قۇمشارىق
بۇگىنگى تاڭدا دۇنيە ءجۇزى بويىنشا العاندا، قولدانىستاعى 6 مىڭنان استام ءتىلدىڭ جارتىسىنا جۋىعى جويىلىپ كەتۋدىڭ الدىندا تۇر. ويتكەنى شامامەن العاندا، الەمدە اي سايىن ەڭ كەمى 2 ءتىل ءولىپ وتىرادى. مامانداردىڭ تۇجىرىمداۋىنشا، بەلگىلى ءبىر ءتىلدىڭ ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن ول تىلدە سويلەۋشىلەردىڭ سانى ءجۇز مىڭنان كەم بولماۋعا ءتيىس. اسىرەسە ونى ۇيرەنۋشى بالالاردىڭ قاتارى 30 پايىزدان اسپاسا، كەز كەلگەن ءتىلدىڭ بولاشاعىنا قاتەر تونگەن بولىپ ەسەپتەلەتىن كورىنەدى.
بۇل رەتتە ءقاۋىپ ەڭ الدىمەن، از ۇلتتاردىڭ تىلىنە تونەتىنى كۇمانسىز. وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن شەتەلدىك الدەبىر باسىلىمدا مەكسيكاداعى ۇندىستەر تايپاسىنىڭ ءتىلى جويىلعانى جونىندە اقپارات بەرىلىپ، قارالى حابارعا: «ۇندىستەردىڭ ءتىلى ۇزاق ءومىر سۇرگەندەي دە ەكەن. ءبىراق ونىڭ كورشى تۇرعان سوڭعى ەكى تۇتىنۋشىسى كەنەتتەن ۇرسىسىپ قالىپتى دا، بىر-بىرىمەن سويلەسپەي قويىپتى...» دەگەن تراگيكومەديالىق ءمان ۇستەلىپتى. بۇدان نە وي تۇيۋگە بولادى؟ دەمەك، ءتىل دە ادام ءتارىزدى. ياعني مەزگىلى جەتىپ، دەمى تاۋسىلۋى دا، سونداي-اق، قىساستىقتان، زورلىق-زومبىلىقتان تىرشىلىگىن توقتاتۋى دا مۇمكىن. قىساستىقتان بولاتىن «ولىمگە» سىرتقى فاكتورلار، ياعني ۇستەم ۇلتتىڭ باسىم مادەنيەتى سەبەپكەر بولادى. قالاي دەگەنمەن دە، ءتىل – ءتىرى ورگانيزم. جانە ول قارسىلاسۋعا قابىلەتتى. مىسالى، بايىرعى ۇستىنى، ەرەكشەلىگى ايتارلىقتاي وزگەرىستەرگە ۇشىراعانىنا قاراماستان، ەۋروپا تىلدەرىنىڭ كەلت توبىنا جاتاتىن ۆاليي ءتىلى ءبارىبىر ساقتالىپ قالدى. سول سياقتى، قايتا جاڭعىرعان يۆريت، حيندي تىلدەرى دە بۇعان دالەل.
ادەتتە، مادەنيەت تاريحىن زەرتتەۋشىلەر: «جويىلىپ كەتكەن نەمەسە جويىلۋدىڭ الدىندا تۇرعان ءتىلدىڭ تاعدىرىن ۋايىم ەتىپ، سونشاما قابىرعا قايىستىرۋ قاجەت ەمەس» دەيدى. مۇنىڭ ءمانىسى – گومەردىڭ «يلليادا»، «وديسسەي» پوەمالارى «سويلەگەن»، افينى ادەبيەتى مەن فيلوسوفياسىنىڭ التىن عاسىرىن جاساعان، سونداي-اق ۇلى ريم يمپەرياسىنىڭ ەكىنشى رەسمي ءتىلى بولعان ەجەلگى گرەك ءتىلى مەن ماڭگىلىككە وشپەستەي بولىپ كورىنگەن لاتىن ءتىلىنىڭ دە تاريح ساحناسىنان كەيىنگە ىسىرىلعانىنا قاراپ، ولاردىڭ مۇنى زاڭدى قۇبىلىس سانايتىندىعىندا. ءبىراق اقىن-جازۋشىلاردىڭ بۇل رەتتەگى ويى مۇلدە وزگەشە. ماسەلەن، ايگىلى «جۇزىك ءامىرشىسى» ءفيلمىنىڭ سەناريي اۆتورى، اعىلشىن جازۋشىسى دجون تولكين ۆالليي ءتىلىنىڭ ساقتالىپ قالعانىنا بايلانىستى ميستيكانى: «بۇل ءتىل – بارىمىزگە سوعىلعان العاشقى قوڭىراۋ » دەپ ناقتىلاسا، توماس ستەرنس ەليوت دەگەن تاعى ءبىر كلاسسيك: «ەگەر نورۆەگ تىلىندە ولەڭ جازۋ توقتالسا، مەن بۇدان دەرتتىڭ بەلگىسىن، قۇلدىراۋدىڭ باسىن كورگەن بولار ەدىم» دەپ تەبىرەنىپتى.
قىسقاسىن ايتقاندا، ۇلكەن اقىل-پاراسات يەلەرىنىڭ ءتىل تاعدىرىنا بايلانىستى الاڭداۋشىلىعىن داعىستاندىق اقىن راسۋل عامزاتوۆتىڭ: «تۋعان ءتىلىم ەرتەڭ جوعالار بولسا – مەن بۇگىن ولۋگە دايىنمىن» دەگەن ۋاجىمەن تۇجىرىمداۋعا بولادى. ال ءبىز شە؟ ءبىز بۇگىن سول راسۋل عامزاتوۆ سياقتى ايتا الار ما ەدىك؟! جانە وعان قانشالىقتى نەگىز بار؟..
- ۇرپاقتىڭ وبالى كىمگە؟..
ارينە، ءتىل توڭىرەگىندەگى ماسەلە اتاۋلىنى تۇگەل ساناپ شىققاننان ەش قايىر جوق. سوندىقتان اڭگىمەنى جوعارىدا قوزعالعان جايتتارعا وراي عانا ءوربىتىپ كورەلىك. «ءتىلدىڭ دە، ۇلتتىڭ دا بولاشاعى – بالالار» دەسەك، مىسالى، ءبىز بۇلدىرشىندەرىمىزدىڭ، ءجاسوسپىرىم بۋىننىڭ انا تىلىمەن سۋسىنداپ وسۋىنە، ەلجاندى، ۇلتجاندى ازامات بولىپ ەرجەتۋىنە قانشالىقتى قولايلى ورتا قالىپتاستىرا الدىق؟.. بالاباقشادان، مەكتەپتەن قازاقشا بىلىم-تاربيە العانىمەن، تەلەەفيرىمىز، عالامتور تولعان – ورىسشا مۋلتفيلمدەر، شەتەلدىك كينوونىمدەر. وتاندىق تەلەارنالار ۆاكۋۋمدىك كەڭىستىكتى ايتەۋىر تولتىرۋ ماقساتىندا ويدان-قىردان جيىپ-تەرىپ، اۋدارما دۇنيەلەر بەرگەن بولادى. ءبىراق سولاردىڭ ۇلت ۇرپاعىنىڭ قالىپتاسۋىنا قانداي ىقپالى بارى ەسكەرىلە بەرمەيدى. دەگەندە، ەرىكسىز رەسەيگە قارايسىڭ. ولاردىڭ «تەلەنيانيا»، «دەتسكيي»، «دەتسكيي مير» دەگەن ارنالارى تاڭنىڭ اتىسىنان كۇننىڭ باتىسىنا دەيىن تەك قانا بالالاردىڭ جىرىن جىرلاپ، جوعىن جوقتاپ جاتادى. تانىمدىق حابارلار كەرەك پە، ويىن-ساۋىقتىق پا، قويشى، ايتەۋىر باعدارلامالاردىڭ ءتۇر-تۇرى بار. مۇنىڭ سىرتىندا، كەز كەلگەن ارنادان بالالارعا قاتىستى پەداگوگيكا، پسيحولوگيا، دەنساۋلىق ماسەلەلەرىن قوزعايتىن تۇراقتى حابارلار بەرىلەدى. ەڭبەكتەگەن بالاسى مەن ەڭكەيگەن كارىسىنە دەيىن تۋعان تىلىندە تۇسىنىسەتىنىن بىلاي قويىپ، كۇللى ءعىلىم-بىلىمى، تەحنيكاسى ءوز تىلىندە «سويلەيتىنىنە» قاراماستان، سولاردىڭ بەلدى باسىلىمدارىنىڭ كوپشىلىگى «ورىس ءتىلى ساباعى»، «تۋعان ءتىل»، «ا-دان يا-عا دەيىن»، «قاينار ءسوز» ىسپەتتى تۇراقتى ايدارلار جۇرگىزىپ وتىر. سونىڭ وزىندە ۇلتتىڭ بۇكىل زيالىسى: «ءتىلىمىز قاعاجۋ كورىپ جاتىر»، «ورىس ءتىلىن قالاي قۇتقارامىز؟» دەپ شۋلايدى دا جاتادى. ال ءبىز بولساق، ءتىل ماسەلەسىنە ابدەن جاۋىر بولعان، ىعىر ەتكەن تاقىرىپ دەپ قارايمىز. وزگەلەر ساياسي-الەۋمەتتىك دەڭگەيدە قاراستىرىپ جۇرگەن ءتىل ماسەلەسىنىڭ بىزدە تەك ازعانتاي توپتىڭ، ناقتىراق ايتقاندا، ءتىل ماماندارىنىڭ عانا باس اۋرۋى ىسپەتتى بولىپ وتىرعانى وكىنىشتى...
«بالاپان» ارناسىنان باسقا ارنالاردا بالالارعا ارنالعان تۇششىمدى باعدارلاما، حاباردىڭ جوقتىعى ءوز الدىنا، قازاقتىڭ كينوگەرلەرى مەن قالامگەرلەرى دە كىشكەنتاي پەرىشتەلەردىڭ كوڭىلىن قالدىرۋمەن كەلەدى. ءسويتىپ، ءوز ۇرپاعىنىڭ وزگە مادەنيەتكە ەرىكسىز بوي ۇرۋىنا جول بەرۋدە. ونىڭ سالدارىن كورىپ تە ءجۇرمىز. مىسالى، قازىرگى جاستاردىڭ كوپشىلىگى ءوز ويىن جيناقتاپ ايتا المايدى. دەمەك ءبىز ۇرپاعىمىزدىڭ وبالىنا قالدىق. ويتكەنى ءتىلشى-عالىم نۇرگەلدى ۋالييەۆتىڭ پىكىرىنشە: «تىلدىك داعدىسى ناشار وسىنداي ادامداردان ويلاۋ جۇيەسى ناشار الەۋمەتتىك توپ پايدا بولادى. ەڭ وكىنىشتىسى، پايدا بولدى دا».
جاھاندانۋ ءۇردىسى ەرەكشە قارقىن الىپ كەلە جاتقان قازىرگىدەي ۋاقىتتا كۇرەسكەرلىك قابىلەتى جوعارى ءتىلدىڭ عانا تۇعىرىندا قالاتىنى تۇسىنىكتى. وكىنىشكە قاراي، انا ءتىلىمىزدىڭ كۇرەسكەرلىك قابىلەتىن ارتتىرۋدىڭ ورنىنا، ءبىز نەمقۇرايدىلىعىمىزبەن ونى ءوزىمىز اياقاستى ەتىپ، تومەندەتىپ ءجۇرمىز. نۇرگەلدى ۋالييەۆتىڭ بۇل رەتتەگى ويى: «ەگەر تىلگە جاقسىلىق جاسالسا، ول قوعامدى كوتەرەدى، كوركەيتەدى. سەبەبى ءتىل – ويلاۋدىڭ قۇرالى. ءتىل مەن قوعام ءبىر-بىرى كوتەرىپ وتىرۋى كەرەك. ءتىل باسىلدى دەگەن ءسوز – قوعام باسىلدى دەگەن ءسوز».
قىسقاسىن ايتقاندا، ءبىزدىڭ انا تىلىمىزگە دەگەن كوزقاراسىمىز بەن قارىم-قاتىناسىمىز جوعارىدا ايتىلعان ۇندىستەردىڭ تراگيكومەديالىق حالىنە قاتتى ۇقساس. قالاساق، سويلەيمىز، قالاماساق، جىلى جاۋىپ قويامىز. ونىمەن قويماي، سول ەرەنسىزدىگىمىزدى كۇللى قوعامعا تاڭۋعا، تاراتۋعا تىرىسامىز. جەر-جەردە مەكتەپتى تازا قازاق ءتىلدى ەتىپ اشۋعا قارسىلىق ءبىلدىرىپ، ارالاس ءتىلدى بولۋىن تالاپ ەتكەندەردى دە كوزىمىز كوردى. ەڭ وكىنىشتىسى، سولار وسى ارەكەتىمەن انا ءتىلىن، ءوز ۇلتىن جارعا يتەرىپ وتىرعانىن اڭعارمايدى دا...
ءبىر پىكىر
نۇرگەلدى ۋالييەۆ، ءتىلشى-عالىم:
– ءتىلدى ءار ۇرپاق وزىنشە بايىتۋعا ءتيىس. ءبىراق كەيبىر ۇرپاق قارىزدار بولىپ قالادى. قازىرگى جاعدايىمىز دا سونداي. مۇنىڭ كوپ جاعى بار. مىسالى، قازاقتا كوركەم ويلاۋ باسىم. ەكىنىڭ ءبىرى كوسىلىپ، كوركەم سويلەپ بەرەدى. ال عىلىمي ءتىلىمىز نەگە شورقاق؟ نەگە كىبىرتىكتەپ قالامىز؟ راس، ءبىلىمدى، بىلىكتى، كەرەمەت ويشىل ادامدار بار، كوزقاراسى دا، دۇنيەتانىمى دا باسقاشا. باستى قاسىرەت – ولاردىڭ سول تانىم-تۇسىنىگى، ءبىلىمى ارقىلى تۋعان ءتىلىن تۇلعالاندىرا الماۋىندا. نەگە بۇلاي؟ ياعني ولار دۇنيەگە ءوزىنىڭ ەمەس، وزگەنىڭ تىلىنەن جيناقتالعان تانىممەن قارايدى...