ەڭبەك ادامى
وسىناۋ جاس شاعىن ءبىر ەمەس، بىرنەشە پايدالى ىسپەن كومكەرىپ جۇرگەن زامانداس تۋرالى بىرەر ءسوز
ايشا مۇراتبەكوۆانىڭ ماماندىعى – ەسەپشى. قاراپايىم تىلمەن ايتقاندا، وفيستا، جىلى جەردە وتىراتىن ادام. ءبىراق ول وتىرمايتىن ادام. وتىرماعاندا، ۇنەمى قوزعالىستا جۇرەتىن جان دەگەنىمىز عوي. وسىناۋ جاس ءومىرىن ءبىر ەمەس، بىرنەشە پايدالى ىسپەن كومكەرىپ جۇرگەن زامانداس. ەندى ءبارىن رەت-رەتىمەن باياندايىق.
ەسەپشى قىز
ول تاراز مەكتەبىندە ماتەماتيكانى تەرەڭدەتىپ وقىدى. سىنىپتاعى بۇكىل بالا وسى ءپاندى جاقسى كوردى دەسە دە قاتەلەسپەس. ءويتكەنى، ماتەماتيكادان بەرگەن ءمۇعالىم بالالاردى قىزىقتىرا بىلەتىن. سوندىقتان ەسەپ- قيسابى كوپ بولسا دا، سول ساباقتى كوپشىلىگى اسىعا كۇتەتىن. ۇستازدىڭ مىقتىلىعىن وسىدان دا باعالاۋعا بولار.
ايشا بالا كۇنىندە ديزاينەر بولۋدى قاتتى ارماندايتىن. ءبىراق اتا-اناسى «سەن ەسەپكە جاقسىسىڭ عوي» دەپ، سول سالاعا جاقىن ماماندىقتى تاڭداعانىن دۇرىس كوردى. بۋحگالتەر ماماندىعىنا سولاي كەلگەن. مىڭ-ميلليون سانمەن جۇمىس ىستەيتىن ءىسى وعان ەش قيىن ەمەس. قايتا ۇنايدى. سەبەبى، ماماندىعىن قۇرمەت تۇتادى.
بۇگىنگى كۇنى ۋنيۆەرسيتەتتە العان سول وقۋىن مىسە تۇتىپ وتىرا بەرمەي، ايىنا ەكى- ءۇش رەت ءبىلىمىن جەتىلدىرۋگە كۇش جۇمسايدى. ويتكەنى، قازىرگىدەي اقپاراتتىق تەحنولوگيانىڭ قارىشتاپ دامىپ جاتقان جاھاندانۋ زامانىندا كوشتەن قالماۋ كەرەك. ونىڭ ۇستىنە جاستارعا جاڭاشىلدىق ءتان. ايشانىڭ ەندى قارجىگەر ماماندىعىن مەڭگەرىپ شىعۋعا تالپىنىپ جۇرگەن جايى بار.
بەس جاسار تىگىنشى
باياعى بالا كۇنگى كوڭىلىندەگى ديزاينەرلىك سالانى دا ارا-اراسىندا قولعا الىپ ءجۇر دەسەك تە بولادى. وسىنىڭ الدىندا تىگىنشىلىك كاسىپ باستاعان-دى. ءبىراق اياقاستىنان پاندەميا دەگەن قاتەرلى كەسەل باس كوتەردى دە، حالىقتىڭ ءبىرازى ۇيگە قامالىپ، جۇمىسسىز، تابىسسىز قالىپ، ونىڭ دا ىسىنە تۇساۋ سالدى. ءبىراق كيىم تىگۋىن توقتاتقان ەمەس. كوڭىلى كوتەرىلىپ، شابىتى كەلگەندە، وزىنە نەمەسە ەكى قىزىنا ادەمى بەلدەمشە تىگە قويادى.
ايشا ينە-جىپتى قولىنا بەس جاسىندا العان. بىردە اناسىنىڭ قولى قولىنا جۇقپاي بىردەڭە توقىپ وتىرعان ءساتىن كورىپ قالىپ، قاتتى قىزىعىپ، جانىنا وتىرا قالىپ، ءبىراز باقىلاپ، سوسىن اناسىنىڭ ىستەگەنىن قايتالاعانى بار. اۋەلى قۋىرشاعىنا كويلەكتەر تىگە باستادى. ودان سوڭ 11-12 جاسىندا وزىنە جەمپىر توقىپ الدى. سوسىن اناسىنا ادەمى كويلەك تىگىپ بەرىپ قۋانتقان.
مەكتەپتى بىتىرگەن العاشقى جىلى جازعى دەمالىستا اتەلەدە جۇمىس ىستەگەن. ەڭ العاشقى جالاقىسىن دا سول كەزدە العانى ەسىندە. ول قولىنان ادەمى كويلەكتەر تىگۋ كەلەتىنىنە ماقتانعان سوندا. قولىنان شىققان كيىمدەرىنىڭ سول ءىستى سۇيەتىندىكتەن ادەمى تىگىلگەنىنە سەنىمدى ەدى. ول شەبەرلىگىن سولاي، ۋاقىتپەن ساناسپاي، كوپ تىگىپ كوپ شىڭدادى. ءارى ينە مەن ءجىپ قىز بالانىڭ كوركىن اسەمدەي تۇسەدى دەپ بىلەدى.
اۋەلى وزىڭنەن باستاۋ كەرەك
ول كۇندەلىكتى تۇرمىستا تۇتىنۋدان بوساپ قالعان پلاستيك بوتەلكەلەردى، شىنى ىدىستاردى، ءتىپتى قاعازداردى دا قوقىسقا اپارىپ تاستاي سالمايدى، ءبارىن ەرىنبەي-جالىقپاي، اسقان توزىمدىلىكپەن جيناپ، ارنايى ورىنعا اپارىپ وتكىزەدى. ول اقشا جاسايمىن دەگەن ويدان ەمەس ارينە، قورشاعان ورتانىڭ لاستانباۋىنا، ەكولوگياعا تامشىداي بولسا دا ۇلەسىمدى قوسسام ەكەن دەگەن پاتريوتتىق سەزىمنەن تۋعان قادام.
بىردە ولار جاڭا ۇيگە قونىس اۋداراتىن بولدى. ۇيدەگى زاتتاردى جيناستىرىپ، كيىم- كەشەكتى ءبۋىپ-تۇيىپ جاتقاندا قاجەت ەمەس زاتتار، اسىرەسە قاعازدار كوپ شىقتى. «وسىلاردى قوقىسقا اپارىپ تاستاعانشا، نەگە قابىلدايتىن ارنايى ورىندارعا وتكىزبەسكە» دەگەن وي ەدى بۇل. «تىم بولماسا، مىنا قاعازدار اجەتحانا قاعازىنا اينالىپ، ەلگە پايداسى ءتيسىن» دەپ ويلاعانى دا ەسىندە. كوزى اشىق ادام رەتىندە بۇگىندە كۇندەلىكتى تۇرمىستا پايدالانىپ جۇرگەن پلاستيكتەن جاسالعان بۇيىمداردىڭدا عاسىر دەرتىنىڭ بىرىنە اينالىپ، بۇكىل عالامشاردى لاستاپ جاتقانىنان حاباردار، ارينە.
– پلاستيكتەن جاسالعان ىدىس، شولمەك، پاكەتتەر توپىراقتا 200 جىلعا جۋىق ۋاقىتتا ىدىرايتىن كورىنەدى. ونىڭ قالدىقتارى جەرگە تۇسكەن سوڭ اتالعان جىلدار ىشىندە وتە ۇساق بولشەكتەرگە اجىراپ، قورشاعان ورتاعا حيميالىق زاتتار بولەدى دەسەدى. سونداي-اق، ونىڭ ۇساق تۇيىرشىكتەرى مەن حيميالىق قوسىندىلارى جەراستى سۋلارى ارقىلى جانۋارلاردىڭ جاپپاي قىرىلۋى مەن ادامداردىڭ ءتۇرلى اۋرۋعا شالدىعۋىنا اكەپ سوعادى، – دەگەن ايشا ءوزىن بىزگە تاعى ءبىر قىرىنان، ياعني ەكولوگيا جاناشىرى رەتىندە تانىتتى.
ءيا، پلاستيك قالدىقتارىن تاستاۋ بىلاي تۇرسىن، مونشاعا جاعۋعا جانە اشىق جەردە دە ورتەۋگە مۇلدەم بولمايدى. ءتىپتى، ولاي ەتۋگە ەكولوگيالىق زاڭنامالارمەن تىيىم سالىنعان. پلاستيك قالدىقتارى جانعاندا قورشاعان ورتا مەن ادام ومىرىنە ءقاۋىپ تۋدىراتىن حيميالىق قوسىندىلاردىڭ اۋاعا تارالاتىنىن ايتۋداي-اق ايتىپ كەلەدى ەكولوگتار.
قوقىس تاستايتىن تەمىر جاشىكتەر ورنالاسقان قالالى جەر بەلگىلى، كەيدە ۋاقىتىلى جيناپ اكەتىلمەسە، قوقىستاردى قاڭعىعان يتتەر تارتقىلاپ، جۇلمالاپ، شاشىپ كەتەدى. ءتىپتى نان قالدىقتارى دا شاشىلىپ جاتقاندا، وبال-اي دەيسىڭ ىشتەي. نان دەمەكشى، الماتىدا نان قالدىقتارىن دا اپارىپ وتكىزۋگە بولاتىن بوكستار بار ەكەنىن وسى ايشادان ەستىپ، بىلدىك. تۇسىنگەنىمىزدەي، قابىلداپ الاتىندار نان قالدىقتارىنان جەم جاسايتىن كورىنەدى.
ايشا پلاستيكتەردى، شىنى ىدىستاردى، اليۋمينيي بۇيىمداردى، قاعازداردى، تاعى باسقا دا زاتتاردى بولەك-بولەك جيناعاندا، ول جۇمىسقا كىشكەنتاي بالالارىن دا قاتىستىرادى. ولار دا وسى كۇننەن تابيعاتتى ءسۇيۋدى، قورشاعان ورتانى ايالاۋدى، باردى قادىرلەۋدى، ىسىراپشىلدىققا جول بەرمەۋدى ۇيرەتەدى. بۇل پروسەسس تۋرالى الەۋمەتتىك جەلىدەگى پاراقشاسىنا دا سالىپ، كەڭەس سۇراعاندارعا جول كورسەتىپ وتىرادى.
– «مەن جالعىز ءوزىم نە وزگەرتە الامىن، ماعان قاراپ قالعان نە بار» دەپ ويلاۋ مۇلدەم قاتە. اۋەلى وزىڭنەن باستاۋ كەرەك. ءبارىمىز سولاي باستاساق، ءارقايسىسىمىز بىر-بىرىمىزدەن ۇلگى الساق، كوپتىڭ الماس اسۋى بولمايدى دەپ ويلايمىن، – دەيدى جاس تا ويلى كەيىپكەرىمىز.
«ءبىرىنشى بولۋ – باتىلدىق»
ايشانىڭ بۇگىندە حالىقارالىق ءىرى جوباعا اينالعان، «ءبىرىنشى بولۋ – باتىلدىق» ۇرانىمەن وتەتىن «الماتى مارافونىنا» قاتىسىپ جۇرگەنىنە 4ء-شى جىل. ول سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ۇستانادى، جۇگىرگەندى جانى سۇيەدى. تابيعاتپەن جانى ەگىز.
– ون مىڭنان استام ادام قاتىساتىن بۇل مارافوننىڭ ەڭ ۇلكەن ديستانسياسى 42 شاقىرىم. ەكىنشىسىنىڭ، ياعني جارتىلاي مارافوننىڭ اراقاشىقتىعى – 21 شاقىرىم. سوسىن ءارتۇرلى كىشىگىگىم مارافوندار بار، ولار 10 جانە 8 شاقىرىمدىق. وعان بالالار دا قاتىسادى. مەنىڭ ماقساتىم – جۇلدە الۋ نەمەسە سىيلىق يەلەنۋ ەمەس. مەن ءوزىمنىڭ ەرىك-جىگەرىمدى شىڭداعىم كەلەدى. ءبىزدىڭ مارافون الدىنداعى دايىندىعىمىزدى كورسەڭىز عوي! «الماتى مارافونى» دەگەن بارىپ قاتىسا سالۋ ەمەس، وعان دەيىن كۇندەلىكتى تاڭعى ءتاتتى ۇيقىڭدى قيىپ، اپتاسىنا ءۇش رەت دايىندىقتان وتەمىز. مارافون كۇنى نوسەرلەتىپ جاۋىن جاۋسا دا، ۇشىرىپ اكەتەر قاتتى جەل تۇرسا دا، «بۇگىن اۋا رايى ءماز ەمەس ەكەن» دەپ ۇيدە قالىپ قويۋ جوق، مىندەتتى تۇردە سول كۇنى جۇگىرۋ جولاعىنا شىعاسىڭ. ءوزىڭدى تەمىردەي تارتىپكە باعىندىراتىنىڭ قانداي عانيبەت مۇندا! – دەگەن ايشا مۇساقانقىزىنىڭ جان-جاقتىلىعىنا، سەرگەكتىگىنە ەرىكسىز ءتانتى بولدىق.
بايلىقتىڭ ولشەمى
وعان الماتىنىڭ تابيعاتى قاتتى ۇنايدى. سۇيىكتى قالاسى جىلى، جاپ-جاسىل، قۇشاعى ءاردايىم كەڭ. كەلگەن مەيماندارىن مىندەتتى تۇردە «شىمبۇلاققا»، «مەدەۋگە» اپارادى.
ول ءۇشىن پاتريوت بولۋ دەگەنىمىز – ءوز ءتىلىڭدى، جەرىڭدى، ۇلتىڭدى، سالتىڭدى، ءداسءتۇرىڭدى ءسۇيۋ، قادىرلەۋ جانە سول قاسيەتتەردى ۇرپاعىڭا بەرە ءبىلۋ. ول بالالارىنا دۇرىس تاربيە بەرۋدى، كەلەشەكتە ادىلەتتى قازاقستاندى جاسايتىن بىلىكتى، ءبىلىمدى، كوزى اشىق مامان بولاتىنداي ادام ەتىپ شىعارۋدى ماقسات تۇتقان. سونداي-اق، وتاننىڭ وتباسىنان باستالاتىنىن مىقتاپ ۇستانعان انا.
ونى ۇنەمى ءوزى سەكىلدى سپورتقا جاقىن، ادىلەتتى، شىنشىل ادامدار قورشاپ جۇرەدى. ونىڭ ويىنشا، قازىرگى جاستارعا ۋاقىت، ولاردىڭ بىر-بىرىمەن وفلاين، ياعني جاندى تۇردە قارىم-قاتىناس جاساۋى جەتىسپەيدى. ونى قازىرگى جاستاردىڭ كوبىنە گادجەتتەرمەن، سمايليكتەرمەن سويلەسەتىنى قىنجىلتادى.
ادامدارمەن قارىم-قاتىناستاعى باستى ۇستانىمى – قۇرمەت، شىنشىلدىق. بايلىقتى دەنساۋلىقپەن، بىلىممەن جانە دۇرىس تاربيەمەن ولشەيدى. بويىندا وسى ءۇش قۇندىلىعى بار ادام وزگەلەرمەن قارىم-قاتىناستا دا سۇيكىمدى، بەدەلدى بولادى جانە باعىندىرار بيىگى دە كوپ بولماق دەپ ەسەپتەيدى.
مادەنيەتتى ادام دەپ كوپتىڭ كوزىنشە تۇكىرە سالمايتىن، ءجونسىز ۇرسىسىپ، تاجىكەلەسپەيتىن، بالاعات سوزدەر ايتپايتىن، باسقالاردى تىلدەمەيتىن جانداردى تانيدى.
ايىنا ەكى-ۇش كىتاپ وقۋدى ماقسات ەتىپ قويعان. كەيىنگى وقىپ تاۋىسقان كىتابى – «جيزن ۆ رەسۋرسە». ءقازىر «ستامبۋلدى» باستادى.
كەز كەلگەن ادام ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە اتا- اناسىن، جاقىن ادامدارىن جانە دەنساۋلىعىن قادىرلەۋ كەرەك دەپ بىلەدى.
قازىرگى كۇنى ءبىزدىڭ ءومىرىمىزدى الاقانداي ۇيالى تەلەفونمەن بايلانىستىرماۋ مۇمكىن ەمەس. ونسىز ءتىپتى كۇنىمىز جوق دەسەك تە بولادى. ايشانىڭ ءوزىنىڭ ەڭ ءجيى ىزدەپ قوڭىراۋ سوعاتىن ادامى – اناسى. ول كىسىمەن جاي عانا ءحال-جاعداي سۇراسىپ، داۋسىن ەستىگەننىڭ ءوزى بويىنا الاپات كۇش-قۋات بەرەدى.
اكەسى – ماتەماتيك-عالىم كىسى. ءالى دە اتتان تۇسكەن جوق، جوعارى وقۋ ورنىندا ساب ا ق بەرىپ ءجۇر. بالالارىن بالا كۇنىنەن ادال بولۋعا تاربيەلەگەن. جەمقورلىق دەگەنگە ءالى كۇنگە جانى قاس. ەگەر ايشاعا بىرەۋلەر ءوزىن «ەڭبەكقورسىڭ، شىنشىلسىڭ» دەر بولسا، ول اكەدەن دارىعان قاسيەت دەر ەدى. ال «قايىرىمدى، مەيىرىمدىسىڭ» دەپ ماقتاسا، اناسىنىڭ اق سۇتىمەن دارىتقانى.
ونىڭ سۇلۋ، مەيىرىمدى كورىنەتىنى دە سوندىقتان بولار. ەڭ باستىسى، ول وسىنىڭ ءبارىن ءۇش پەرزەنتىنە، ۇرپاعىنا ۇلگى بولۋ ءۇشىن ىستەيدى. جانە ونىڭ بارلىق باستاماسىن جارى دا ۇنەمى قولداپ وتىرادى. باقىت دەگەن وسى!