جۇلدىزداردىڭ قيمىل- ارەكەتىنە قاراعاندا، الماتىدا قۇلاق ۇسيتىندەي ۇسكىرىك بولمايتىن سىڭايلى
«ون بەس كۇنى قۇدايدىكى، ون بەس كۇنى كەدەيدىكى» دەپ اتالاتىن ناۋرىز ايى وسى. حالىق ايتسا، قالت ايتپاعان عوي.
ءبىردىڭ ايىن (ناۋرىز) «ءسۇردىڭ ايى» دەگەن. بۇل ەت سۇرلەنەتىن اي ەكەنىن بىلدىرگەنى. كوكەكتى (ءساۋىردى) «كوك ىشەك» دەپ اتاعان. كوكەكتە كوك شىعىپ، مالدىڭ ىشەگى كوگەرەدى.
مامىردى «ماي ىشەك» دەگەن. مامىردا مالدىڭ ىشەگىنە ماي جۇگىرەتىنىن مەڭزەسە كەرەك.
ءاربىر اي مەن امالعا ناقپا-ناق ات قويىپ، ايدار تاققان قازەكەڭنىڭ كەز كەلگەن پايىمىندا ۇلكەن پاراسات بار.
«كۇشتىڭ ايى» اتانعان ءۇشتىڭ ايىنىڭ (اقپان) بىتۋىنە بەس كۇن قالدى. قىلاۋلاپ، اراگىدىك تىنىستاپ قار جاۋىپ، ونىڭ ىزعارى بەتتى قارىدى. جۇلدىزداردىڭ قيمىل- ارەكەتىنە قاراعاندا، الماتىدا قۇلاق ۇسيتىندەي ۇسكىرىك بولمايتىن سىڭايلى. ەل «مومىن، تيمەسەڭ تيمەيدى» دەپ جۇرگەن بارىس ىستەرىن ىستەپ الىپ، قۇيرىعىن قايقايتىپ تاريح قويناۋىنا بەتتەپ بارادى. ال قويان بولسا، «مەنىڭ دە كۇشىمدى كورەرسىڭدەر ءالى» دەگەندەي ءتىسىن شىقىرلاتىپ، كەزەگىن كۇتۋدە. قىس توقسانى (وڭتۇستىكتە توقسان كۇنگە سوزىلادى) ناۋرىزدىڭ 13-14-ىنە شىعاتىنىن ەسكەرسەك، ءالى دە ساقتانعان ابزال.
قازەكەڭ «ۇركەرلى ايدىڭ – ءبارى قىس» دەپ ماقالداسا، ساحالار «ۇركەر سۋىقتى شاقىرادى» دەيدى، تاتار مەن باشقۇرت بولسا، «ۇركەرلى اي – ۇسكىرىك» دەگەن. وسى ورايدا قىستىڭ التى ايعا سوزىلعاندىعى تۋرالى مىناداي ءبىر اڭىزدى وقىرمان نازارىنا ۇسىنۋدىڭ رەتى كەلگەن سياقتى. ەستە جوق ەسكى زاماندا ۇركەر كوكتەن تۇسپەي، كۇن جىلىماي، ۇنەمى قىس بولىپ تۇرادى ەكەن. «وسىدان جەرگە ءبىر تۇسسە، سازايىن بەرەمىز» دەپ حايۋاناتتاردىڭ ءبارى ۇركەرگە وشىگىپ جۇرەدى. بىردە ونداي دا كەز بولىپتى. حايۋاناتتار جۇلدىزداردى تاپتاپ، ءوشىرىپ جاتادى. التى جۇلدىز سيىردىڭ تابانىنىڭ استىنان (اشاسى اراسىنان) شىعىپ، كوككە ۇشىپ كەتەدى. التى اي قىس سودان قالىپتى دەسەدى. ءبىراق بۇرىنعىداي ۇنەمى قىس بولۋىن قويىپتى...
ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان اپتانىڭ سوڭىنا قاراي ناۋرىز ايى باستالادى. قازاقشا جىلدىڭ باسى – جاڭا جىل! «ءاز-ناۋرىز»، «قۇس قاناتى»، «ناۋرىزدىڭ اقشا قارى»، «كوك كوجە»، «الاساپىران»، «بەس قوناق»، «ناۋرىز»، «ابدىكەي» سياقتى تولىپ جاتقان امالى بار...
ناۋرىز ايىنىڭ العاشقى جارتىسىندا اۋا رايى اۋمالى-توكپەلى، شارۋاعا جايسىز بولىپ، ەكىنشى جارتىسىندا كۇن جىلىنىپ، قىستان قىسىلىپ شىققان كەدەيگە كەڭشىلىك بولادى. «ناۋرىزدىڭ ون بەس كۇنى قۇدايدىكى، ون بەس كۇنى كەدەيدىكى» دەگەن ءتامسىلى وسىعان قاراپ ايتىلسا كەرەك.
تابيعات قۇبىلىستارىنا قاراپ جاسالعان جورامال
* قىس قارسىز بولسا، جاز قۋاڭ بولادى. جەر كولكىلدەپ، ىلعال مولايسا، جازدا جەر وتتى بولادى.
* دالا قارلى بولسا، كەلەر جازدا جەر ءنارلى بولادى.
* القاپ قالىڭ قار جامىلسا، كوكەكتە كول سۋعا تولادى.
* ەكى ارالىقتا قار جاۋسا، كوكتەم جاڭبىرلى بولادى.
ءبىر بايقاعانىمىز، جۇلدىزشىلار مەن ەسەپشىلەر ناۋرىز ايى كەلگەندە (كوكتەم باستالعاندا) ىلعي دا پىكىر تالاستىراتىن بولعان. سەبەبى، جىلدىڭ الماسۋى، ءتۇرلى امالدىڭ قات-قابات كەلۋى ءبىر توقتامعا كەلۋگە مۇرشا بەرمەگەن. عالىم اعجان ماشانوۆ مىسالعا كەلتىرگەن اتاقتى ءال-فارابيدىڭ «ناۋ بولسا – داۋ بولادى» دەگەن ( «ءال-فارابي»، 1970 ج.) ماتەلدى ءسوزى بۇل پىكىرىمىزگە قۋات بەرگەندەي. ناۋ – ناۋرىزدىڭ باسى، ياعني كوكتەمنىڭ دە، جىلدىڭ دا باسى.
ناۋرىزدى پارسىنىڭ «ناۋ» – جاڭا، «رۋز» – كۇن دەگەن سوزىنەن شىققان، ياعني «جاڭا كۇن» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى دەلىنىپ ءجۇر. دەگەنمەن، بۇل ايتىلعاندى تۇبەگەيلى پىكىر دەپ قاراۋعا بولماسا كەرەك.
قولدانىستاعى كۇنتىزبە بويىنشا، بۇگىن اقپاننىڭ 23ء-ى. اي ەسەبىنشە، ناۋرىزدىڭ – 3ء-ى. ال قازاقشا، اقپان ايىنىڭ 11ء-ى. ءسوز ەتىپ وتىرعان اپتامىز ايدىڭ باسى مەن ورتاسىنا جانە سوڭعى اپتاسىنا سايكەس كەلىپ تۇر. بۇل اۋا رايىندا بولاتىن وزگەرىستى اڭعارتسا كەرەك. الداعى اپتادا اۋا رايى تۇراقسىز بولاتىن سىڭايلى: اشىق كۇن دە، جاۋىن- شاشىن دا كورىنىس بەرۋى عاجاپ ەمەس. ءبىراق تاڭەرتەڭ بولماشى ىزعار جانە تۇنگە قاراي ايتارلىقتاي سۋىق ورىن الادى...