ەلىمىزدىڭ زايىرلى مەملەكەت رەتىندەگى باستى ماقساتى – بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ، ءاربىر ازامات ءوز سەنىمىن، سونداي-اق دىنگە دەگەن كوزقاراسىن ەركىن تاڭداي الاتىن ءقاۋىپسىز قوعام قالىپتاستىرۋ، ءدىني الاۋىزدىقتىڭ الدىن الۋ ەكەنى ءمالىم. سول سەبەپتى، جۇرتتىڭ ءدىني كوزقاراستارىنىڭ ءتۇرلى ەكسترەميستىك اعىمدارعا سەبەپ رەتىندە قاراستىرىلۋىنىڭ نەمەسە سول ماقساتتا پايدالانىلۋىنىڭ الدىن الۋ قازىرگى تاڭدا اسا ماڭىزدى. وسى ورايدا، «زايىرلىلىق» ماسەلەسىن تولىعىراق قاراستىرۋ ءۇشىن ءبىز ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى فيلوسوفيا كافەدراسىنىڭ قاۋىمداستىرىلعان پروفەسسورى، فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ دوكتورى بەرىك اتاشتى اڭگىمەگە تارتقان ەدىك.
– «زايىرلى» تۇسىنىگى كوپ جاعدايدا دىنگە قاتىستى، ناقتىراق ايتقاندا، ءدىن مەن مەملەكەتتىڭ اراقاتىناسىنا بايلانىستى ايتىلاتىن ۇعىم، – دەيدى بەرىك مۇرات ۇلى. – وعان باتىستىق ءدىن فيلوسوفياسى مەن ءدىنتانۋدا ماعىناسى جاعىنان «سەكۋلياريزم»، «انتيكلەريكاليزم» دەگەن ۇعىمدار دا جۋىقتايدى. نەگىزگى ۇستانىمى: ءدىننىڭ مەملەكەتتەن اجىراۋى، ءدىن مەن مەملەكەتتىڭ بىر-بىرىنەن ءبولىنۋى، مەملەكەت ءدىن ىستەرىنە، سايكەسىنشە، ءدىن مەملەكەت ىستەرىنە ارالاسپاۋعا ءتيىس. قازىرگى تاڭدا ول جەتىلىپ، ءدىني توزىمدىلىك، ءدىني ناسيحاتتار مەن يدەولوگيانىڭ رەتتەلۋى، ءدىني يدەولوگيانىڭ مەملەكەتتىك زاڭدار اياسىندا قىزمەت ەتۋى، بارلىق دىنگە تەڭ دارەجەدە قاراۋ جانە ءدىني سەنىم يەسىنىڭ سەنىمىن قورلاماۋ، مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى رەسمي الەۋمەتتىك ينستيتۋتتاردا ءدىندى جانە اتەيزمدى ناسيحاتتاماۋ، دەگەنمەن دىني-پسيحولوگيالىق كليماتتى زەرتتەپ، ونى باقىلاپ وتىرۋ، ءدىن مەملەكەتتەن قارجىلاندىرىلماۋى تيىستىگى سەكىلدى كومپونەنتتەردى دە قامتيدى. قاراما-قارسى ۇعىمى – تەوكراتيالىق مەملەكەت. ياعني، مەملەكەت زاڭدارى مەن نورمالارى، قوعامدىق ءومىر سالتى ءدىني شارتتارمەن، ەرەجەلەرمەن عانا رەتتەلۋگە ءتيىس دەپ سانالاتىن قوعام.
مەملەكەت پەن ءدىني ۇيىمداردىڭ اراقاتىناسىنا، مەملەكەتتىڭ قۇقىقتىق جۇيەسىنە ءدىننىڭ اسەرى بويىنشا زايىرلىلىقتىڭ ءوزى ءارقيلى بولىپ كەلەدى: پرەفەرەنسيالدى – دىنگە بەلگىلى ءبىر جەڭىلدىكتەر جاساۋ؛ ەكۆيپوتەنسيالدى – مەملەكەتتىك ومىردەن ءدىندى بارىنشا الشاقتاتۋعا ۇمتىلۋ؛ يدەنتيفيكاسيالى – مەملەكەتتىڭ ءدىني ۇيىمدارمەن ىنتىماقتاستىق قۇرۋى. ايتسە دە بۇلار – تەك شارتتى ۇعىمدار مەن تۇسىنىكتەر. شىندىعىندا، ولاردىڭ اراجىگىن اجىراتۋ قيىن ەكەنى ءوز الدىنا، ناقتى تاجىريبە مەن ومىردە زايىرلىلىقتىڭ دەڭگەيىن ءدال انىقتاۋ دا – كۇردەلى ماسەلە. دەگەنمەن ءدىننىڭ مەملەكەتكە، مەملەكەتتىڭ دىنگە ءابسوليۋتتى تۇردە ارالاسپاۋى مۇمكىن ەمەس. ماسەلەن، زايىرلى قوعامدا ءدىن مەملەكەتتىڭ زاڭدارى بويىنشا رەتتەلۋگە ءتيىس، ءبىراق سول زاڭداعى ءدىني بوستاندىق پەن ءدىني سانا ەركىندىگىنە بايلانىستى بولىپ شىعادى. ياعني، ءدىن تۋرالى زاڭداردا سول ءدىننىڭ تىيىمدارى مەن ەركىندىكتەرىنىڭ قالاي جازىلعانىنا، زاڭدىق-قۇقىقتىق نەگىزدە بەكىتىلگەنىنە بايلانىستى، بۇل – ءوز الدىنا بولەك ماسەلە. ال سول زاڭنىڭ ورىندالۋى مەن جۇزەگە اسۋ دەڭگەيى دە كۇردەلى بولىپ شىعادى.
ەندى زايىرلى قوعام مۇشەلەرىنە ءتان قاسيەتتەر قانداي دەگەنگە كەلسەك، زايىرلى قوعامنىڭ مۇشەسى، ەڭ الدىمەن، دىنگە راسيونال كوزقاراس ۇستانۋى كەرەك. ول راسيونال كوزقاراستىڭ ولشەمى مەن پلاتفورماسى – ءدىن فيلوسوفياسى (ءدىني فيلوسوفيا، تەولوگيا ەمەس)، ءدىن الەۋمەتتانۋى، ءدىن پسيحولوگياسى ىلىمدەرىندە جاتىر. زايىرلى قوعام مۇشەسى، ەڭ الدىمەن، سول ءوزى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان قوعامنىڭ زايىرلى ەكەنىن ءتۇيسىنۋى كەرەك. سودان سوڭ، زايىرلى قوعام قاعيدالارىن ۇعىنۋعا ءتيىس جانە ونى ورىنداۋ قاجەتتىگىن جاۋاپكەرشىلىك رەتىندە سەزىنۋى كەرەك. ەڭ باستىسى، بەلگىلى ءبىر سەنىم يەسى بولسىن، اتەيست بولسىن، ول ءوزىنىڭ سەنىم كۇشىن سىرتقا شىعارمايتىنداي ىشكى الەمىندە ساقتاۋى قاجەت جانە مەملەكەتتىڭ ءدىن تۋرالى زاڭدارىنان تولىق حاباردار بولۋى كەرەك. ماسەلەن، ادامزات تاريحىنداعى ەڭ باستى قاتەر – ءدىن يەلەرىنىڭ ءدىني توزىمدىلىك تانىتپاۋى. اتەيستىك كوزقاراستاعى تۇلعالار ءدىني سەنىم يەلەرىنە كەمسىتۋشىلىكپەن قاراماۋى، ولاردىڭ ءدىني سەنىمدەرىن تاپتاماۋى كەرەك. ونىڭ قاعيدالارى كوپ. دەگەنمەن، زايىرلى قوعام مۇشەسىنىڭ ناقتى، باستى ۇستانىمى – ءارقيلى ءدىن وكىلدەرىنىڭ، اتەيستەردىڭ دە بەيبىت، قاتار ءومىر ءسۇرۋى قاجەتتىگى تۋرالى ءدىل مەن پسيحولوگيانى قابىلداۋ بولۋى شارت.
قازاقستان رەسپۋليكاسى – زايىرلى مەملەكەت، ءدىن تۋرالى زاڭدار الەمدىك وركەنيەتتەگى ءدىني كليمات بويىنشا دا قابىلدانعان. ءبىراق تىم كۇردەلەنىپ بارادى. ءتىپتى زاڭ بۇزۋشىلىقتار دا اشىقتان-اشىق ورىن الىپ وتىر: ءدىني ۇيىمداردىڭ كەيبىرى قوعامدىق سانا مەن تۇرمىستى تۇتاس جاۋلاپ العىسى كەلەدى؛ ءدىندى ۋاعىزداۋ مەن ناسيحاتتاۋ بويىنشا ميسسيونەرلىكپەن شۇعىلدانۋعا ارنايى رەسمي رۇقسات بەرىلەتىن قۇجاتتارى جوق بولعان جاعدايدا دا ۋاعىزدار جۇرگىزىلە بەرەدى، ءدىني ۋاعىزدار مەملەكەتتىك مەكەمەلەردە، كوشەدە، حالىق جينالعان باسقا دا جەرلەردە جۇرگىزىلىپ وتىرعاندىعى جاسىرىن ەمەس.
ءدىني راديكالدى جانە فاناتتىق نەمەسە سول فاناتتىققا ۇمتىلىپ وتىرعان سانا جاستار اراسىندا سالىستىرمالى تۇردە، زايىرلى مەملەكەتتىك ۇستانىمدار تۇرعىسىنان قاراعاندا، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە بارشىلىق دەپ ايتا الامىز. كوپ جاعدايدا يسلام ءدىنىنىڭ كەلبەتىنىڭ ءوزى دە وزگەرگەن: «ءدىندى تەك پايدا تابۋعا، بايۋعا پايدالاناتىن كاسىپكەرلىك يسلام»، «دۇمشەلىك يسلام»، «ساياسيلانعان يسلام» سياقتى جاعىمسىز كەيىپتە ءوربىپ كەلەدى، ول – ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىمىزگە اسا قاتەرلى بولىپ وتىر. سونىمەن قاتار كەيبىر ءدىن ادامدارىنىڭ ءوزى اشىقتان-اشىق ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا قارسى كۇرەس جۇرگىزۋ ساياساتىن ۇستانىپ وتىرعاندىعى دا ءمالىم. ءتىپتى كەيبىر ءدىني ساراپشىلار قازاقستاندا يسلام ءدىنى قالىپتى زايىرلى جاعدايدا دامىپ كەلەدى دەپ سانايدى، ويتكەنى، ولاردىڭ وزدەرىندە ءدىني فاناتيزمگە جۋىقتايتىن «پارافاناتتىق» تۇسىنىكتەر بار. باستى ماسەلە سول ەكسپەرتتەردىڭ ءدىني ساناسىنىڭ ءوزى كۇدىك تۋعىزاتىندىعىندا بولىپ وتىر. ويتكەنى كەيبىر بيلىكتەگىلەردىڭ وزىندە ءدىني ۇرەيلەر بار، دۇمشە ءدىن يەسىنە قارسى شىعۋدى «قۇدايعا قارسى شىعۋ» دەپ تۇسىنەتىن زيالىلارىمىز دا جوق ەمەس.
ال ءداستۇرلى مادەنيەت، ءدىن جانە حالقىمىزعا جات يدەولوگيانىڭ ارا جىگىن قالاي اجىراتۋعا بولادى دەگەنگە كەلسەك، بۇل ارادا جاي عانا فاناتتىق پەن زايىرلى قوعام مۇشەسىنىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىقتى كورسەتە كەتكەن ءجون. ءقاۋىپتى ءدىني فاناتتىڭ ءداستۇرلى اعىم وكىلىنەن ايىرماشىلىعى: ا) ولار ءدىندى زاڭسىز، رەتى كەلسىن-كەلمەسىن ناسيحاتتاي بەرەدى (يدەولوگتار)، ءوز سەنىمىن كەز كەلگەن ساتتە وزىنەن-وزى ۇنەمى اقتاپ الۋعا تىرىسادى (اپولەگەت)؛ ءا) ۇگىت كەزىندە «توزاق وتى»، «قارعىسقا ۇشىراۋ» سياقتى ۇرەي تۋدىراتىن تۇسىنىكتەردى قولدانۋعا قۇشتار بولادى؛ ب) ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزەتىن كەزدى (زاڭسىز) ۇنەمى باعىپ جۇرەدى، وڭتايلى ءساتىن كۇتەدى (ءدىني اقپاراتقا ارنايى سۇرانىس بولسا، بۇل – جاعداي باسقاشا)؛ ۆ) كەز كەلگەن نارسەنى، قۇبىلىستى، پىكىردى، ويدى، ماقساتتى دىنگە اپارىپ (قيىسپايتىن بولسا دا) قيىستىرىپ وتىرادى؛ گ) ءوزىنىڭ سەنىمىنە قارسى كەلەتىن نەمەسە ۇندەسپەيتىن پىكىرلەرگە ءتوزىپ تۇرا المايدى، سول ساتتە سەزىمگە بەرىلىپ، اشۋلانۋعا بەيىم بولىپ كەلەدى، پىكىرتالاس ەتيكاسىن جانە راسيونالدىلىقتى ساقتامايدى؛ ع) تانىم-تۇسىنىگىندە: وتان، ۇلت، اتا-انا، باۋىر ت.ب. جالپىادامزاتتىق ەڭ ماڭىزدى قۇندىلىقتاردى ءوزىنىڭ سەنىمىنەن تومەن قويادى؛ د) وزگەلەردى ءوز سەنىمىنە كىرگىزۋ مىندەتىن ەرىكتى-ەرىكسىز تۇردە «وزىنە-وزى جۇكتەپ» الادى جانە كەلىسپەگەندەردى «جەك كورەدى»، كەيدە ءتىپتى «جاۋ» سانايدى؛ ە) ءدىني ماسەلەلەر توپتاماسىن اقىلمەن، پاراساتتىلىقپەن ءتۇسىنۋ وعان جات، تەك سەزىم مەن سەنىمدى عانا باسشىلىققا الادى، وزىنە-وزى سىن كوزبەن قاراي المايدى؛ ج) جەكە «مەن»-ىنە قاتىستى العاندا، جالپىادامزاتتىق، ۇلتتىق ءمورالدى ەسكەرۋسىز قالدىرىپ، ءدىني (سىرتقى) فورماعا قۇشتارلىعى انىق بايقالىپ تۇرادى؛ ز) ۇلتتىق ءداستۇرلى قۇندىلىقتاردىڭ دا شاريعاتقا ساي كەلمەيتىن قىرلارىنىڭ بارلىعىنا جۋىعىنا «شيرك»، «حارام» دەگەن سياقتى تابۋلاردى ءوز بەتىمەن تاڭىپ قويادى ت.ب.
بىزگە باستاپقىدا، نەگىزىنەن العاندا، فرانسيانىڭ زايىرلىلىق ۇلگىسى وزىق بولىپ كورىندى جانە ونىڭ كەيبىر ۇستانىمدارىن قولداندىق. دەگەنمەن «نەلىكتەن ءبىز ۇنەمى وزگە ەلدەردىڭ ۇلگىلەرىن پايدالاۋنىمىز كەرەك؟» دەگەن ساۋال تۋىندايدى. قازاق حالقىنىڭ رۋحانياتى دا ەشكىمگە ۇقسامايتىن وزىندىك ءتولتۋما بەلگىلەرمەن ايشىقتالادى. سوندىقتان قازاقستاندىق زايىرلىلىقتىڭ وزىندىك ۇلگىسىن جاساۋىمىز كەرەك.
وسى ارادا زايىرلى مەملەكەت رەتىندە قازاقستان قاي سالالارعا كۇش سالۋى كەرەك، قاي باعىتتا جۇمىس جۇرگىزىلگەنى ءجون دەگەن ماسەلەگە كەلسەك، بۇل باعىتتا اتقارىلار كوپتەگەن جۇمىس تىزبەسى بار. ولاردىڭ كەيبىرىن جيناقتاپ، بىلايشا ۇسىنا الامىز:
- ءدىني جات باعىتتاردى ۇيىمداستىرىپ وتىرعان ىقپالدى ادامداردى تاۋىپ، جازالاۋ؛ ءدىني ۋاعىزداردى قاتاڭ باقىلاۋعا الۋ جانە مەملەكەتتىك مەكەمەلەر مەن قوعامدىق ورىنداردا ءدىني ۋاعىز جۇرگىزەتىندەر ءۇشىن ارنايى «ءدىن پوليسيالارىن» قۇرۋ؛
- ساناسى دىنمەن مانيپۋلياسيالانعانداردىڭ قوعام ءۇشىن سونشالىقتى قاتەرلى ەكەنىن كەڭ تۇردە ناسيحاتتاۋ؛
- ءدىني راديكال جانە ەكسترەميستىك پيعىلدارعا ەمپاتيامەن قارايتىن، ءبىراق ول ويىن جاسىراتىن ادامداردىڭ زيالى قاۋىمدار اراسىندا دا بار ەكەنىنە كوز جەتكىزۋ؛
- ولاردىڭ ءتىزىمىن اشىق جاريالاۋ؛ ءدىني فاناتتىق پەن راديكالدىلىقتى، زايىرلى ەمەستەردى قاداعالايتىن «ەرىكتى حالىقتىق باقىلاۋشى» توپتار قۇرۋ؛
- ەتنومادەنيەتكە دەگەن «ءدىني ينتەرۆەنسيانى» زاڭمەن ايىپتاۋ؛ مۇسىلماندار ءدىني باسقارماسىنىڭ ىشىندە دە جات پيعىلدى ادامداردىڭ پايدا بولۋىنا بايلانىستى (اتاۋى حانافيزم مەن ماترۋدي بولعانمەن، ارالارىندا جات اعىمنىڭ وكىلدەرى دە بولۋى مۇمكىن) ونى تۇتاستاي قايتادان رەفورمالاۋ؛
- ءدىني ەكسپەرتتەردى تەولوگتاردان ەمەس، ءدىني ساناسى تازا فيلوسوفتاردان، پسيحولوگتاردان، الەۋمەتتانۋشىلاردان قۇرا وتىرىپ، سول ەكسپەرتتەردىڭ ۇستىنەن قايتادان تاۋەلسىز ەكسپەرتتەر جۇرگىزۋ جانە ت.ب.
ويتكەنى تەولوگ قانشاما ءبىلىمدى، بىلىكتى بولعانمەن، ول – ءدىندى ۋاعىزداۋشى ادام. سونىمەن قاتار ەلىمىزدە ۇلتتىق رۋحتى قولدايتىن، ءسالت-داستۇر مەن ادەت-عۇرپىمىزدى قورعايتىن شىنايى تاڭىرشىلدەر دە بار (كەيبىرەۋلەر تاڭىرلىكتى تەك قانا يسلامدى داتتاۋمەن شۇعىلدانۋ دەپ سانايدى، ولار ەمەس) جانە سوعان قارسى كەلەتىن، ولاردى جەك كورەتىن انتيتاڭىرشىلدەر دە پايدا بولدى. شىندىعىندا، ولاردىڭ وزدەرى دە – بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە تاڭىرشىلدەر. بۇلارعا پسيحواناليز جاساپ قاراساق، ولاردىڭ بويىنان فاناتتىق پەن ۇلتقا قارسىلىقتىڭ بەيسانالى ۇمتىلىستارىن بايقاۋعا دا بولادى، مۇمكىن، ولاردىڭ كەيبىرى تاڭىرلىكتىڭ نە ەكەنىن جەتە تۇيسىنبەيدى. بۇل ماسەلە ەمپيريكالىق زەرتتەۋلەردى كەرەك ەتەدى.