19 مامىردا تۇركيانىڭ جوعارى سايلاۋ كوميسسياسى پرەزيدەنت سايلاۋىنىڭ ءبىرىنشى كەزەڭىنە قاتىستى سوڭعى ناتيجەنى جاريا ەتتى. وندا رەجەپ تايىپ ەردوعان 49،52 پايىز، مۋحاررەم ينجە 0،43 پايىز، كەمال كىلىچداروعلى 44،88 پايىز جانە سينان وگان 5،17 پايىز داۋىس جيناعانى مالىمدەلدى. ناتيجەدە ەشبىر ۇمىتكەر ءابسوليۋتتى باسىم كوپ داۋىسقا يە بولا الماعاندىقتان، ەڭ كوپ داۋىس جيناعان ەردوعان مەن كىلىچداروعلى اراسىندا 28 مامىر كۇنى سايلاۋدىڭ ەكىنشى كەزەڭى وتەتىنى بەلگىلى بولدى. تۇرىك جۇرتىنداعى ساياسي ناۋقانعا قاتىستى ساراپشىلاردى پىكىرگە تارتا وتىرىپ، كەلەسى پرەزيدەنتتىڭ كىم بولاتىنى جونىندە بولجام جاساپ كوردىك.
باتىس ەلدەرى كىلىچداروعلىن جاقتاي ما؟
كىلىچداروعلى ءوزىنىڭ تەبىندى ساياسي جارناماسىنا قاراماستان، ءبىرىنشى كەزەڭدە ەردوعاننان 5 پايىزعا جۋىق داۋىس پارقىمەن ۇتىلىپ قالدى. بۇنىڭ ناقتى سەبەبى نە دەگەن ساۋالعا حالىقارالىق قاتىناستار جونىندەگى ساراپشى اينۇر نوعايەۆا: «پاندەميا، كەيىنگى ەكونوميكالىق قيىندىقتار، جوعارى ينفلياسيا، سونىمەن قوسا ءزىلزالا سالدارى حالىقتىڭ جاعدايىن تومەندەتتى. بۇل ەردوعان بيلىگىنە دەگەن سەنىمدى دە ازايتتى. الايدا، حالىق بۇل پروبلەمالاردى جاڭادان كەلەتىن اليانس وكىلدەرى ەمەس، ەردوعان شەشە الادى دەگەن سەنىمدە ەكەنىن كورسەتتى»، – دەپ جاۋاپ بەرەدى.
الدىن الا جاسالعان ساۋالناما ناتيجەلەرى كىلىچداروعلىنىڭ جەڭەتىنىن كورسەتكەن ەدى. رەسپۋبليكانىڭ نەگىزىن قالاۋشى ءمۇستافا كەمال اتاتۇرىك قۇرعان رە سپۋبليكالىق حالىق پارتياسىنىڭ ۇمىتكەرى ءارى وپپوزيسيالىق اليانستاعى التى بىردەي پارتيانىڭ ورتاق كانديداتى بولعان ونىڭ ساياسي بەدەلى دە جوعارى ەدى. ونىڭ جەكە باسىنىڭ قاراپايىمدىلىعى، ەلدى وزگەرتۋگە دەگەن وتكىر ۇسىنىستارى ءتيىستى قولداۋ تاپتى. 14 مامىرعا دەيىن سايلاۋعا قاتىستى باتىستىق اقپارات قۇرالدارىنداعى مالىمەتتەردە قىلىشداروعلىنا باسىمدىق بەرىلگەنى بايقالادى. BBC سەكىلدى ءىرى اقپارات قۇرالدارى «رەفورماتور ما، الدە ديكتاتور ما؟» دەگەن تاقىرىپتا ەردوعاننىڭ بيلىك داۋىرىنە ءتۇرلى باعالار دا بەردى. ونىڭ رەسپۋبليكالىق حالىق پارتياسى جانە وزگە وپپوزيسيالىق پارتيالاردىڭ ورتاق وكىلى بولۋى دا بەلگىلى جارنامالىق ىقپالعا يە ەتتى.
ال كىلىچداروعلىنىڭ ترانزيتتىك دالىزگە جانە رەسەيگە قاتىستى مالىمدەمەلەرى ەلدەگى ساياسي ناۋقانعا جاڭا رەڭ بەردى. ءتىپتى، ونى باتىسشىل ساياساتكەر ەتىپ كورسەتۋگە نەگىز بولدى. شىنداپ كەلگەندە، ەۋروپا ەلدەرىنىڭ جاڭا كانديداتقا ءۇمىت ارتۋىنىڭ وزىندىك سەبەپتەرى بار. ءبىرىنشى كەزەكتە، ەردوعاننىڭ 20 جىل بيلىكتە بولۋى جانە ەلدى پارلامەنتتىك جۇيەدەن پرەزيدەنتتىك جۇيەگە وزگەرتكەنى دەموكراتيالىق الەمگە ۇناماسى بەلگىلى. ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ شىعىستانۋ فاكۋلتەتىنىڭ اعا وقىتۋشىسى، ساراپشى نۇرات ءىلياس بۇنى بىلاي تالداپ كورسەتەدى: بىرىنشىدەن، ول اتاتۇرىك قۇرعان پارتيانىڭ، ياعني سولشىلداردىڭ وكىلى. ەۋروپا ەلدەرى ءوزىنىڭ ىرگەسىندە عانا تۇرعان تۇركيانىڭ ءدىني ەمەس، زايىرلى مەملەكەت بولىپ قالا بەرگەنىن قالايدى. ەردوعان تۇسىندا تۇركيانىڭ ءدىني رەڭك الۋى باتىس ەلدەرىنە ۇنامادى. ەكىنشىدەن، ەردوعان سيريا، جەرورتا تەڭىزىندەگى گازدى يگەرۋدە، بوسقىندار ماسەلەسى سەكىلدى داۋلى ىستەردە ەو-مەن كادىمگىدەي تىرەستى. گرەكيامەن دە قايشىلىعى بار دەگەندەي. بۇلارعا قوسا، ىستامبۇلداعى ۇلكەن اۋەجاي ارقىلى باتىس ەۋروپا ەلدەرىنىڭ اۋە جولدارىن وزىنە بۇرىپ الدى. تاعى ءبىر سەبەپ – ۋكرايناداعى سوعىس. باتىس بۇل ماسەلەدە تۇركيانىڭ تۇبەگەيلى ءوز تارابىندا تۇرۋىن قالايدى. الايدا، ەردوعان رەسەيمەن بۇرىنعى قارىم-قاتىناسىن ساقتاپ قالدى»، – دەيدى ساراپشى.
كىم جەڭۋى مۇمكىن؟
داۋ جوق، ەل بولاشاعى مەن ليدەرىن تۇرىك حالقى ءوزى تاڭدايدى. ەكىنشى كەزەڭدەگى سايلاۋ ناۋقانىنا ءبىر اپتاعا جەتپەيتىن ۋاقىت قالدى. وسىدان-اق تۇركياداعى ءدال قازىرگى ساياسي تەمپەراتۋرانى قانشالىق جوعارى ەكەنىن ەلەستەتە بەرىڭىز. قوس تاراپ تا الدىنعى كەزەڭدە جەڭىلىس تاپقان وڭىرلەردەگى سايلاۋشىلارمەن جۇمىستىڭ تەبىنىن ارتتىرعان. تۇركيا جانە وزگە ەلدەردەگى باق-تىڭ كوزىمەن قارايتىن بولساق، ەكى ۇمىتكەردىڭ كومانداسى دا كەلەسى ساياسي بايگە ءۇشىن بارىن سالۋدا. ءتىپتى، مۇددەلى مەملەكەتتەر مەن مادەني بايلانىستارى تەرەڭ تۇركىتىلدەس ەلدەردەگى كوزىقاراقتى جۇرت تا كوز سالىپ تۇر.
جوعارىدا اتاپ وتكەندەي، ساراپشىلار وپپوزيسيانىڭ العاشقى كەزەڭدە جەڭىلىسكە ۇشىراۋى، ونىڭ كەلەسى كەزەڭدەگى جەڭىسىنە دەگەن كۇماندى كۇشەيتتى. ءبىراق سوڭعى ناتيجە قالاي بولارىن ەشكىم ءدال بولجاي المايدى، بۇل تاراپتاردىڭ ەكى اپتا ىشىندەگى ەلەكتوراتتى وزىنە تارتۋداعى ىس-ارەكەتتەرىنە بايلانىستى. سايلاۋ ناۋقانى جاقىنداعان سايىن ءبىز تۇركياداعى ساياسي تارتىستىڭ كۇشەيە تۇسەتىنىن سەزەمىز. ايتسە دە، سايلاۋ ناتيجەسىنە شەشۋشى اسەر ەتەتىن ءبىر ادام بار.
ول – الدىڭعى تۋردا 5 پايىزدان اسا داۋىس جيناعان سينان وعان.
ساراپشى ن.ءىلياستىڭ پىكىرىنشە، ونىڭ داۋىستى قاي جاققا بەرۋى كەلەسى پرەزيدەنتتى انىقتايدى. بىلايشا ەردوعان مەن كىلىچداروعلىنىڭ قايسىسى ونىمەن كەلىسىمگە كەلە الادى، جەڭىس كوبىرەك سول جاققا بۇرىلادى. ساراپشىنىڭ پايىمداۋىنشا، سينان وعان ەردوعانعا وپپوزيسيا نەمەسە قارسىلاس بولىپ كەلگەنىمەن، كەلىسىمگە كەلۋدەگى تاجىريبەسىن، ۇتقىرلىعىن ەسكەرسەك، بۇل جاعىندا دا باسىمدىق ەردوعاندا بولۋى مۇمكىن.
وسى قاتاردا ا.نوعايەۆا حانىم دا: «14 مامىرداعى سايلاۋ بىزگە تۇرىك حالقى ەردوعاننىڭ ساياساتىن جانە باعدارلاماسىن قولدايتىنىن كورسەتتى. ارينە، سايلاۋدىڭ ەكىنشى كەزەڭى ماڭىزدى، ءبىراق كوپ نارسەنى وزگەرتپەيدى دەپ ويلايمىن»، – دەگەن پىكىرىن جەتكىزەدى.
وسىنىڭ بارىنە قاراماستان، كىلىچداروعلى مەيلىنشە ءوتىمدى تاسىلدەردى قولدانا وتىرىپ، سايلاۋ ناتيجەسىن ءوز پايداسىنا شەشۋى دە عاجاپ ەمەس. وعان جاڭا شارت تا ءتۇزىلىپ جاتىر. ايتالىق، ءبىر كۇن بۇرىن ەلدىڭ التىن-ۆاليۋتا قورى 17 ملرد دوللارعا تاعى دا قىسقاردى، ليرانى ءتىپتى دە قۇنسىزداندىرىپ جىبەردى. بۇل ءوز كەزەگىندە ەردوعاننىڭ قارجىلىق ساياساتىنا دەگەن سىندى ءتىپتى دە ءورشىتىپ، سايلاۋ ناتيجەسىنە دە اسەر ەتۋى، وپپوزيسيانىڭ باسىمدىعىنا كۇش قوسۋى دا مۇمكىن. ەگەر سولاي بولسا، تۇركيامەن ەلىمىزدىڭ جانە ءوڭىردىڭ قارىم-قاتىناسى قالاي بولۋى مۇمكىن دەگەن ساۋال تۋادى.
جاڭا بيلىك كەلسە، قازاق-تۇرىك قاتىناسى مەن تۇركى ينتەگراسياسىنا قالاي اسەر ەتەدى؟
بۇعان قاتىستى ساراپشىلار پىكىرى ءارتۇرلى. ءبىرى كەرى اسەرى بار دەسە، ءبىرى مۇلدە اسەرى بولمايدى، بايلانىستار قالىپتى ساقتالىپ قالادى دەيدى. دەسە دە، وپپوزيسيانىڭ سايلاۋالدى باعدارلاماسىندا «تۇركى ەلدەر ۇيىمىمەن قاتىناستاردى نىعايتامىز» دەگەن شولاق سويلەم عانا بار. كەرىسىنشە، كىلىچداروعلى ترانزيتتىك ءدالىز بويىنشا تۇركى الەمىمەن بايلانىسى جوق كارتانى كورسەتتى، بۇنىڭ ءبارى الاڭداۋعا نەگىز بولاتىنداي ەدى. رەسەيگە قاتىستى مالىمدەمەسى دە كوپ تالقىلاندى.
وسى جايىندا ا.نوعايەۆا بىلاي دەيدى: «وپپوزيسيانىڭ سايلاۋالدى باعدارلاماسى مەن ليدەرىنىڭ كەيبىر مالىمدەمەلەرى ول بيلىككە كەلگەن جاعدايدا تۇركيانىڭ كوپۆەكتورلى ساياساتىنان ايىرىلىپ، باتىسقا بەت بۇراتىنىن كورسەتكەندەي بولدى. بۇل ورتالىق ازيا – تۇركيا ءوزارا قاتىناستارى ءۇشىن عانا ەمەس، ورتا ازيانىڭ جولدارىن بۇعاتتاۋعا سايادى. ەلدەرىمىزدىڭ سىرتقى نارىققا شىعۋىندا رەسەي جانە تۇركيا باعىتتارى ماڭىزدى. ياعني كىلىچداروعلىنا سالساق، بىزگە تەك شىعىس باعىت قانا قالاتىنداي. ال وپپوزيسيا اليانسىنان ءالي باباجان ەلىندە دامىپ كەلە جاتقان اسكەري ونەركاسىپتى سىنعا الىپ، قازاقستانمەن كەلىسكەن «انكا» دروندارىن شىعارۋ جوباسىنىڭ ىسكە اسىرىلۋىنا كۇمان كەلتىرەدى».
پىكىرگە تارتقان تاعى ءبىر ساراپشى ن.ءىلياستىڭ بۇل جونىندە پىكىرى باسقاشا. ول سوزىندە: «جاڭا بيلىك كەلسە دە، بۇل جاعىندا ۇلكەن وزگەرىستەر بولا قويمايدى. سەبەبى، تۇركيا قانشا تىرىسقانىمەن، ەو وعان ەسىگىن اشپاسى بەلگىلى. بۇل ارادا بوسقىندار اعىنى جانە قاۋىپسىزدىككە قاتىستى ماسەلەلەر بار. ال ناتو جانە اقش-پەن ونسىز دا مامىلەسى جاقسى. سىرتتاي سالقىن كورىنگەنىمەن، شىن مانىندە ولاي ەمەس. «تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ بىرلىگى» دەگەن ەندى وتە ۇزاق مەرزىمدىك جوسپار. ونى تۇركيا جايمەندەپ ورتا ازياعا قاتىسۋىن ارتتىرۋعا قولدانادى، ءبىز ءۇشىن دە بۇل باسقا سىرتقى كۇشتەرگە قارسى كورسەتۋگە ءتيىمدى بولىپ تۇر»، – دەيدى.
كەزىندە اتاتۇرىكتىڭ «كەڭەس وداعى ىدىراعاننان كەيىن باۋىرلاس تۇركى ەلدەرى دەربەستىگىن الادى، ءبىز سوعان دايىن بولۋىمىز كەرەك» دەگەنگە ساياتىن پىكىرى تۇركيانىڭ وزگە تۇركى ەلدەرىنە قاراتقان سىرتقى ساياساتىنىڭ نەگىزىن قالىپتادى. قازاقستان–تۇركيا قاتىناستارىنىڭ تاريحىنان قاراعاندا، تۇرعىت ءوزال، سۇلەيمەن دەميرەل، احمەد نەدجات سەزەر، ابدۋللاھ گۇل جانە رەجەپ تايىپ ەردوعان سەكىلدى پرەزيدەنتتەر تۇسىندا دا اتاتۇرىك سالعان جولدان اۋىتقي قويعان جوق. ديپلوماتيالىق تاريحتىڭ بۇل ناقتى ايعاعى دا تۇركيا بيلىگىنە كىم كەلسە دە، ەكىجاقتى قاتىناستاردىڭ باعىتى وزگەرىپ كەتەدى دەگەن الاڭداۋشىلىقتى جوققا شىعاراتىنداي.
ورتا ازيا جانە تۇركى الەمى:
ايماقتاعى كۇشتەر تەڭگەرىمىندە تۇركيانىڭ ءرولى قانداي؟
تۇركيانى ورتا ازياعا ىقپال ەتۋشى سىرتقى ايماقتىق كۇش رەتىندە باعالاۋ قاراباق سوعىسىنان كەيىن ءتىپتى كۇشەيدى. تۇركيانىڭ ساياسي جاعدايىنا قاتىستى ءبىزدىڭ قوعام وكىلدەرىنىڭ بەلسەندى كوڭىل اۋدارۋى دا سونىڭ ءبىر كورىنىسى. دەگەنمەن، سالا ماماندارى تۇركيانىڭ ايماقتاعى ىقپالى مەن كۇشتەر تەڭگەرىمىن ساقتاۋداعى رولىنە بايلانىستى ورتاق پىكىردە ەمەس.
ايتالىق، ساراپشى اينۇر نوعايەۆا حانىم: "قازاقستاندى قامتىعان ورتا ازيا تۇرعىسىنان كۇشتەر تەڭگەرىمىنىڭ ساقتالۋىندا تۇركيانىڭ ماڭىزى وتە جوعارى. ايماقتىق كۇش رەتىندە تۇركيانىڭ قازاقستاننىڭ ەگەمەندىگى مەن شەكارالاردىڭ مىزعىماستىعىنا كەپىلدىك بەرۋى بەكەر ەمەس. گەوساياسي جاعداي قيىنداعان كەزدە تۇركيانىڭ ايماققا قولداۋ كورسەتۋى وتە ماڭىزدى. سەبەبى، تۇركيانىڭ قازىرگە دەيىن ۇستانعان كوپۆەكتورلى ساياساتى بىزگە وتە ءتيىمدى"، – دەسە، قازۇۋ شىعىستانۋ فاكۋلتەتىنىڭ اعا وقىتۋشىسى، شىعىستانۋشى نۇرات ءىلياس تۇركيانى ايماققا اسەر ەتۋشى ويىنشى رەتىندە سانامايدى: "ايماقتاعى ۇلكەن ويىنشىلار قاتارىنا رەسەي، اقش، كەيىننەن جۇڭگو قوسىلىپ جاتىر. تۇركيا تەك تۇركى مەملەكەتتەر ۇيىمى ارقىلى عانا بايلانىستى دامىتىپ وتىر. ءبىراق بۇنىڭ ءوزىن اقش-تىڭ ايماقتاعى ارەكەتى ەسەبىنە جاتقىزۋعا بولادى. ال تۇركيانىڭ ورتا ازياداعى كۇشتەر تەڭگەرىمىندە ايتارلىقتاي ءرولى بار دەپ ايتۋ قيىن. ەكىجاقتى ساۋدا كولەمى دە سالىستىرمالى تومەن دەڭگەيدە. اسكەري سالاداعى ىنتىماقتاستىقتار ايتىلعانىمەن، بۇل دا شەشۋشى ءرول دەي المايمىز. رەسەي ايماقتا ساياسي ۆاكۋۋمدا باسىمدىققا يە بولسا، جۇڭگو ەكونوميكالىق بايلانىستاردا العا وتۋدە. ال تۇركيامەن تەك مادەني، ءبىلىم الۋ سالالارىندا بايلانىسپەن شەكتەلۋدە"، – دەيدى.
قالاي دەگەن كۇندە دە، تۇركيا - ەلىمىزبەن جانە ايماقتاعى ءبىرقاتار ەلمەن تەرەڭ تاريحي، مادەني بايلانىستارعا يە باۋىرلاس جۇرت. ولاردىڭ الداعى ساياسي تاعدىرىنا قاتىستى ماسەلەلەرگە ءبىزدىڭ قوعام وكىلدەرىنىڭ نازار اۋدارۋى دا زاڭدى. بۇل رەتتە قازاقستاننىڭ جانە ونىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن تۇراقتىلىعىنا تىكەلەي ساياتىن ايماقتىڭ مۇددەسى العا شىعارىلۋى ماڭىزدى. الداعى سايلاۋ ناتيجەسىنە قاراماستان، ەلىمىز بەن تۇرىك جۇرتى اراسىنداعى سەنىمدى، تاتۋ ءارى باۋىرلاستىق بايلانىستار ساقتالىپ قالا بەرەدى دەپ سەنەمىز.
ەستاي بوجان،
ساراپشى.