الداعى ۋاقىتتا رەسپۋبليكامىزدىڭ تاريحىنداعى جەتىنشى جالپىحالىقتىق پرەزيدەنت سايلاۋى وتپەكشى. جاڭا قۇرىلعان مەملەكەتىمىزدە مەملەكەت باسشىسىن جەتىنشى رەت حالىقتىڭ تاڭداۋى، ارينە، كوڭىل قۋانتادى. الايدا، ەلىمىزدە باسشىسى داۋىس بەرۋ ارقىلى سايلاۋ تەك سوڭعى 30 جىلدا قالىپتاستى دەۋ قاتە بولادى. قازاق دالاسىندا سايلاۋ جۇيەسى ەرتە زاماننان-اق بولعان. ەندەشە، حاندىق داۋىردەن كەڭەستىك زامانعا، ودان بۇگىنگى تاۋەلسىز ەلىمىزگە دەيىنگى سايلاۋ پروسەستەرى قالاي ورىن العانىن ەسكە الايىق.
حان سايلاۋى قالاي وتكەن؟
بۇگىندە ءوزىن دەموكراتيا وتانى سانايتىن كوپتەگەن مەملەكەتتەردە ءادىل سايلاۋ جۇيەسىنىڭ قالىپتاسقانىنا نەبارى 2-3 عاسىر وتكەن بولار. ال قازاق دالاسىندا ۇلت كوشباسشىسىن سايلاۋ عۇرپى ەرتە حاندىق داۋىردەن بولعان. ناقتى ايتقاندا، قازاق حاندارى فەوداليستىك يمپەريالارداعى سەكىلدى مۇراگەرلىك جولمەن ەمەس، شىڭعىس ۇرپاقتارىنا جاتاتىن تورە تۇقىمىنان تاراعان سۇلتانداردىڭ باسەكەگە ءتۇسۋى ارقىلى سايلانعان. مۇنداي سايلاۋ جۇيەسى كەڭ بايتاق جەرىمىزدە التىن وردا كەزىندە-اق بولعان، ال قازاق حاندىعى قۇرىلعان سوڭ ەلىمىزدىڭ قۇرىلىمىنداعى ماڭىزدى جۇيەگە اينالادى. حV عاسىردىڭ باسىندا نەمىس ساياحاتشىسى ي.شيلبەرگەر التىن وردا استاناسى وردا-سارايدا قونىستانىپ، بۇل ەلدە حان سايلاۋى قالاي وتەتىنى تۋرالى جازعان: «سايلاۋ جاريالانعاننان كەيىن تالاپكەردى اق كيىزگە وتىرعىزىپ، ءۇش رەت جوعارى كوتەرەدى. سونان سوڭ ونى كيىز ءۇي توڭىرەگىندە الىپ ءجۇرىپ، تاققا وتىرعىزادى دا، ونىڭ قولىنا التىن سەمسەر ۇستاتادى. سودان كەيىن ول ادەتتەگىدەي انت بەرۋى قاجەت».
قازاق حاندىعى تۇسىندا حان سايلاۋ جۇيەسى وزگەرىپ، جەتىلە ءتۇستى. قازاق بيلەۋشىسى ءوزىنىڭ تۋمىسىمەن ەمەس، بولمىسىمەن بيلىككە جەتكەن. ياعني حاننىڭ ۇلى عانا ەمەس، حالىق الدىندا بەدەلى بار بارلىق سۇلتاندار حان سايلاۋىنا قاتىسا العان. جالپى، قازاق دالاسىنداعى سايلاۋ پروسە ءسى ارنايى جاساۋىلداردىڭ بارلىق رۋ-تايپالارعا حان سايلاۋى تۋرالى حابار تاراتۋىنان باستالعان. ايتىلعان وقيعادان كەيىن ەر-ازاماتتار بەس قارۋىن سايلاپ، قۇرىلتاي جينالىسقا بارعان. مۇنداي جيىندا ءار سۇلتان حالىق الدىنا شىعىپ، ءوزىنىڭ حان بولۋعا قالاي لايىقتى ەكەنىن دالەلدەگەن. ناتيجەسىندە كوپشىلىك قولداۋىن العان ۇمىتكەر حان سايلانعان.
ال حان سايلاۋ ءراسىمى جۇما كۇنى وتكەن. اق كيىزگە وتىرعان حاندى قۇرمەتتى سۇلتانداردىڭ، بيلەردىڭ، بايلاردىڭ جانە باتىرلاردىڭ اراسىنان ءتورت ادام شىعىپ، ءۇش رەت جوعارى كوتەرگەن. وسى ساتتەن باستاپ حان رەسمي تۇردە سايلاندى دەپ جاريالانعان. بۇل تۋرالى ورىس تاريحشىسى ا.ي.ليەۆشين بىلاي دەيدى: «جاڭا حاندى سايلاۋ ءۇشىن بەلگىلى ۋاقىتتا حالىق جينالاتىن جانە وعان باسشىلىق ەتەتىن كىسىنى بەكىتۋگە شەشىم قابىلدايتىن شاعىن توپ ءۇشىن «جەكە وتىرىس» جاسايتىن ورىن بەلگىلەنەدى. وعان ءارتۇرلى رۋلار مەن ولاردىڭ تارماقتارى اتىنان وكىلدەرى ۇسىنىلادى. وسى سەبەپپەن شاقىرىلعان «قۇرىلتايدا» ەكى، ءۇش جانە ودان دا كوپ كۇنگە سوزىلاتىن ءسوز تالاستارى جۇرگىزىلەدى. سۇلتاندار مەن ىقپالدى تۇلعالاردىڭ باسىم بولىگىنىڭ بيلىك باسىنا وتىرۋعا كەلىسىمىن العان تالاپكەردى سايلاۋشىلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ بەدەلدىسى ونىڭ سايلانعانى تۋرالى حابارلايدى. مۇنان سوڭ ونى اق كيىزگە وتىرعىزعان سايلاۋشىلار بىرنەشە رەت كوتەردى دە، كيىزدى جەرگە ءتۇسىردى. مۇنان كەيىن بۇل ماتەريالدى ۇساق بولىكتەرگە جىرتىپ، ءارقايسىسى ەڭ بولعاندا ءبىر قيىندىسىن الىپ كەتۋگە ۇمتىلدى. قازاقتار بۇل عۇرىپتى «حانتالاپاي» دەپ اتايدى».
ال ورىنبور گۋبەرناتورى ي.نەپليۋيەۆ 1848 جىلى رەسمي حابارلاماسىندا: «بۇل قىرعىز-قايساقتا قالىپتاسقان سالت بويىنشا ەجەلگى حان-سۇلتان اۋلەتىنىڭ وكىلدەرى مۇراگەرلىك جولىمەن ەمەس، حالىقتىڭ سايلاۋى بويىنشا عانا حاندىققا جەتە الادى. ەل اعالارى جانە حالىق قاي سۇلتاندى قالاسا، سول حان بولىپ سايلانادى، ال حاننىڭ وكىمى مەن بەدەلى ونىڭ حاندىق دارەجەسىنە ەمەس، حالىقتىڭ قامىن جەگەن وي-پاراساتى مەن ءونىمدى ىس-ارەكەتىنە بايلانىستى» دەپ جازعان. ياعني قازاق دالاسىندا دەموكراتيالىق ەلەمەنتتەردىڭ بۇرىننان بولعانىن شەتەل وكىلدەرى ەرتەدە-اق مويىنداپ قويعان.
كەڭەس داۋىرىندەگى داۋىس بەرۋ
حVIII عاسىردا قازاق حالقى رە سەيلىك پاتشانىڭ بوداندىعىنا وتۋگە ءماجبۇر بولدى. مۇنداي ساياسي وزگەرىس مەملەكەتتىڭ قۇرىلىمى مەن سايلاۋ جۇيەسىنە دە اسەر ەتپەي قويعان جوق. پاتشا بيلىگى حاندىق بيلىكتى جويۋ ءۇشىن بىرنەشە رەفورمالار ەنگىزدى. وسىعان سايكەس حاندىق بيلىكتىڭ ورنىنا وكرۋگتىق باسقارۋ جۇيەسى ەنگىزىلدى. ياعني جاڭا قۇرىلىم بويىنشا اۋىلدان بولىس، بولىستان وكرۋگ، وكرۋگتان وبلىس قۇرالدى. مۇنداي جۇيە بويىنشا تەك بولىس پەن اۋىل ستارشيندارىن تاعايىنداۋ ءۇشىن سايلاۋ جۇرگىزىلەتىن بولدى. اۋىل ستارشيندارى جەرگىلىكتى حالىقتان، ال بولىستىققا اۋقاتتى اۋلەتتەن شىققان بەدەلدى ادامدار سايلاندى. سايلاۋ ءۇش جىلدا ءبىر رەت وتكىزىلىپ تۇردى. اباي اتامىز بۇل ءۇش جىلدىق بولىس سايلاۋىن ءوزىنىڭ ءۇشىنشى قارا سوزىندە بىلاي سىناپ جازعان: «ءۇش جىلعا بولىس سايلانادى. اۋەلگى جىلى «سەنى ءبىز سايلامادىق پا؟» دەپ، ەلدىڭ بۇلدانعاندىعىمەن كۇنى وتەدى. ەكىنشى جىلى كانديداتپەنەن اڭدىسىپ كۇنى وتەدى. ءۇشىنشى جىلى سايلاۋعا جاقىنداپ قالىپ، تاعى بولىس بولىپ قالۋعا بولار ما ەكەن دەپ كۇنى وتەدى».
اقپان مەن قازان توڭكەرىستەرىنەن كەيىن پاتشا بيلىگى قۇلاپ، قازاق دالاسىندا جاڭا كەڭەستىك بيلىك ورنايدى. دەگەنمەن، اقتار مەن قىزىلداردىڭ ايقاسىنان سايلاۋ جۇيەسى تۇرماق، جالپى مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ ورنىعۋىنا ءبىراز جىل قاجەت بولادى. 1920 جىلى ەلدەگى ازامات سوعىسى اياقتالعان سوڭ، 1918 جىلى قابىلدانعان ركفسر كونستيتۋسياسى كورسەتكەن سايلاۋ جۇيەسى قولدانىلا باستادى. بۇل زاڭنامانىڭ 64-بابىندا 18 جاسقا تولعان قىز-جىگىتتەرگە ءدىني سەنىمى، ۇلتىنا قاراماست ان س ايلاۋ قۇقىعىن جاريالاعان ەدى. دەگەنمەن، ءىس جۇزىندە بۇل سايلاۋ جۇيەسى بەلگىلەنگەن كۇيدە ورىندالا بەرمەدى. ال 1936 جىلى كسر و جاڭا كونستيتۋسيا قابىلداپ، وندا مەملەكەتتىڭ ەڭ جوعارى بيلىگى – جوعارعى كەڭەس جالپىحالىقتىق، تەڭ جانە جاسىرىن داۋىس بەرۋ ارقىلى سايلاناتىن بولدى. وسىلايشا قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ العاشقى سايلاۋى 1937 جىلى وتەدى. بۇل سايلاۋ جۇيە ءسى قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءوز تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعانعا دەيىن جۇمىس ىستەپ تۇردى.
تاۋەلسىز قازاقستان تاڭداۋى
1990 جىلى قازاق كسر كونستيتۋسياسىنا وزگەرتۋلەر ەنگىزىلىپ، وندا جاڭا پرەزيدەنت لاۋازىمى بەكىتىلدى. پرەزيدەنت جالپىحالىقتىڭ ەمەس، قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتتارى داۋىس بەرۋىمەن سايلاناتىن بولدى. وسى جىلدىڭ 24 ساۋىرىندە العاشقى پرەزيدەنتتىك سايلاۋ ءوتتى.
دەگەنمەن، ءبىر جىل وتكەن سوڭ ەلىمىزدە پرەزيدەنت سايلاۋى تاعى دا ءوتتى. بۇل جولى مەملەكەت باسشىسى تەك دەپۋتاتتاردىڭ ەمەس، جالپىحالىقتىڭ داۋىس بەرۋىمەن سايلاندى.
رەسپۋبليكامىزدىڭ سايلاۋ جۇيەسى ودان كەيىن 1995 جىلى 30 تامىزدا جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋمدا قابىلدانعان ق ر كونستيتۋسياسىمەن ناقتى بەكىتىلدى. اتا زاڭىمىزدا پرەزيدەنت جانە پارلامەنت سايلاۋى بارشا حالىقتىڭ داۋىسىمەن سايلاناتىنى بەلگىلەندى. ءسويتىپ، ەلىمىزدە جالپىحالىقتىق پرەزيدەنت سايلاۋى 1991، 1999، 2005، 2011، 2015 جانە 2019 جىلدارى – جالپى العاندا 6 رەت ءوتتى.
ءتۇيىن
قانشاما تاريحي كەزەڭدەردەن ءوتىپ، قازىرگى ۋاقىتتا ورنىققان ەلىمىزدىڭ سايلاۋ جۇيەسى ءتيىمدى جۇمىس ىستەپ تۇر. بۇگىندە تەك جوعارى مەملەكەتتىك لاۋازىمدار عانا ەمەس، اۋىل اكىمدەرى دە حالىق داۋسىمەن سايلانا باستادى. الداعى ۋاقىتتا وبلىس جانە قالا اكىمدەرىن دە داۋىس بەرۋ ارقىلى سايلاۋ جوسپارلانىپ وتىر. مۇنداي وزگەرىستەر ەلىمىزگە تەك وڭ اسەرىن تيگىزەدى دەپ سەنەمىز.