بيىل مىسىردا ماملۇكتەر مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن قالاعان دەشتى قىپشاق دالاسىنىڭ تۋماسى سۇلتان بەيبارىستىڭ 800 جىلدىق مەرەيتويى اتالىپ وتەدى. وسىناۋ مەرەيتويعا دايىندىق وتكەن جىلى باستالىپ كەتكەن ەدى. ەكى ەلگە ورتاق تۇلعانى مىسىر مەن قازاقستان بىردەي ۇلىقتاپ، بۇل ءىس-شارانى لايىقتى اتاپ وتۋگە ازىرلىك جاساپ جاتىر. تاياۋدا قازاقستاننىڭ مىسىرداعى ەلشىلىگى بەيبارىس سۇلتاننىڭ مەرەيتويىنا قاتىستى ناقتى ءىس-جوسپارلار جاسالعانى تۋرالى حابارلادى. بۇعان دەيىن سەناتور نۇرتورە ءجۇسىپ ۇكىمەتتى بەيبارىس سۇلتاننىڭ 800 جىلدىعىن جوعارى مازمۇندى دەڭگەيدە وتكىزۋگە شاقىرعان بولاتىن.
وتكەن جىلدىڭ قىركۇيەگىندە اقوردادا پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆ ءال-ازھار ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جوعارعى يمامى احماد ات-تايەبتى قابىلداعان بولاتىن. كەزدەسۋ بارىسىندا مەملەكەت باسشىسى كەلەسى جىلى سۇلتان بەيبارىستىڭ تۋعانىنا 800 جىل تولۋىنا وراي مەرەيتويعا دايىندىق اياسىندا قازاقستان تاراپى كايردەگى سۇلتان بەيبارىس مەشىءتىن قايتا جوندەۋگە ۇلەس قوساتىنىن ايتتى. سونداي-اق، ءال-ازھار ۋنيۆەرسيتەتىندە سۇلتان بەيبارىستىڭ 800 جىلدىعىنا ارنالعان حالىقارالىق عىلىمي كونفەرەنسيا وتكىزىلمەك. كاير حالىقارالىق قازىرگى زامانعى ەكسپەريمەنتالدى تەاتر فەستيۆالى شەڭبەرىندە راقىمجان وتاربايەۆتىڭ «سۇلتان بەيبارىس» سپەكتاكلى ساحنالانادى. مىسىر تاريحىنىڭ ماملۇكتەر داۋىرىنە ارنالعان اراب جانە قازاق تىلدەرىندەگى ەنسيكلوپەدياسىن جارىققا شىعارۋ دا جوسپاردا بار. مىسىردا سۇلتان بەيبارىستىڭ 800 جىلدىق مەرەيتويىنا ارنالعان پوشتا ماركالارى شىعارىلادى.
ءقازىر قازاقستان قالالارىنىڭ بىرىنە، ەلدى مەكەندەردىڭ كوشەلەرى مەن الاڭدارىنا، سپورت سارايلارىنا سۇلتان بەيبارىس ەسىمىن بەرۋ قاراستىرىلىپ جاتىر. استانا، الماتى، اتىراۋ، اقتاۋ، تاراز، تۇركىستان قالالارىندا ماملۇكتەر ءداۋىرى تۋرالى سىر شەرتەتىن كايردىڭ يسلام ونەرى مۋزەيىنىڭ جىلجىمالى كورمەسى ۇيىمداستىرىلادى.
مىسىر تاراپى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق مۋزەيىنە ماملۇكتەر داۋىرىندەگى ءجادىگەرلەردىڭ كوشىرمەلەرىن جاساپ، سىيعا تارتپاق. بارلىق جوعارى وقۋ ورىندارىندا سۇلتان بەيبارىستىڭ 800 جىلدىعىنا ارنالعان عىلىمي كونفەرەنسيالار مەن سيمپوزيۋمدار وتكىزۋ، بۇل ءىس-شارالارعا مىسىرلىق جانە اراب ماملۇكتانۋشى عالىمدارىن شاقىرا وتىرىپ، سۇلتان بەيبارىستىڭ تۇلعاسىن ۇلىقتاۋ ءىسى جالعاسادى. ح.دوسمۇحامەدوۆ اتىنداعى اتىراۋ ۋنيۆەرسيتەتىندە قىپشاق ماملۇكتەرىن زەرتتەۋ ورتالىعى مەن مۇراجاي اشۋ، اقتاۋ قالاسىندا سۇلتان ءال-مانسۋر قالاۋىن كەشەنى ۇلگىسىندە مەشىت سالۋ ماسەلەسىن زەرتتەۋ قولعا الىنباق.
كاسپيي جاعالاۋىندا «سۇلتان بەيبارىس – ۇلى دالا ەلىنىڭ بارىسى» اتتى تەاترلىق قويىلىم ۇيىمداستىرۋ جوسپارلانىپ وتىر. م.ح.دۋلاتي اتىنداعى تاراز ءوڭىرلىك ۋنيۆەرسيتەتىندە «اتلاح-تالاس شايقاسىنان اين جالۇت شايقاسىنا دەيىنگى كەزەڭ» اتتى ورتالىق ازيا جانە اراب تاريحشىلارىنىڭ عىلىمي سيمپوزيۋمىن ءوتكىزۋ دە اتقارىلاتىن شارالار تىزىمىندە. 2023 جىلدىڭ شىلدە ايىنىڭ ءبىرىنءشى جەكسەنبىسىندە، ياعني دومبىرا كۇنىندە «سەگىز عاسىر جىرلايدى» اتتى مادەني ءىس-شارا ۇيىمداستىرىلىپ، جىرشىلار مەن مىسىرلىق اۋىز ادەبيەتى مايتالماندارىنىڭ داڭقتى سۇلتان بەيبارىس پەن باسقا ءماملۇكتەر تۋرالى «باتىرلار جىرى» فولكلور كەشى وتەدى.
سۇلتان بەيبارىستىڭ 800 جىلدىعى شەڭبەرىندە كوكپار، بايگە، جامبى اتۋ، قازاقشا كۇرەس، قۇسبەگىلىك، اسىق، اۋدارىسپاق سەكىءلدى كوشپەلىلەردىڭ ۇلتتىق ويىندارىنىڭ حالىقارالىق تۋرنيرلەرى ۇيىمداستىرىلماق. حالىقارالىق تۇركى مادەنيەتى ۇيىمىنىڭ قولداۋىمەن تۇركىستان قالاسىنداعى تاريحي-مادەني الاڭدا «سۇلتان بەيبارىستىڭ ۇلى دالاعا ورالۋى» اتتى ارت-فەستيۆال وتكىزۋ دە جوسپارعا ەندى.
قاراپايىم قۇلدان - مەملەكەت بيلەۋشىسىنە دەيىن
سۇلتان بەيبارىس (1223–1277) – تۇركى اۋلەتى باحريدەن شىققان ماملۇكتەردىڭ ەگيپەتتى بيلەگەن ءتورتىنشى سۇلتانى. ونى تاريحي شىعارمالاردا بەيبارىس، بيبارىس دەپ تە اتايدى. شىققان تەگى – قىپشاق. كەيبىر دەرەكتەردە ونى حورەزم، دەربەنت قىپشاقتارىنان دەسە، ەكىنشىلەرى ماڭعىستاۋلىق ەدى دەگەندى ايتادى. سوڭعى زەرتتەۋلەردە بەيبارىستىڭ قىپشاق تايپاسىنىڭ بەرىش رۋىنان شىققان اتاقتى اۋلەتتىڭ تۇقىمى ەكەنى انىقتالدى. اراب ەلدەرىنىڭ «مىڭ ءبىر تۇنمەن» قاتار قوياتىن حالىق رومانى – «بەيبارىستا» ونىڭ اكەسى جاماق، شەشەسى ايەك دەپ، ولاردىڭ ناقتى ەسىمدەرىن اتاپ كورسەتكەن. بەيبارىس ءومىر بويى قىپشاق تىلىندە سويلەگەن، الدىڭعى ازياداعى اراب تىلدەس حالىقتارمەن ءتىلماش ارقىلى تۇسىنىسكەن.
بەيبارىس داماسكىنىڭ بازارىندا 800 ديرحەمگە قۇلدىققا ساتىلعاننان كەيىن جاڭا قوجايىنى ايداكين بۋندۋكداريدىڭ اتىمەن ال-بۋندۋكداري دەگەن ەسىمگە يە بولدى. كەيىن بەيبارىستىڭ ەرەكشە قابىلەتىن بايقاعان ايۋبي اۋلەتىنىڭ سۇلتانى ساليح ناجۋميددين ونى ءوزىنىڭ جەكە گۆاردياسىنىڭ ءبىر بولىمىنە ساردار ەتىپ الادى. ءسويتىپ، ول ەندى جاڭا ءامىرشىسىنىڭ اتىمەن وزىنە ءال-ساليحي دەگەن ەسىمدى قابىلدايدى. ول وسىندا جۇرگەندە كرەست جورىعىنا قاتىسۋشىلارعا قارسى كۇرەستە ەگيپەت اسكەرىنە قولباسشىلىق ەتەدى.
ەگيپەتتىڭ جاڭا سۇلتانى ءمۋيززاددين ايبەك ايۋبي اۋلەتىنىڭ سوعىس باستاعان كەزدە بەيبارىس باس ساۋعالاپ، سيرياعا قاشىپ كەتەدى. ماملۇكتەر ايبەكتى ولتىرگەننەن كەيىن عانا ول كايرعا قايتا ورالادى. مۇندا تاققا جاڭا وتىرعان مۇزاففار سايفۋددين قۇتۇز سۇلتان ونى اسكەرىنە باسشى ەتىپ، سيريا جەرىنە ىشكەرلەي كىرگەن موڭعولدارعا قارسى كۇرەسكە اتتانادى. اين-جالۋت تۇبىندەگى شايقاستا ماملۇك قولى موڭعولداردىڭ تاس-تالقانىن شىعارادى. وسى سوعىستا بەيبارىس ەرجۇرەكتىلىگىمەن ايرىقشا كوزگە تۇسەدى. ءبىراق قۇتۇز، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، باسقالارعا سىي-سياپات جاساپ، بەيبارىستى ەلەۋسىز قالدىرادى. وسىعان وكپەلەگەن بەيبارىس وزىنە نيەتتەس ادامدارمەن كەلىسىپ، كايرعا قايتار جولدا قۇتۇزدى ولتىرەدى. جاقتاستارى بەيبارىستى ەگيپەتتىڭ سۇلتانى دەپ جاريالايدى. ءسويتىپ، ول ءاد- مالىك ءاز-زاھير رۋكي-اد-دۇنيە ءۆا-د-دين بەيبارىس ال-بۋندۋكداري ءال-ساليحي دەگەن ەسىممەن ەگيپەتتىڭ تاعىنا وتىرادى. بيلىك باسىنا كەلىسىمەن بەيبارىس بار كۇش-جىگەرىن كرەست جورىعىنا قارسى شابۋىلعا جۇمسايدى. نەگىزگى شابۋىل 1265 جىلى باستالىپ، كرەست تاعۋشى فرانكتەردىڭ قامالدارى بىرىنەن كەيىن ءبىرى الىنادى. بۇدان كەيىن كىشى ارمەنيا پاتشالىعىنا (1267 ج.) كىشى ازيا سەلجۇقتارىنا قارسى جورىقتار جاساپ، بەربەرلەردى باعىندىرادى.
جازبا دەرەكتەرگە قاراساق، بەيبارىس 1223 جىلى موڭعولدار ويرانداعان دەشتى قىپشاق دالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن. جەتىم قالعان جاس بالا وزگە دە تۇتقىندارمەن بىرگە مىسىرلىق سول كەزدەگى كۋرد تەكتى سۇلتانى ساليح نادجم اد-دينگە ساتىلعان. ي.م.فيلشتينسكيي ەڭبەكتەرىنە قاراعاندا جاس باتىر اۋەلى سيرياداعى اسكەري مەكتەپتە وقىعاننان كەيىن، ماملۇك جاساقتارىنا جازىلادى. ءال-مانسۋر دەگەن جەردە بولعان العاشقى شايقاستا-اق ول ەرلىگىمەن كوزگە تۇسكەن.
كرەست تاعۋشىلاردى تالقانداعاننان كەيىن بەيبارىس ءوزىنىڭ، نەگىزگى قارسىلاسى تۋران شاھ پەن باقتالاسى قۇتۇزدى دا تاقتان تايدىرعان. بەيبارىس ۇكىمەت باسىنا كەلگەن تۇس موڭعولداردىڭ 1258 جىلى باعدادتى قيراتىپ، ابباستان تاراعان حاليفالار اۋلەتىنىڭ ءبىرقاتارىن دارعا اسىپ ۇلگەرگەن كەزى بولاتىن. سولاردىڭ ءتىرى قالعان بىرەۋى سوڭىنان شامعا قاشىپ كەتكەن. ونى سول جەردەن بەيبارىس مىسىرعا الدىرىپ، 1261 جىلى ءال-مۋستانسير دەگەن اتپەن حاليفا ەتىپ جاريالاعان. سول جاڭا حاليفانىڭ قولىنان ءوزى دە سۇلتان لاۋازىمىن العان.
بەيبارىس ەندى ماشريق ەلدەرىن جاۋلاپ الىپ، مىسىرعا ۇمتىلعان موڭعولداردىڭ تاس-تالقانىن شىعارعان. اسكەر ىشىندە تەمىردەي ءتارتىپ ورناتقان.
بەيبارىس مەدرەسەلەر سالۋعا كوپ كۇش جۇمسايدى، كانالدار مەن بوگەتتەردى جوندەتەدى. كاير قالاسىندا ول سالدىرعان مەشىتتەردىڭ ءبىرى ءقازىر دە «بەيبارىس مەشىتى» دەپ اتالادى. جات جۇرتتارداعى قىپشاق ادەبيەتىنىڭ بۇكىل شىعىس ەلدەرىنە كەڭ تاراعان تۋىندىسى – قازاق ساحاراسىنىڭ پەرزەنتى قىپشاق سۇلتان از-زاحير بەيبارىس جايلى قيسسالار.
وسى قىپشاق باتىرى تۇسىندا مىسىردىڭ ەگىن شارۋاشىلىعى مىقتاپ دامىعان. سۋلاندىرۋ جۇيەلەرى جوندەلىپ، قالپىنا كەلتىرىلگەن. قىپشاق تەكتى كوپتەگەن اسكەرباسىلارعا سيريا مەن ەگيپەتتەن جەر ءبولىپ بەرىلگەن. بەيبارىس باسقارعان جىلدارى مىسىر وتە تەز دامي باستادى. ەگيپەتتىڭ ال-يسكانداريا (الەكساندريا)، داميەتتا، ءال-قاھيرا (كاير) سەكىلدى قالالارى ءىرى-ىرى ساۋدا ورتالىعىنا اينالا باستاعان. ساۋدانىڭ وسىپ-وركەندەۋىنە بەيبارىس تا بارىنشا جاعداي جاساۋعا تىرىسقان. مۇندا ۆەنەسيا سيسيليا، گەنۋيا، ينديا، ورتا ازيانىڭ ساۋدا كەرۋەندەرى مەن كەمەلەرى سوقپاي كەتپەيتىن. سول ءۇشىن دە قىپشاقتار ولاردان كوپ زاتتار الاتىن.
بەيبارىس ويلى دا كەمەڭگەر مەملەكەت قايراتكەرى، باتىر دا جىگەرلى قولباسشى بولعان. اۋەلى ول ەلدىڭ ءال-اۋقاتىن كوتەردى. مۇسىلمان تەكتى حالىقتاردىڭ ەجەلگى جاۋى – كرەست تاعۋشىلاردى تالقاندادى. موڭعولداردى مىسىرعا قاراي قيا باستىرماعان. جاستايىنان جات ەلگە قۇل بولىپ ساتىلىپ بارسا دا، تەكتىلىگىن تانىتىپ، قاجىماس قايراتتىڭ، مۇقالماس جىگەردىڭ ۇلگىسىن كورسەتىپ، بيلىك باسىنا كوتەرىلگەن ماملۇك قىپشاقتاردىڭ رۋحى تەك ارادا جەتى عاسىر وتكەندە عانا بەيبارىس دەگەن ەسىممەن اتامەكەنىنە ورالدى. ءقازىر ءوزىنىڭ كىندىك قانى تامعان جەرىندە – جايىق وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى اتىراۋ قالاسىندا بيىك تۇعىرعا ورنىققان بەيبارىستىڭ ەسكەرتكىشكە اينالعان الىپ تۇلعاسى تاۋەلسىز ەلدىڭ ايبارىنداي اسقاق.
ازىرلەگەن اينۇر سەنبايەۆا.
(دەرەككوز malimetter.kz).