ەلىمىزدىڭ ءبىرقاتار وڭىرىندە سۋ تاسقىنىنان بولعان تابيعي اپاتتار ەل ەكونوميكاسى مەن الەۋمەتتىك ومىرىمىزگە قانشالىقتى ءقاۋىپ ءتونىپ تۇرعانىن كورسەتتى. نازار اۋدارارلىعى، سوڭعى ون جىلدىقتا الەم ەلدەرىندە سۋ تاسقىنى اپاتتارى جيىلەگەن. ءارى جيىلىگى بارعان سايىن ارتىپ، كولەمدەرى دە، كەلتىرگەن شىعىندارى دا وسە تۇسكەن. تۇتاس جاھان كليمات وزگەرىسىن باستاپ كەشىرىپ جاتقان تۇستا تابيعي اپاتتاردىڭ سەبەبى مەن سالدارىنا قاتىستى جالپى جۇرتشىلىقتىڭ كەڭىرەك مالىمەتكە يە بولۋى ماڭىزدى. سوندىقتان دا سوڭعى جىلدارى الەم ەلدەرىندە بولعان اپاتتارعا قاتىستى شولۋ جاساي وتىرىپ، ولاردىڭ سەبەبى مەن سالدارىنا قاتىستى مالىمەتتەردى وقىرماندارعا سارالاپ ۇسىنعاندى ءجون كوردىك.
سان ءتۇرى مەن سەبەبى بار
سۋ تاسقىنى – قورشاعان ورتاعا جانە قوعامعا اسەرى تەرەڭ، ەڭ جويقىن تابيعي اپاتتاردىڭ ءبىرى. ول ميلليونداعان ادامنىڭ ومىرىنە، ءوندىرىس پەن تۇرمىسقا، ەكونوميكا مەن ساياساتقا دا زور اسەرلەرىن تيگىزىپ جاتادى. ادەتتە، ەكولوگتار سۋ تاسقىنىن بىرنەشە تۇرگە ءبولىپ قاراستىرادى. ايتالىق، جاۋىن-شاشىن سەبەبىنەن بولاتىن سەل نەمەسە ارناسىن وزگەرتكەن وزەن-كولدەر سۋىنىڭ تاسۋى. سەبەپتەرى ءارتۇرلى بولىپ كەلگەنىمەن، قۇرلىق وڭىرلەردەگى سۋ تاسقىنى نەگىزىنەن جاۋىن-شاشىننىڭ كوپ جاۋۋىنان بولادى. ال تەڭىز جاعالاۋلارىندا تەڭىزدىڭ تولقۋى، تروپيكتىك داۋىلدار، جەر جىنىستارىنىڭ قوزعالىسى سىندى ءتۇرلى سەبەپتەر بار. قار-مۇزداردىڭ جىلدام ەرۋىنەن، سەڭدەردىڭ وزەن ارنالارىن بۇزۋىنان بولاتىن سۋ تاسقىندارى سيرەك كەزدەسەتىن ءتۇرى رەتىندە قاراستىرىلادى.
بۇل ايتىلعانداردان تىس جاساندى سۋ قويمالارىنىڭ بۇلىنۋىنەن بولاتىن ءتۇرى دە جويقىن اپاتقا الىپ كەلەدى. سۋ بوگەتتەرىنىڭ بۇزىلۋىنان بولعان ەڭ جويقىن اپات 1989 جىلى اقش-تا تىركەلگەن. دجونستاۋندا، پەنسيلۆانيادا سۋ بوگەتى تولاسسىز جاۋىن سالدارىنان جارىلىپ، ماڭىنداعى قالا مەن ەلدىمەكەندەردى شايىپ كەتكەن. بۇل اپاتتا بار-جوعى بىرنەشە مينۋت ىشىندە 2200-دەن استام ادام وپات بولعان دەسەدى. ەلىمىزدە دە سۋ تاسقىنىنىڭ بۇل تۇرىنە جاتاتىن مىسالدار بار.
الەم بويىنشا جيىلەپ بارادى
زەرتتەۋشىلەر سۋ تاسقىندارى الەمدە جىلدان-جىلعا جيىلەي تۇسكەنىن ايتادى. مالىمەتتەرگە ساي، سوڭعى 30 جىل ىشىندە الەمدە بولعان سۋ تاسقىنىنان 2 ميللياردتان استام ادام زارداپ شەككەن ەكەن. ال دەرەكتەر بۇل سانداردىڭ جىل سايىن وسە تۇسكەنىن اڭعارتادى. مۇنى ماماندار كليماتتىڭ وزگەرۋىمەن بايلانىستىرادى. 2021 جىلعى زەرتتەۋ ناتيجەسى كورسەتكەندەي، ءبىر عانا باتىس ەۋروپا جاعدايىندا سۋ تاسقىندارى بۇرىنعىدان 19 پايىزعا وسكەن. سول جىلى دامىعان ەلدەر ورنالاسقان بۇل ايماقتا 200-دەن استام ادام سۋ تاسقىنىنان كوز جۇمعان.
زەرتتەۋشىلەردىڭ بولجامىنشا، عاسىرىمىزدىڭ سوڭىنا قاراي سۋ تاسقىندارى الەمدىك ءجىو-نىڭ 11%-ىن قىسقارتۋى مۇمكىن. تابيعي اپاتتىڭ بۇل ءتۇرى رەسۋرستار مەن ەكونوميكالىق زور شىعىنداردى تۋدىراتىندىقتان، ونىڭ ورنىن تولتىرۋ تىم ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلاتىنىن دا ەسكەرتەدى.
سوڭعى 20 جىل ىشىندە تاسقىن سالدارىنان باسپاناسىن تاستاپ كەتكەن نەمەسە قونىس اۋدارۋعا ءماجبۇر بولعان ادامدار سانى 86 ميلليوندى قۇرايدى ەكەن.
ەڭ ءقاۋىپتى سالدارلار
- ادامدار قازا تابادى، باسپاناسىنان ايىرىلادى، ەلدىمەكەندەر جويىلادى؛
- ماڭىزدى الەۋمەتتىك نىساندار قيرايدى (ەمحانالار، مەكتەپتەر، ت.ب. عيماراتتار)؛
- ينفراقۇرىلىمداردى جارامسىز ەتەدى (جولدار، كوپىرلەر، سۋ قويمالارى، كارىز جۇيەسى، سۋ قۇرىلىستارى)؛
- ەكونوميكالىق اۋىر شىعىندارعا الىپ كەلۋى مۇمكىن (اۋىلشارۋاشىلىعى سالالارىن، ونەركاسىپ وشاقتارىن شىعىنعا ۇشىراتادى، ساۋدا قارىم-قاتىناسى مەن تۋريزم اعىنىنا، ازىق-تۇلىك پەن تۇرمىستىق تاۋارلاردىڭ باعاسىنا اسەر ەتەدى)؛
- اۋىر بولعان جاعدايدا تۇتاس قالالاردىڭ جويىلۋىنا، ۇزاققا سوزىلعان الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق داعدارىستارعا جالعاسادى.
ازيا جاعدايى الاڭداتادى
بۇۇ ماماندارىنىڭ ەسەبىنشە، كليمات وزگەرىسىنىڭ اسەرى ازياداعى سۋ تاسقىندارىن جيىلەتكەن. ازيانىڭ حالىق سانى ەڭ تىعىز ايماقتارى مۋسسوندىق ماۋسىمداردى باستان وتكەرەتىندىكتەن، جاڭبىرلى ماۋسىمدار بۇرىنعىدان ەرتەرەك كەلۋدە نەمەسە كەش اياقتالۋدا. بۇل اۋقىمدى وزگەرىستەر وسى ايماقتارداعى وسىمدىك قاباتتارىنا دا اسەر ەتۋدە. ەگىن شارۋاشىلىعىنىڭ تۇسىمدەرى بۇرىنعىدان كورنەكتى ازايعان.
تىركەلگەن مالىمەتتەر ىستىق بەلدەۋدەگى ەلدەردىڭ سۋ تاسقىنىنان كوبىرەك زارداپ شەگىپ كەلە جاتقانىن كورسەتەدى. مىسالى، 2020 جىلى بانگلادەش ەلىنىڭ ۇشتەن ءبىرى سۋ استىندا قالدى. وسىعان ۇقساس ءۇندىستاننىڭ وزەندى وڭىرلەرى، جاڭبىرلى ماۋسىمداردى وتكەرەتىن ايماقتاردا 150 ميلليوننان استام ادام تاسقىننان زارداپ شەكتى. ال كليمات وزگەرىسىنە بايلانىستى ليۆيادا سۋ تاسقىنىنىڭ مولشەرى 50 پايىزعا دەيىن كوبەيگەن.
كەشەندى شارالار قابىلدانۋى كەرەك
سۋ تاسقىندارىنىڭ ىقتيمالدىعى جىل سايىن ارتىپ جاتقانى ءمالىم. دەمەك، ەلىمىز ءۇشىن دە قىسقا مەرزىمدە جۇزەگە اسىراتىن ءارى كەشەندى شارالار كەرەك. تاسقىن قاتەرى بار وڭىرلەردە تاسقىنعا بەيىمدەلۋ ستراتەگيالارى جاسالىپ، وعان مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن جۇيەلى ينۆەستيسيا سالىنۋى ءتيىس. بۇنداي وڭىرلەردە ينفراقۇرىلىمداردى سۋ تاسقىنىنا توتەپ بەرە الاتىنداي، ءتىپتى ودان قورعاناتىنداي ەتىپ قۇرۋ ماڭىزدى. بۇل ارادا بىزگە جاپونيانىڭ، قىتايدىڭ جانە نيدەرلاندىنىڭ تاجىريبەلەرىن سارالاپ كورۋگە بولادى. اتالعان ەلدەردە «يكەمدى قالا»، «توسقاۋىل جولدار» نەمەسە «تەڭىز بوگەتتەرى» سىندى ۇزاقمەرزىمگە جارامدى جوبالار جۇزەگە اسىرىلعان. ياعني ءارى جول ءارى سۋ بوگەتى رولىندەگى جولدار، تاسقىن سۋىن بۇرىپ، سۋ قويمالارىنا اپاراتىن جەر استى قۇبىرلارى، تەڭىز تاسقىنىنان قورعاناتىن بىرنەشە قاباتتان تۇراتىن بوگەتتەر سىندى قاجەتتى ينفراقۇرىلىمدار قۇرىلۋى ءتيىس.
قالا قۇرىلىسىن جۇيەلى ءارى عىلىمي دامىتۋ باستى نازاردا بولۋى ءتيىس. قالالاردا حالىق تىعىز قونىستاناتىندىقتان، لەزدە بولاتىن سۋ تاسقىندارىنان كەلەتىن ادام شىعىنى دا از بولمايدى. سوندىقتان كەڭەيىپ جاتقان قالالاردا ەڭ الدىمەن تابيعي اپاتتاردىڭ قاتەرى ەسكەرىلىپ، ءقاۋىپتى جەرلەرگە ءۇي-قۇرىلىس سالۋعا قاتاڭ شەكتەۋ قويۋ ماڭىزدى.
بۇلارعا قوسا، توتەنشە جاعداي كەزىندەگى ءىس-قيمىلدار عىلىمي تۇرعىدان بىرىزدىلىككە كەلتىرىلۋى، ءار وڭىردە سۋ تاسقىنى كەزىندە حالىقتى قۇتقارۋعا، الەۋمەتتىك نىسانداردى قورعاپ قالۋعا جۇمسالاتىن ماتەريالدىق قور جيناقتالۋى، تاسقىن تۋرالى الدىن الا ەسكەرتۋ بەرەتىن سيگنال جۇيەسى تۇراقتى جۇمىس ىستەۋىن قامتاماسىز ەتۋ قاجەت. ەڭ ماڭىزدىسى، حالىقتى تابيعي اپات كەزىندە ساۋاتتى ارەكەت ەتۋگە تاربيەلەپ، ۇدايى وقۋ-جاتتىعۋلارىن ۇيىمداستىرىپ وتىرۋ – ادامي، ماتەريالدىق، ەكونوميكالىق شىعىنداردى بارىنشا ازايتۋعا مۇمكىندىك بەرمەك.