قازاقستاندا ءداستۇرلى سوت ورنىنا ۆيرتۋالدى "بولاشاقتىڭ سوتى" ەنگىزىلمەك

قىزىلوردانىڭ تۋماسى جاقىپ قاجمان ۇلى اسانوۆ 2017 جىلعى 11 جەلتوقساندا جوعارعى سوت ءتوراعاسى بولىپ تاعايىندالعاندا، وعان كوپ ءۇمىت ارتىلدى. سول كەزدەگى پرەزيدەنت ن.نازاربايەۆ 2017 جىلعى جولداۋىندا: "سوت جۇيەسىنە دەگەن سەنىمنىڭ ارتۋىنا قول جەتكىزۋ قاجەت" دەپ مىندەت قويدى. ول 2018 جىلعى 5 قازانداعى جاڭا جولداۋىندا دا ءدال وسى مىندەتتى قايتالادى: "سوت جۇيەسىن جاڭعىرتۋدا سوڭعى جىلدارى كوپ جۇمىس اتقارىلدى، دەگەنمەن باستى مىندەت – سوتتارعا دەگەن سەنىمنىڭ جوعارى دەڭگەيىن قامتاماسىز ەتۋ شەشىمىن تاپپادى".

سودان بەرى اتتاي 5 جىل اعىنداپ ءوتتى. 2022 جىلعى 8 جەلتوقساندا جوعارعى سوتتىڭ جاڭا ءتوراعاسى اسلامبەك مەرعالييەۆتى قابىلداعان پرەزيدەنت ق.توقايەۆ ازاماتتاردىڭ سۋديالارعا سەنىمىن ارتتىرۋ ءۇشىن سوت جۇيەسىن جەتىلدىرۋدى تاپسىردى. بۇعان قوسا، پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ باسشىسى مۇرات نۇرتىلەۋ جوعارى سوت ورگانىنىڭ سۋديالارى مەن اپپاراتىنا مەرعالييەۆتى تانىستىرعاندا دا "جاڭا ءتوراعا حالىقتىڭ سوتتارعا دەگەن سەنىمىن ودان ءارى ارتتىرۋعا بار كۇش-جىگەرىن جۇمسايتىنىنا سەنىم ءبىلدىردى". ياعني، جاقىپ اسانوۆ كەزىندە بۇل مىندەت تۇپكىلىكتى ورىندالماي، كەلەسى باسشىعا ميراسقا قالعانعا ۇقسايدى.

سالا جەمقورلىقتان دا قۇتىلا المادى. بىلتىر سوت جۇيەسىن جاڭعىرتۋ ماسەلەلەرى جونىندە كەڭەس وتكىزگەن پرەزيدەنت ق.توقايەۆ سىبايلاس جەمقورلىقتى سوت جۇيەسىنە دەگەن سەنىمگە سەلكەۋ ءتۇسىرىپ وتىرعان نەگىزگى فاكتورلاردىڭ ءبىرى دەپ اتادى. سوڭعى 5 جىلدىڭ ىشىندە كوررۋپسيالىق فاكتى ءۇشىن فەميدانىڭ 17 وكىلى جاۋاپقا تارتىلدى. ءبىراق پارا العانىمەن، جەمقور ەمەس، الاياق دەپ سوتتالعان، ياعني بۇل ستاتيستيكاعا ىلىكپەگەن سۋديالار قانشاما؟ مىسالى، جوعارعى سوتتىڭ سۋدياسى مەيرام جانعۇتتينوۆ پارا الۋ ۇستىندە ۇستالعانىمەن، بيىل ول 5 جىلعا الاياقتىق بابى بويىنشا سوتتالدى. وعان اقشا تاپسىرعان تۇركىستان اۋداندىق سوتىنىڭ سۋدياسى ل.تۇرعىمبايەۆا، كەرىسىنشە، "پارا بەرۋ" بابىمەن 5 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلدى. توقايەۆ 30 جىلدىق ەڭبەك ءوتىلى بار جوعارعى سوتتىڭ سۋدياسىنىڭ پاراقورلىعى ءۇشىن ۇستالۋىن "قوعامدى تەڭسەلتىپ كەتكەن جاعداي" دەپ اتادى.

جالپى 5 جىلدا 475 سۋديا جازالانىپتى. ونىڭ 20-سى سوتتالعان. ەگەر جەمقورلىقتى دا جەڭە الماسا، 5 جىلدا جاقىپ اسانوۆتىڭ كومانداسى نە تىندىردى؟

جاقىپ قاجمان ۇلىنىڭ ايتۋىنشا، ول سوت جۇيەسىن قابىلداپ العاندا، سوتتار الاپات جۇكتەمەدەن ەزىلىپ جاتىپتى، ولاردىڭ جالاقىسى تومەن بولعان، مانساپ ساتىسىندا ءوسۋ ءۇشىن شارتتار مەن ستيمۋلدار بولماعان.

ءقازىر شە؟ 2019 جىلدان بەرى سۋديالاردىڭ جالاقىسى 2 ەسە ءوستى. كەلەسى جىلى تاعى كۇرت ۇلعايۋى مۇمكىن: 2023 جىلدان باستاپ، سوتتاردى قارجىلاندىرۋدىڭ جاڭا مودەلى ەنگىزىلەدى. بۇكىل مەملەكەتتىك اپپاراتتى ۇستاپ تۇرۋعا جۇمسالاتىن بارلىق شىعىستىڭ كەم دەگەندە 6،5%-ى كولەمىندە سوتتارعا ارنالعان ليميت بەكىتىلدى. 2023 جىلى سوتتارعا 80 ميلليارد 456،4 ميلليون تەڭگەگە بەرىلىپ وتىر. وسى اقشانى بولۋمەن جانە سۋديالاردىڭ ەڭبەكاقىسى قانشاعا كوتەرىلەتىنىن انىقتاۋمەن ەندى بارلىق دەڭگەيدەگى سۋديالاردىڭ دەلەگاتتارى كەڭەيتىلگەن پلەنارلىق وتىرىستا وزدەرى شەشەدى.

ج.اسانوۆ سۋديالاردى كوپ جۇكتەمەدەن دە ارىلتتى.

"2018 جىلى مەن كەلگەندە، سوتتار ىستەردىڭ تاسقىنىنىڭ تۇڭعيىعىنا باتىپ جاتتى. ىستەر سانىنىڭ ءوسۋى 20 جىل قاتارىنان جۇرگەن. 2018 جىلى شىرقاۋ شەگىنە جەتتى – سوتتار 4،5 ملن ءىستى قارادى. كۇنىنە 20 مىڭ ءىس ءتۇسىپ وتىرعان. كۇن سايىن ءاربىر سۋديا 11 ۇكىم شىعارۋعا ءماجبۇر بولدى. ەلوردادا جانە الماتىدا 50-گە دەيىن باراتىن. مۇنداي كونۆەيەردە ءادىل سوت تورەلىگى مەن ءىستىڭ ساپاسى تۋرالى اڭگىمە قوزعاۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. سوتتاردىڭ دالىزدەرى بال اراسىنا ۇقساۋشى ەدى: داۋلاسۋشىلار، جاۋاپ بەرۋشىلەر، "جانكۇيەرلەر" جانە كوررۋپسيا ءۇشىن وراسان زور ءورىس كوسىلىپ جاتتى. كەيبىر سوت وكىلدەرى لايلى سۋدا بالىق اۋلاۋعا جامان ۇيرەندى. بۇدان ارىلۋ ءۇشىن بىرنەشە باعىتتا قيمىلدادىق. بىرىنشىدەن، زاڭدى وزگەرتىپ، تالاس-تارتىسى جوق ىستەردەن سوتتاردى بوساتتىق. ولاردى ۋاكىلەتتى قۇرىلىمدارعا تابىستادىق. ەكىنشىدەن، اكىمدىكتەرمەن، كاسىپكەرلەر پالاتاسىمەن، باسقا قۇرىلىمدارمەن بىرگە ءبىتىستىرۋ جانە مەدياسيا ورتالىقتارىن دامىتتىق"، – دەپ تۇسىنىكتەمە بەردى ج.اسانوۆ.

بۇگىندە 20 وڭىردە 87 ءبىتىستىرۋ ورتالىعى جۇمىس ىستەيدى. بۇدان قازاقستاندىقتار ۇتا قويدى دەپ ايتۋ قيىن. مىسالى، ءبىرقاتار قازاقستاندىقتار ادىلەت ىزدەپ، سوتقا جۇگىنگەندە، ونىڭ تالاپ ارىزدى قابىلدامايتىنىنا، مەدياسيامەن بىتىستىرۋگە جولدايتىنىنا شاعىمدانادى. ال قارسى جاق سوتقا سۇيرەمەگەن سوڭ، بىتىمگە كەلۋگە مويىنسۇنبايدى. بۇدان بولەك، كوللەكتورلارعا، جەكە سوت ورىنداۋشىلارىنا جانە باسقاسىنا ازاماتتاردىڭ بانكتىك كارتالارىن، ەسەپشوتتارىن بۇعاتتاپ تاستاۋ ءۇشىن سوتتىڭ ۇكىمى دە قاجەت بولماي قالدى. بۇعان قوسا، بۇگىندە ءدال وسى قىسىم ەش سوتسىز، نوتاريۋس ارقىلى دا جاسالادى. سالدارىندا ەلدە الەۋمەتتىك كەرنەۋ ارتتى. 

سونىمەن بىرگە جالاقىسى كۇرت وسكەن سۋديالار قارايتىن ىستەر كۇرت قۇلدىرادى: 2019 جىلى سانى 3،3 ميلليونعا تۇسسە، ءارى قاراي 2020 جىلى 1،3 ملن، ال بىلتىرعى 2021 جىلى 1،2 ميلليون ىسكە دەيىن كۇرت قۇلدىرادى. سونداي-اق سۋديالاردىڭ شتاتتىق سانى ون جىل ىشىندە 2012 جىلعى 2 114-تەن بىلتىر 2 684-كە دەيىن ۇلعايدى.

وزدەرىن تاۋەلسىز سەزىنگەن سۋديالار قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ جەتەگىندە كەتۋدەن اياق تارتا باستاپتى. ەگەر 2018 جىلعا دەيىن سوتتار ىستەردىڭ 5% بويىنشا عانا كۇدىكتىنى تۇتقىنداۋعا سانكسيا بەرۋدەن باس تارتسا، بۇگىندە بۇل كورسەتكىش شامامەن 20%-عا جەتىپتى.

"قازىرگى كەزدە سوتتارعا تۇسەتىن قىلمىستىق ىستەر بارعان سايىن ازايۋدا. قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى ءىستى تەرگەۋدى وزدەرى توقتاتا سالادى. ايتپەسە، سوتتار ءبارىبىر اقتاپ شىعاتىنىن تۇسىنەدى"، – دەدى ج.اسانوۆ.

سونىمەن جاقىپ اسانوۆتىڭ 5 جىلدىق مانداتى تاۋسىلدى. ال اسلامبەك مەرعالييەۆ تۇسىندا قانداي تىڭ وزگەرىستەر جۇزەگە اسۋى مۇمكىن؟

جوعارعى سوت قىزىقتى يدەيانى جۇزەگە اسىرۋ جايىن پىسىقتاۋدا ەكەن. وعان سايكەس، بۇكىل قازاقستانعا، بارلىق وڭىرگە ورتاق سۋديالار پايدا بولۋى مۇمكىن. بۇل جوبا "بولاشاق سوتى" اتالادى. ءمانىسى نەدە؟

قازاقستان 2020 جىلى پاندەميا باستالعاندا، سوت ىستەرىن دە ونلاين جۇرگىزۋگە قادام باستى. وتاندىق سوت جۇيەسىنىڭ ءىت-قۋاتى "سوت پروسەستەرىنە ۇيدەن نە وفيستەن شىقپاي-اق قاتىسۋعا" مۇمكىندىك بەرەدى. ەگەر پاندەمياعا دەيىن بارلىق تالاپ ارىزداردىڭ جارتىسىنا جۋىعى ەلەكتروندى تۇردە بەرىلسە، بۇگىندە بۇل كورسەتكىش 94%-عا جەتتى. دەگەنمەن كەڭەس كەزىنەن قازاقستانعا كوشكەن سوت جۇيەسىنىڭ كوپ كەمشىلىگى بولدى. سونىڭ ءبىرى – جەرشىلدىك پەن تامىر-تانىستىق.

"اۋىل-ايماقتا 2 مىڭنان استام سۋديا قىزمەت اتقارادى. ولار دا جۇرتتىڭ ءبىر مۇشەسى. جەرگىلىكتى جەردە ونىڭ اعايىن، تۋىستارى، دوس-جاراندارى، ناعاشىلارى مەن قۇدا جاعى، تانىستارى، كورشىلەرى بولادى. ولاردىڭ تامىر-تانىستىعىن وزگە تۇرعىندار دا جاقسى بىلەدى. سودان سونىڭ ءبىرى سوتتا جەڭىسكە جەتسە، جۇرتشىلىق: "ارينە، جەڭەدى، سۋديا سونىڭ تانىسى، تۋىسى عوي"، - دەيدى. بۇل قوعامنىڭ سەنىمىنە سەلكەۋ تۇسىرەدى. سوندىقتان بيىلعى 2022 جىلعى 1 تامىزدان سوتتىلىقتىڭ ەكستەرريتوريالدىلىعى ەنگىزىلدى. مىسالى، ءسىز استانادا تالاپ ارىز بەردىڭىز دەلىك. ەگەر تاراپتار ەلەكتروندى سوت تورەلىگىن تاڭداسا، وندا روبوت كەزدەيسوق تاڭداۋ ارقىلى ول ءىستى مىڭداعان سۋديانىڭ كەز كەلگەن بىرەۋىنە، مىسالى، ورالداعى نەمەسە پەتروپاۆلداعى سۋديانىڭ قاراۋىنا تابىستايدى"، – دەپ ءتۇسىندىردى جوعارعى سوت.

بۇل تەك باسى عانا. الدا ازاماتتىق پروسەستىك كودەكسكە وزگەرىس ەنگىزىپ، بەتپە-بەت نەمەسە ەلەكتروندى سوتتىلىقتى، ياعني سوت پروسەسىنىڭ فورماتىن تاڭداۋدى تالاپ ارىز بەرۋشىنىڭ تاڭداۋىنا بەكىتۋ جوسپارلانىپ وتىر. ازىرگە ول تاڭداعانىمەن، سوعان جاۋاپ بەرۋشى جاقتىڭ دا رۇقساتى تالاپ ەتىلەدى.

ەڭ باستىسى، ءىستى قاراۋ ناقتى ءبىر وڭىرگە بايلانباعاندىقتان، بۇل بولاشاق سوتىن ەندىرۋگە جول اشادى. جوعارعى سوتتىڭ ۇسىنۋىنشا، بۇل ءبىرىڭعاي ۆيرتۋالدى سوت بولادى: ول 1ء-شى ينستانسياداعى، 280 ازاماتتىق جانە اكىمشىلىك اۋداندىق سوتتاردا جۇمىس ىستەيتىن ءبىر مىڭنان استام سۋديانى بىرىكتىرمەك. وسى ىرىكتەلگەن بىلىكتى سۋديالار ءوز ەلدى مەكەنىندە، ءتىپتى ەلدىڭ قيىر شەتىندە وتىرىپ، قازاقستاننىڭ كەز كەلگەن وڭىرىندەگى ىستەردى ۆيرتۋالدى قاراپ، ۇكىم شىعارا الاتىن بولادى.

ەگەر مەرعالييەۆتىڭ 5 جىلدىق مانداتى تۇسىندا ەلىمىزدىڭ سوتى "ۆيرتۋالدى الەمگە" كوشسە، وندا سوت ۇكىمدەرىنەن "الماتى قالاسىنىڭ بوستاندىق اۋداندىق سوتىنىڭ شەشىمىمەن" دەگەن سياقتى ءسوز تىركەستەرى جويىلىپ، تاريحقا اينالادى. بولاشاقتىڭ ۆيرتۋالدى سوتىندا قاي اۋداندىق نە قالالىق سوتتىڭ قاراعانى ەمەس، ناقتى قانداي سۋديانىڭ قاراعانى باستى ورىنعا شىعادى.

جوعارعى سوت ماماندارىنىڭ بايلامىنشا، مۇنداي سوت جەمقورلىق تاۋەكەلدەردى ازايتادى: ۆيرتۋالدى سوت ارقىلى مول تابىس تاباتىن سۋديا بەدەلى مەن داڭقىن داۋ-جانجالدان ادا ۇستاۋعا تىرىسادى. ونىڭ ۇستىنە كەلەشەكتە سۋديانىڭ كىم بولاتىنى جاساندى زەردە ارقىلى تاڭدالۋى دا مۇمكىن. مۇنداي سوتقا سوت ءتوراعالارى، جەرگىلىكتى جانە قۇزىرلى بيلىك ورگاندارى، بيزنەس ەليتا ىقپال ەتە المايتىن بولادى.

مۇنىڭ شىندىققا اينالاتىنىن الدە جاي يدەيا تۇرىندە قالاتىنىن ۋاقىت كورسەتەدى.

جانات ارداق