа сай өмір сүру үшін бізге осы тәсілге жүгіну­ге тура келеді. Үдемелі өлшемнің шекті деңгейі Президент айтқан 15%-дан аспауға тиіс. Шекті деңгей бұдан жоғары болса, адамдар табы­сын жасыра бастайды», – деді ха­лық қалаулысы.

Шынында да, жалақысы жоға­ры адамдар мемлекетке тапқан та­бысына сай салық төлеуге тиіс. Өйткені, мемлекет олардан бюд­жетке түскен түсімді трансферттік шығындар мен әлеуметтік төлем­дерді жабуға жұмсайды. Осылайша қоғамда әділдік орнатуға бір қадам жасалады. Оның үстіне, қоғамда жалақысын конвертпен алып жүр­ген адамдар бар. Олар бұл қадамға салық төлеуден жалтаруды мақсат тұтып емес, тапқан табысын отба­сын асырауға жеткізу үшін барады. Адамдарды да түсіну керек. Олар жақсы өмір сүргендіктен салық төлемей жүрген жоқ. Халық тапқан табысының 50%-ын азық-түлікке жұмсайды. Дамыған елдерде азық- түлік алуға айлық табыстың 8–10%-ы ғана жетеді.

Қазір бізде 100 мың теңге жалақы алатын адам мен 400 мың теңге табыс табатын адам бірдей, яғни 10% жеке табыс салығын төлейді. Әділдік тұрғысынан қарағанда, бұл дұрыс емес. Қолданысқа үдемелі өлшем енгізілсе, табысы аз адам­дар аз, табысы көп адамдар көп салық төлейді. Яғни үдемелі өл­шем халықтың басым бөлігі үшін тиімді болады.

Мәселен, биылғы дағдарыс АҚШ сияқты алпауыт дамыған елді де әбігерге салса керек, бұл елде қазір миллиардерлеріне 60%-дық біржолғы салық төлеу идеясы кү­шейе түскен. Мұнда да осындай заң жобасын сенаторлар ұсынды. «Миллиардерлердің төлемін жаса» деп аталатын заң жобасы 467 бай адамнан тұратын элитадан 731,8 миллиард долларға 60 пайыздық салық өндіріп алуы мүмкін. Бұған не мәжбүрлеп отыр? Себебі, елде пандемия басталған кезде 50 млн- нан астам америкалық жұмыссыз­дық туралы көмек сұрап, тағы 5,4 млн адам медициналық сақтанды­руынан айырылған. Сенаторлар­дың пікірінше, біржолғы салық салу барлық америкалықтарға бір жыл ішінде медициналық шығын­дарды, соның ішінде рецепт бо­йынша дәрі-дәрмектерді төлеуге мүмкіндік береді.

Ал біздегі байлар ше? Қысыл­таяң кезеңге қарамастан, Шешенстандағы футбол командасына ұшақ сыйлап, аурухана салып бе­ретінін жария еткендер де бар. Рас, ғайыптан пайда болған қырғын дүние-дәулетін шетелге шашатын бай-шонжарлар да жоқ емес.

Белгілі экономист Мақсат Ха­лық байларға салық салу туралы ұсынысты қолдайды. Дегенмен, ол дәулеттілерге салық салмас бұрын жалпыға бірдей табыс декларация­сын енгізу қажет деп есептейді.

«Әрбір қазақстандық қанша табысы барын көрсетсе, сол кезде бәрі әділ болады. Менің ойымша, заңсыз жолмен байығандар өз мүлкін жария еткісі келмейді. Осындай лобби топтар парламент­те де әрекет етіп жатқаны байқала­ды. Еш мүлкі жоқ, орта таптағы азаматтар табысын жария етуге қарсы емес деп ойлаймын. Байлық­ты заңсыз тапқандар қарсылық та­нытып жатқан жайы бар, – дейді ол.

Елімізде байларға арналған салық 2024 жылдан бастап енгізі­леді деген жоспар бар. ҚР Ұлт­тық экономика министрі Әлібек Қуантыров байлар салығы тек ауқатты адамдардың «қалтасы­на» әсер ететінін атап өтті. «Жаңа салық негізінен қымбат көліктерге, басқа да сәнді зат­тарға, мүмкін антиквариатқа, жылжымайтын мүлікке және өзге де бағалы заттарға салынуы мүмкін», – деді ведомство басшы­сы.

Қалай десе де, байлардың бәрінің де «қаржы айналымдары­ның» қозғаушы күші – тұрып жатқан елі. Сондықтан табысы­ның көлеміне қарай сол елмен са­лығын да лайықты бөлісу – әді­летті шешім болар еді.

ШЕТЕЛДІК ТӘЖІРИБЕ

Еуропа елдерінде «байлық салығы» баяғыдан бар. Бәленің бәрі ежелгі Рим империясында алқызыл киім мен қымбат әше­кей тағынуға тыйым салудан басталған. Жүздеген жылдар өткеннен кейін осы қатаң ереже Венецияда тек қара гондолаға міну туралы бұйрыққа ұласты. Кезінде кейбір елдерде кітап, су құбыры, тіпті опера театрының билетіне де салық салынған. Өткен ғасырдың басында Нор­вегияда кәдімгі шоколад асып- тасудың белгісі саналды. 1810 жылы Пруссияда ит салығы шықты, себебі итті тек байлар асырай алады деген ұғым қа­лыптасты. Соңғы жылдары көп­теген дамыған елдерде кері құ­былыс байқалған еді – байлық пен сән-салтанатқа салынатын салықтың орнына қосымша құн салығының жоғарғы ставкасы енгізілді.

Көрші Ресейде де «байлар салығы» бар. Онда табысы жы­лына 5 миллионнан асатын аза­маттар үшін салық ставкасы 13%-дан 15%-ға дейін өсті. Осы салықты енгізу арқылы олар биыл бюджетке 60 млрд рубль кіріс кіргізді. Сондай-ақ, бұл соманы алдағы жылы – 64 мил­лиардқа, 2025 жылы – 68,5 мил­лиардқа өсіруді жоспарлауда. Мемлекет бұл қаражатты ауыр, созылмалы және сирек кезде­сетін аурулары бар балаларды емдеуге жұмсайтын болады. Жаңа заң мүлікті сату (бағалы қағаздарды қоспағанда ) немесе сақтандыру төлемдері сияқты біржолғы кірістерге қолданыл­майды. Билік мұндай шаралар­ды Ресей бюджет тапшылығы­ның өсуіне байланысты қабылдады. Енді олар байларға салынатын салық мөлшерле­месін одан әрі арттыруды қарас­тырып жатыр. Алдағы уақытта 21 пайызға, содан кейін 30–35 пайызға ұлғайтуды көздемек.

Ал Германияда байлар са­лықты көп төлейді. Мәселен, егер ерлі-зайыптылардың жалпы табысы жылына 18 мың еуродан аспаса, онда олар салық төлеуден босатылады. Принцип өте қара­пайым: адам неғұрлым көп ақша тапса, соғұрлым оның салығы ұлғаяды. Мұны олар прогрес­сивті салық салу шкаласы деп атайды. Онда салық ставкасы 14-тен 42 пайызға дейін өсіп отырады. Кейбір жағдайларда арнайы максималды мөлшерле­ме 45 пайызға дейін ұлғайтыл­ған.

Мысалы, Швецияда «жоғар­ғы» шек 56,4%, ал төменгі шегі – 0%. Бельгияда табыс салығы 25%-дан басталып, 53,7%-ға же­теді.

Тақырыпқа орай

Ербол ИСАХАНОВ, Алматы қаласының тұрғыны:  БАЙЛАР БӨЛЕК САЛЫҚ ТӨЛЕУГЕ ТИІС

Елімізде сіңірі шыққан кедейлер мен шылқыған байлардың арасы алшақтап барады. Сондықтан да байлыққа салық салу­ды әлеуметтік жауапкершіліктің бір тетігі іспетті қарас­тырған абзал. Бұл ретте байлар бөлек салық төлеуі тиіс. Өйткені, еліміздегі ауқатты адамдардың табысы көбейген сайын, сәйкесінше оларға салынатын салықты да еселеп өсіру керек. Егер шенеунік, ұлттық компания топ-менеджерлері мен кәсіпкердің айлық табысы 1 миллионнан асса, ол мемлекетке 40 пайыз салық төлеуі тиіс. Қазір елімізде табыс салығы бай мен кедейге бірдей – 10 пайыз. Яғни тұрғындар арасында теңдік жоқ. Бір жалақыға қарап отырған адамдар барынша үнемдеу­ге тырысады. Енді біреулер байлығын көрсетіп қалу үшін бір- бірімен бәсекелесіп жүр.

Соңғы кезде қымбат көлік, пәтер мен өзге де жылжымай­тын мүлікке деген сұраныс өскен. Қазір тек құны 1 миллион доллардан асатын баспанасы барлар мен джип мінгендерге салық бірнеше есе жоғары. Сондықтан салық кодексіне өзгеріс енгізуді ұсынамын. Табысы жоғары адамдарға және қымбат көлік, зәулім үй сатып алып, оны ашық жариялап жүрген бай­ларға салықты көбірек салу керек. Ал қайырымдылық жасап жүргендерге жеңілдік болуы тиіс.

Марат НАРИМАНҰЛЫ, экономист: ОЛАРДЫҢ АҚШАСЫН ТҰРМЫСЫ ТӨМЕН ОТБАСЫЛАРҒА БЕРУ КЕРЕК

Байларды аяудың қажеті жоқ. Олардың елге тигізіп отыр­ған пайдасы шамалы. Өкінішке орай, біз ірі кәсіпкерлерге, ауқат­тыларға салықты төмендету туралы жиі айтамыз. Кәсіпкер­лер мемлекетке салықты неғұрлым аз берсе, соғұрлым олар өз бизнесіне инвестиция салады, көбірек жұмыс орындарын аша­ды, жұмысшыларына жоғары жалақы төлейді деп ойлаймыз. Бірақ бұл қаншалықты дұрыс? Бүгінде бізде байлар мен кедей­лердің арасы тым алшақтап барады. Түйені түгімен жұтып жатқан олигархтар қарапайым қара халыққа көмектесіп жа­тыр ма?

Қазір интернетті ашып қалсаңыз, баласын немесе өзін емде­те алмай, қайыр сұрап жүрген адамдар қаншама? Әлеуметтік желіге суреттерімен қосып, небір ауру түрлерін жазғанда, қарап отырып жүрегің ауырады. Ондай адамдар саны тым көбейіп кеткен. Халықтың жағдайы өте нашар. Ал ауқаттылар байы­ған үстіне байып жатыр. Осы әділдік пе?

Менің ойымша, әрбір азамат жиып-терген дәулетіне сай салық төлеуі керек. Байларға салық салынса, ел қазынасына қы­руар ақша түседі. Соның арқасында мемлекетте қосымша қара­жат та пайда болады. Ал оны халықты әлеуметтік жағынан қолдауға, яғни көпбалалы, тұрмысы төмен отбасыларға, мүге­дектерге көмек көрсетуге жұмсауға болады.