«Қазақтың тойы бітпесін». Бұл бүгінгінің қасиетті нақылына айналды. Өйткені, бізде шоу бизнестен гөрі, той бизнестің бәсі артып тұр. Әрбір адам той жасап, қызын ұзатып, ұлын үйлендіргісі келеді. Бұған не дейміз?
Ақын Төлеген Айбергенов «Бір тойым бар» өлеңінде бәрін әспеттеп керемет сөздермен өрнектеген. Ақыннан асып, сұлу сөзбен көмкере қоймаспыз.
«Бір тойым болатыны сөзсіз менің,
Дәл қай күні екенін айта алмаймын.
Бірақ... бірақ...
Ешкімді де билетпей қайтармаймын».
Расында, той жасап, осыншама жиған-тергеніңді шашу да оңай емес. Әрбір қазақтың көңілінде – той жасап, ұлын – ұяға, қызын – қияға қондыру арман. Соған сай іс қылады. Мүддені осылай бағыттайды. Сондықтан бұл өмірде жақсылап той жасап, жұртты жинап, бір жасап қалғанды құптаймыз. Бәрі орнымен болғай.
ҚАЛЫҢМАЛДЫҢ ЖӨНІ БАР
Қазақ халқы дана халық қой. Бәрін біліп, өмірден көрген-түйгенін ұрпағына тәмсілдеп айтып отырған. Сондай бір астарлы сөз де бар. Соның бірі «теңін тапса, тегін бер» дейді. Бұл «қалыңмал» турасында айтылған сөз. Шынында, жыл өткен сайын жағдай өзгеріп барады. Адамдар арасында жарыс күшейді. Сол бәсеке дәстүр-салтымызға енген сияқты. Бұдан бой тасалау мүмкін емес. Олай етсеңіз, досқа күлкі, дұшпанға таба болатын сияқтысыз. Біз барлық нәрсені ұятқа тірейміз.
Заманауи қоғамда бай-бағландар бір-бірінен асырып жар еткелі отырған қызының артынан мол қаржы әкелуді сәнге айналдырды. Оңтүстік өңірде мұның жүктемесі көбейген. Тіпті, қарапайым отбасылар құдаласар алдында уағдаласатын көрінеді. Бір танысымыз 5 миллион теңге ақша апарды. Әрине, жігіт жақ өте ауқатты екен. Қыз да кембағал емес-ті. Әйтсе де, байлар санатынан емес-ті. 7-8 миллион теңге, мүмкін 10 миллион беріп жатқан шығар. Көп қаржыны құдіреті, дәулеті жеткендер берер. Алайда, қарапайым жанұя ондай көп қаржыны қайдан тапсын.
Дейтұрғанмен, тырысып, бар дүние-мүлкін сарп етіп беретіндерге қайранбыз. Содан соң ана сүті, ата күші және т.б. салт-дәстүр көбейген. Бұл қаншалықты дұрыс. Осы жағы да қоғамды мың толғандырып, жүз ойландырып келеді. Одан да көрпеге қарай көсілген абзал емес пе.
Кейде қалыңмал беруге тарлық ететіндер табылады. Бергенін есептеп, тықақтап, өлшеп қояды. Ондай есеп-қисап екі жастың ортасына жік салады. Олай жасап, жаңадан құралған шаңырақ түбі құрдымға кетіп жүрмесін. Бәрібір қыздың артынан ата-анасы жасау, дүниесін алып барады. Баласының бақыты үшін ешкім аянып қалмас.
Қалыңмал – жарыс емес, дәстүр-салт. Осыны ұмытпайық, ағайын. Алмақтың да салмағы бар. Күндердің күнінде осындай жағдай кез келгеннің басына түсуі ықтимал. Сондықтан ыңғайға, жағдайға қарап көсілген жөн.
ТОЙХАНАЛАР НЕГЕ ҚЫМБАТ?
Осы күні тас лақтырсаң, тойханаларға тиеді. Әрбір ауыл, аудан, қалада бар. Баршасы сәулетті әрі патша сарайындай. Еңселі, көркіне көз тоймайтындары жетерлік. Әріге бармай, Алматының өзін-ақ алайық. Таудың бөктерлеріне дейін мейрамханалар бой көтерген. Жоғары санатты, мәртебелі меймандарды күтуге арналғандары қаншама. Оған кіріп, қызыл кілемшесін баспақ түгілі, сыртынан жолауға жүрексінесің. Олай етуге қомақты қаржы, қауқар қажет.
Тойхана бизнес көзіне айналғалы қашан. Жұрттың бәрі сонда той жасайды. Қонақ күтеді. Қыз ұзату, үйлену тойы, беташар, тұсаукесер, сүндет той, мүшел жас – бәрі сонда өтеді. Ол барынша қалта қағады. Уайымдатады. Ақыры, 5-6 сағатта зу етіп өтеді. Қонақтардың әкелген тойанасынан өз-өзін жауып жатады. Кейде жетпей де қалады. Ондайда шара жоқ. Өз қалтаңыздан қосасыз. Ең бастысы, ым-жымсыз өтсін дейсіз.
Біздіңше, мейрамханаларды бір ретке келтіретін кез жетті. Қазір әркімнің қолында смартфон бар. Сол арқылы барлығын көріп-біліп отыр. Көздің жауын алатын сәттер қалыс қалмайды. Олигархтар жасаған тойлар қарапайым халықтың жүйкесін қоздырып, қанын сүліктей соруда. Қазақта «Аттылыға ерем деп, жаяудың таңы айрылыпты» деген сөз бар. Осылайша байларға ұқсап бағатындар жетерлік. Әр қазақтың ағайын-жекжаты, таныс-тамыры, дос-жараны, аралас- құралас адамы көп болады. Орташа шаққанда 200–300 адамға лайықтайды. Мәселе ұятқа қалмауда. Сөйтіп, кредитке ұрынады. 5–7 жыл банкке байлаулы баспақ болады. 5 миллион несие рәсімдесеңіз, үйтіп-бүйтіп 2 есе қылып қайтаруға мәжбүр боласыз. Үй кепілде тұрады. Кешіктірсе, тағы үстеме қосылады. Былайша айтқанда, той банкке зор пайда, қарапайым жанға бас ауруға айналып жатады. Әрине, ондайға ешкімді душар етпесін. Ондай қадамға бара қалсаңыз, әлектенуден басқа амал қалмай қалады. Қоғамда ондай оқиғалар толып жатыр.
Әр істің қайыры бар. Той жасағанда шамаға қарау керек шығар. Бұл кәдуілгі қаржы сарапшыларының пікірі. Әйтпесе, әбігерге адамның өз басы ілігеді. Одан соң банктердің 16–27% мөлшерлемесін азайту керек. Араб банктеріндей 3%-бен несие бермесе де, біздің қаржы секторына 6% жеткілікті. Сонда құда да, құдағи да тыныш. Сонда ғана ешкім қаржы ортылық тарымен соттасып, дауласа қоймас. Инфляция шарықтаған тұста біраз жағдайды алдын ала ойластырған абзал.
ЫСЫРАП КӨБЕЙІП БАРАДЫ
Кейде тойдың дастарханына қарап тоясыз. Дәулетті адамдар Атлант мұхитынан акуланың етін, теңіз капустасын, дала саңырауқұлағын, тағысын-тағы тәтті, дәмділерді қояды. Шетелден әйгілі аспаз жалдайды. Осыдан біраз бұрын Шымкентте салмағы 3 тонна болатын торт пісірілді. Оны арнайы көлікке ұқсаған құрылғымен кіргізді. Құдды бір «Рапунцель» ертегісінде жүргендейсіз. Бәрі таң- тамаша. Мақұл, құдіретің жетсе жаса. Алайда, аста-төк қыла көрме.
Тойларда ас-ауқат үсті-үстіне келеді. Кемінде екі рет тамақ береді. Әртүрлі сусындармен қатар, қымыз, қымыран қояды. Торт тарқатады. Тәтті-дәмділермен дастархан толады. Кейбірінікін жұпыны деп сынайды. Осының бәрін бірнеше сағатта жеп тауысып, тып-типыл ету қиын. Баршасы бірдей сарқыт алмайды. Көбісі оған мұқтаж да емес. Ар-ұят санайтындар табылады. Аяққа басылып, тамақ рәсуа болып жатады. Оны ішіп алған, мас адамдар аяғымен басады. Қызу би болғанда жұрттың үстіне төгіліп, мазаны қашырады. Осы нәрсе үнемі айтылып жүр. Алайда, ысырапқа жол беріп жатырмыз. Осыны реттейтін кез жетті.
ҰЯТҚА ҚАЛЫП, ӘДЕПТЕН ОЗБАЙЫҚ
Көптің ашу-ызасына тиетін нәрсе бар. Ол – жөнсіз сөз, әдепсіз қылық. Онсыз да жүйкесі жұқарған жұрттың титығына тимеген жөн. Ешкім ерігіп жүрген жоқ. Әсіресе, асаба қауымына той тікелей қатысты. Себебі, той тізгіні сонда. Той иесі ұйымдастырып, бар-жиған тергенін соған береді. Асаба болса аузына келгенін айтып, қонақтардың кем-кетігін бетіне баспауы шарт. Ұятсыз сөздер айтып, күлдірем деп, бүлдіріп жатады. Егер өзіңізді біреу кекетіп-мұқатып тұрса, сізге жаға ма? Әрине, ұнамайды! Сондықтан осыны ескерейік.
Тілек айтудың да жөні бар. Әсіресе, көсемсіп, көреген болып, шешенсіп сөйлеп, ығырды шығаратындар бар. Тарихтың арғы-бергі тұсын айтып, ата-бабасын мақтап, кейде қыз жақты күндеп, ұл жақты түгендеп тұрады. Жастар екі сөздің басын құрай алмай орысша-қазақша шатып кетеді. Көпшілік орында көше жаргонымен сөйлеп отырады. Мұнысы көз бен құлаққа оғаш. Өйткені, тойға жас та, жасамыс та келеді. Тілекке ұзын-сонар кезекке жазылуды қоятын кез жетті. Атын атап, түсін түстемесең, кедірейіп, одырайып шықпай қалады. Жалпы жұртпен, рет-ретімен атаған соң, сынап-мінемей, тып-тыныш, қысқа-нұсқа сөйлеп, бақыт тілегенге не жетсін?!
Би алаңы жын ойнаққа айналып барады. Қария селтеңдеп жастармен жарысады. Жігіт пен қыз құдды бір түнгі клубта өнер көрсетіп жатқандай билейді. Барын көрсетіп, әуретті жерін жалаңаштап, бұлтыңдап-шошаңдап жұлқынады. Жер тепкілеп, назарды өзіне бұрғысы келеді. Арнайы жалданған бишілермен қарапайым қонақтарды жарыстырады. Әлбетте, көңіл көтерген дұрыс. Алайда, шектен шықпаған абзал. Өз қылығыңыз өзіңізге әсем, өзгелерге ыңғайсыз болып жүрмесін.
Тойға дейін де, тойдан кейін де әп-әдемі жүре беруге жазсын!
«Аlmaty-akshamу», №93, 5 тамыз, 2023 жыл