ءابىلفايىز ىدىرىسوۆ جايلى ءبىر ۇزىك سىر
ادەبيەت دەگەن الىپ الەمنىڭ قايراتكەرلەرى از ەمەس. ەسىمى ەلدەن بولەك سوندايلىق دارىندى تۇلعامىزدىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى – ءابىلفايىز ىدىرىسوۆ. ۇلتتىق رۋحانيات، ءتىل مەن ادەبيەت، جۋرناليستيكا مەن پەداگوگيكا سالالارىندا وزىندىك ءىز قالدىرعان ازامات ەسىمى اتالعاندا، ونىڭ ەڭبەكتەرىن ەسكە الماۋ – ادىلەتسىزدىك. ول قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ دامۋىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوسىپ، قالامىنىڭ قۋاتىمەن ەلىنىڭ ەڭسەسىن تىكتەۋگە قىزمەت ەتتى.
ءاءبىلفايىز ىدىرىس ۇلى 1930 جىلى 23 اقپاندا قوستاناي وبلىسىنىڭ امانگەلدى اۋدانىنداعى ەگىندىساي اۋىلىندا تۋعان. جازۋشى، جۋرناليست، پەداگوگ، تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى. ول – 800-دەن استام پۋبليسيستيكالىق ماقالا، وچەرك، وقۋلىقتار، «قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ تاريحى»، «وچەرك جۋرناليستيكا جانرى رەتىندە»، «باسپا ونىمدەرىن اسەمدەۋ»، تاعى باسقا دا ءپان بويىنشا ادىستەمەلىك قۇرالدار دايىنداعان ۇستاز. ءا.ىدىرىسوۆ – قازاق وقىرماندارىنا «تاڭشولپان» دەرەكتى رومانىنىڭ اۆتورى رەتىندە دە كەڭىنەن تانىمال جازۋشى.
ەڭبەك جولىن جاستار گازەتتەرىنەن باستاپ، بۇكىل ەلگە، الدىمەن، پۋبليسيست-جۋرناليست رەتىندە تانىمال بولعان ابەكەڭ بۇگىن رەسپۋبليكا جۋرناليستەرىنىڭ بەلگىلى ۇستازىنا اينالىپ وتىر. قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ كۇردەلى پروبلەماسىن شەشۋگە قاتىسقان، ونىڭ تەوريالىق نەگىزىن جاساعان مامانداردىڭ ءبىرى.
ول ءومىرىنىڭ جارتى عاسىر ۋاقىتىن جۋرناليستيكا، ادەبيەت مايدانىنا ارنادى. ونىڭ قىرىق جىلىندا ۇستازدىقپەن اينالىستى. كوپتەگەن سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، كونكۋرستىڭ جۇلدەگەرى بولدى. ونعا تارتا پوۆەست، نوۆەللا، رومانداردىڭ، باسقا دا كوركەم تۋىندىلاردىڭ اۆتورى. جۋرناليست-ۇستاز رەتىندە ءا.ىدىرىسوۆ ەسىمدەرى ءمالىم قانيجان بەكحوجين، تاۋمان اماندوسوۆ، تەمىربەك قوجاكەيەۆ، شەريازدان ەلەۋكەنوۆ ءتارىزدى تۇلعالارمەن زامانداس، ۇزەڭگىلەس مايتالمان مامان بولاتىن.
ءيا، ارىنى اسقاق، ارمانى بيىك ازامات ەڭبەك ەتۋدەن ەرىنبەي، تالاپتانۋدان تايساقتاعان جوق، كوپ وقىدى. وقىعانىمەن قوسا، وي ءبولىسىپ، وزىق وقۋلىقتار جازدى. ىرگەلى باسىلىمداردا ىرىلىك تانىتىپ، عىلىم مەن ءبىلىمدى ناسيحاتتاپ، مۇقىم ەلگە ماڭىزدى اقپارات تاراتتى، تىرشىلىگىن تىلشىلىككە ارنادى. ىرىلەرگە ىلەسىپ، كەمەڭگەرلەرمەن كوشەلەس، كورەگەندىلەرمەن كەسەلەس بولدى. ونىڭ ايعاعى – 21 عاسىر قايماعى اۋەزوۆكە دەگەن ىڭكارلىك.
ابەكەڭنىڭ «اۋەزوۆكە ىڭكارلىك» (اتامۇرا، 1997 ج.) كىتابىن الىڭىز. اۋەزوۆ الەمى دەگەندە، ءابىلفايىز كوكەمىز ۇلى تۇلعانىڭ تۇڭعيىعىنا ءۇڭىلدى. ونىڭ «الەمنىڭ اۋەزوۆى» ەكەنىنە كوز جەتكىزدى. عاجاپ بولمىستى اۋەزوۆ الەمى! كوسەم كورەگەندىك! كەڭەس كەزىندە اۋەزوۆ استارلاپ ايتقان ءبىراز بولجامنىڭ كەيىن ءدوپ كەلگەنى كوپ. سوندىقتان اۋەزوۆتانۋ – ۇلتقا ۇلاعات، تەرەڭ ءىلىم، مول ميراس.
كىتاپتا نەگىزىندە ۇلى ويشىلدىڭ ءدارىس العان شاكىرتتەرىنە ايتقان سول اۋليەلىكتەرى اڭگىمەلەنەدى. اۋەزوۆ 37 جىلعى ۇركىنشىلىك (رەسپرەسسيا) قۇرباندارى جايىندا: «ولار ءالى-اق ورتامىزعا ورالادى...» دەگەن. ولار اقتالدى. «قازاقتىڭ كىم ەكەنىن ءالى-اق تانىتاسىڭدار» – دەپتى. مىنە، ەگەمەن ەل بولدىق. «ازاتتىققا اتتانىستى جاستارىمىز باستايدى» دەسە، بۇل – 86-نىڭ جەلتوقسانىندا قازاق جاستارىنىڭ ۇلت رۋحىن اسقاقتاتىپ، اق قار، كوك مۇزدا الاۋ جاققانى. شىڭعىس ايتماتوۆ جايلى: «ول ءالى ادامزاتتىق تۇلعا بولادى»، دەپ بولجاعان. ول ءسوزى دە اقيقاتقا اينالدى ەمەس پە.
قىسقاسى، ابەكەم ءوزىنىڭ «اۋەزوۆكە ىڭكارلىك» اتتى نوۆەللالار جيناعىندا ۇلى كلاسسيگىمىزدىڭ سونداي اۋليەلىك بولجام ايتقان ساۋەگەيلىك ءساتىن وقيعالىق جەلىمەن كەلىستى بەينەلەپ، عاجاپ ادامنىڭ قايتالانباس ابىزدىق تۇلعاسىن سومداعان. ءتىپتى، جازۋشى ءوز وي تولعاۋىندا «ماعان اۋەزوۆتىڭ ءدارىسى كوپ كومەكتەستى. مەن ول كىسىنى ءپىر تۇتامىن. ەڭ ءبىرىنشى، سول كىسى مەنىڭ تۇسىمە كىرىپ، ايان بەردى: «ءابىلفايىز، جاز!»، – دەدى» دەپ سىر شەرتەدى. كەيىننەن ءوزى دە اعا تالىمگەر جولىن جالعاپ، قازاقتىڭ قابىرعالى قالامگەرى اتاندى. باسىلىمداردا باس رەداكتور قىزمەتىن اتقارىپ، بىلگەنىمەن بولىسپەككە بەكىندى. ءتىلشى بولماقتىڭ تىرشىلىگىن تىڭداپ، تالاپتىعا ترامپلين بولدى.
قالامگەردىڭ «سىر مەن شىندىق» اتتى شىعارمالار جيناعىنا (الماتى، «اتامۇرا»، 2000 ج.) ەنگەن «ۇلتتىق رۋح، ۇلتتىق نامىسپەن اسقاقتايىق!» دەگەن تاقىرىپپەن بەرىلگەن تولعاۋىن اتاماسقا بولماس. بۇل تۋىندىدا ءومىر شىندىعى، قازىرگى زامان تىنىسى اششى دا بولسا اقيقات-تىن. جيناققا ەنگەن ءار ماتەريال مەن قازاقپىن دەگەن پەندەنى ەرىكسىز ويلاندىرادى، تەڭسەلتىپ تەبىرەنتەدى. ويتكەنى، ولاردا ۇلتىمىزدىڭ تاعدىرىنا قاتىستى كوكەيكەستى ماسەلە كوتەرىلگەن. اۆتور: «نەگە ولاي؟!» «نەگە بۇلاي؟!» «نەگە؟!» «ار قايدا، نامىس قايدا؟!» – دەپ تولعانادى.
ونداي تولعانۋدىڭ سىرى مەن شىندىعى – ءتىل، ءدىل، ءدىن، جەر ساتۋ، ار، نامىس، حالىق تاعدىرى، قالتالى قازاقتار، كەلىمسەكتەردىڭ باسىنۋى بەيقام قوناقجايلىلىق، قازىنا-بايلىعىمىزدىڭ تالاپايعا ءتۇسۋى، بالا ساتۋ، اتا-انادان بەزۋ، تىڭ كوتەرۋ تراگەدياسى، ءتۇرلى بومبانىڭ جارىلىس زارداپتارى جايى. سىبايلاستىق پەن جەمقورلىقتىڭ زاردابى. حالىقتى جاۋلاعان ءتۇرلى كەساپات، دەرتپەن كۇرەس ماسەلەسى، قازاق اۋىلىن تىعىرىقتان شىعارۋ پروبلەماسى. اۆتور اتالعان پۋبليسيستيكالىق تۋىندىلار جيناعىندا «دوس جىلاتىپ ايتادى» قاعيداتىن ۇستانىپ، الگى سانالعاننىڭ ءبارىن اشىنا العا جايادى. ۇلتتىق نامىس نەگە كەمىس، ۇلتتىق رۋح نەگە تومەن؟ «قاشان وياناسىڭ، قازاق؟!» دەپ جان-ايقايىن سىرتقا شىعارادى.
تاعدىرىندا تالايدى كورگەن ۇستاز 1953–1965 جىلدار ارالىعىندا «قازاقستان پيونەرى» (قازىرگى «ۇلان») گازەتى رەداكسياسىندا ادەبي قىزمەتكەر، ءبولىم مەڭگەرۋشىسى، جاۋاپتى حاتشى، رەداكتوردىڭ ورىنباسارى، «لەنينشىل جاس» (قازىرگى «جاس الاش») گازەتىندە ءبولىم مەڭگەرۋشىسى، جاۋاپتى حاتشى سىندى قىزمەتتەردى اتقارىپ، ارى قارايعى عۇمىرىن عىلىم مەن ءبىلىم بەرۋگە ارنايدى.
ءا. ىدىرىسوۆتىڭ قازاق باسءپاسوزىنىڭ زەرتتەۋشىسى رەتىندە جازعان ەڭبەكتەرى – ءبىر توبە. ماسەلەن، «ادامزات ءمادەنيەتىنىڭ وركەنى»، «قاراقايلىنى بيلەگەن قازاقتار»، «قازاقتىڭ اتتارى بەيمالىم پاتشالارى، باسپاگەرلەرى»، «Skun كاساك-كوسەم قازاق»، «تەرەڭ تاريحتىڭ وشپەس ءىزى»، «احاڭ مەن «قازاق» گازەتى جايلى اقيقات» اتتى سۇبەلى ەڭبەكتەرى – جوعارىدا ايتقان ءسوزىمىزدىڭ ايعاعى. عالىم بۇل وقۋلىقتارعا ەنگەن زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىندە قازاق باسىلىمدارىنىڭ تاريحى مەن جۋرناليستەرىنىڭ ادەبي ءھام پۋبليسيستيكالىق مۇراسىن تەرەڭ تالداپ، تارازىلاپ، عىلىمي باعاسىن بەرىپ، تاسقا باستى. سونداي-اق سول كەزدەگى قازاق ءباسپاسوزىنىڭ كوكەيكەستى ماسەلەسىن قوزعاپ، گازەت جانرى جونىندە كەڭىنەن تۇسىنىك بەرەدى. بۇل ەڭبەكتەر – جاس جۋرناليستەر مەن ىزدەنۋشىلەرگە تاپتىرماس وقۋ قۇرالى، ۇلتتىق جۋرناليستيكانىڭ شەجىرەسىن شەرتەتىن قۇندى قازىنا. ءابىلفايىزدىڭ قولتاڭباسى!
ابەكەڭ – ەرلىك پەن قايرات يەسى، قايسار كىسى. ول ومىرگە قۇشتار. قيىندىقتى جەڭە بىلگەن ادام! سول جاق اياق-قولى جانسىز قالعاندا دا ساۋ قولىمەن جازۋمەن اينالىستى. ءسوز باسىندا ايتقانداي، قانشاما قۇندى شىعارمالاردى دۇنيەگە اكەلدى. ماقساتتى ءومىر سۇرۋگە بارىن سالدى. وجەتتىگىمەن، جانپيدا، ارەكەت-كۇرەسىمەن ول كورچاگين، وستروۆسكيي پەن ءوزىمىزدىڭ زەينوللا شۇكىروۆتىڭ قايسار ەرلىگىن قايتالادى. اۋىر دەرتكە ۇشىراعاندا، جارتى دەنەسى جانسىزدانىپ جاتقاندا دا ايلاپ-جىلداپ، كۇنى-تۇنى جازۋمەن ءوتتى. جاس ۇلعايعان شاقتا قولعا قالام الىپ، كوركەم پروزاعا كىرىسۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ جۇرەگى داۋالامايتىن ءىس. ونداي جۇرەكتى قالامگەر تەك قازاقتا ەمەس، الەم ادەبيەتىندە دە ساۋساقپەن سانارلىق. الپىستان اسقان جازۋشىنىڭ كوركەم شىعارما جازۋعا وتىرىپ، كۇش-قايراتىن سارپ ەتىپ جازعان توم-توم ەڭبەكتەرىنىڭ سان مىڭ شاكىرتتەر جانىنا سان عاسىر شىراق جاعارى انىق
ءابىلفايىز ىدىرىسوۆتىڭ عۇمىرى – شىندىق پەن ادىلدىك جولىندا سارپ ەتىلگەن سانالى عۇمىر. ونىڭ ازاماتتىق ۇستانىمى، ۇلتقا دەگەن جاناشىرلىعى تالاي جاسقا ۇلگى بولدى. عۇمىرىن قازاق باسپاسوزىنە ارناعان ول جۋرناليستيكانىڭ عانا ەمەس، قازاق ءسوزىنىڭ شىراقشىسى. ونىڭ جازعان ءار ەڭبەگى، كوتەرگەن ءار تاقىرىبى – بولاشاق ۇرپاققا قالدىرعان باعا جەتپەس مۇرا. قالامى جۇردەك، ويى تەرەڭ ازاماتتىڭ ءاربىر ءسوزى – ۇلتتىق سانانىڭ شامشىراعى.
ءابىلفايىز ىدىرىسوۆ پۋبليسيستيكاسى مەن ءتول تۋىندىلارى قازاق ادەبيەتى مەن جۋرناليستيكاسىندا وزىندىك قولتاڭباسىن قالدىردى. ول ءوز ىسىنە جاي ءتىلماشتىق رەتىندە قاراعان جوق، ءاربىر تۋىندىعا ۇلتتىق رەڭك بەرىپ، ءتول شىعارمامىزداي سىڭىرە ءبىلدى. ونىڭ شىعارماشىلىق شەبەرلىگى – ءوز ءىسىن ەركىن يگەرىپ، ونى قازاقى بوياۋمەن ارلەي بىلۋىندە. ءابىلفايىز جانىنا ۇڭىلسەڭىز، ودان ۇلتشىلدىقتى ەمەس ۇلتجاندىلىقتى اڭعاراسىز. اسىپ-تاسقان استامشىلىق پەن داۋرىقپا پوپۋليزمنەن ادا. ءيا، ول ءوز ۇلتىن، ءوز ولكەسىن، حالقىن جانىنداي جاقسى كورىپ، پايدا اكەلۋدى كوزدەدى. دەسەكتە، «ءوز ۇلتىن، حالقىن سۇيگەن ادام، وزگەنى دە وزىندەي قۇرمەت تۇتۋى – شارت» دەپ ۇعىندى.
ۇلتتىق جۋرناليستيكانىڭ دامۋىنا ولشەۋسىز ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەردىڭ مۇراسىن دارىپتەۋ – بىزگە ارتىلعان امانات. ۇلت ءۇشىن قالام تەربەگەن قالامگەردىڭ ەڭبەگى ءوزى سۇيگەن ەلى، ءوزىن سۇيگەن حالقى باردا ماڭگى جاساي بەرمەك