قازاقستاننىڭ ۇستانىمى ايقىن
تاۋلى قاراباقتا تاعى ءبىر ءقاۋىپتى جانجالدىڭ قوڭىراۋى قاعىلعانداي بولدى. تانىلماعان «تاۋلى قاراباق رەسپۋبليكاسى» پارلامەنتى پرەزيدەنتتىڭ وتستاۆكاسىن قابىلداپ، كەزەكتەن تىس پرەزيدەنت سايلاۋىن دا وتكىزىپ جىبەردى. رەسمي باكۋ بۇل قادامدى ازەربايجان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋسياسى مەن زاڭدارىن، سونداي-اق حالىقارالىق قۇقىقتى ورەسكەل بۇزۋ دەپ باعالادى. بۇل ۇستارانىڭ وتكىر جۇزىندە تۇرعان تاۋلى قاراباق ماسەلەسىن قاقتىعىس وتىنا قاراي سۇيرەگەنمەن بىردەي بولدى. وسىلايشا قاپ تاۋىندا قاقتىعىس وتى تۇتانىپ كەتپەي مە دەگەن ءقاۋىپ قايتا كوتەرىلدى. ءارى، وسى سۇراقتى قاراستىرىپ جاتقان ۋاقىتتا، ازەربايجان مەن ارمەنيا ورتاسىندا قارۋلى قاقتىعىستىڭ حابارى دا جەتتى.
تاۋلى قاراباقتاعى «پرەزيدەنت سايلاۋى»
«داۋدىڭ باسى دايرابايدىڭ كوك سيىرى» دەيتىن تامسىلگە جاقىن بۇل وقيعا 9 قىركۇيەكتە بولدى. 1 قىركۇيەك كۇنى «تاۋلى قاراباق رەسپۋبليكاسىنىڭ» پرەزيدەنتى اراييك ارۋتيۋنيان پارلامەنتكە وتستاۆكاعا كەتۋ تۋرالى ءوتىنىش بەرگەن. ءوتىنىشى قابىلدانىپ، 9 قىركۇيەكتە وتكەن كەزەكتەن تىس پرەزيدەنت سايلاۋىندا ونىڭ ورنىنا 45 جاستاعى سامۆەلا شاحرامانيان كەلدى. باكۋ ايماققا ءوزىنىڭ باقىلاۋىن ورناتىپ جاتقان تۇستا مۇنداي جاعدايدى قابىلداماسى بەلگىلى. ءارى، ونى ءوزىنىڭ رەسمي مالىمدەمەسى ارقىلى دا انىق اڭعارتتى. اقش پەن ەۋرووداق تا تاۋلى قاراباقتاعى سايلاۋدى زاڭدى دەپ تانىعان جوق.
ماسەلە ونداعى سايلاۋدىڭ زاڭدى-زاڭسىزدىعىندا دا ەمەس، تۇيتكىل تۇسى – ونىڭ ازەربايجاننان تىس جاسالۋىندا. بۇعان قوسا، اۋماقتىڭ تەرريتوريالىق مەنشىك قۇقىعىنا قاتىستى داۋ تولىق شەشىمىن تاپپاي تۇرعان كەزدە بۇنداي ارەكەت جانجال وتىنا ماي قۇيعانمەن بىردەي ەدى. ارمەنيا تاراپى بولسا بۇعان دەيىن تاۋلى قاراباقتى ازەربايجاننىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە تانۋعا دايىن ەكەنىن مالىمدەگەن. تەك وندا تۇراتىن ارميانداردىڭ قۇقىعى مەن قاۋىپسىزدىگى ماسەلەلەرىنە قاتىستى ءوز تالاپتارىن ۇسىنعان. باكۋ مەن ەريەۆان ناقتى كەلىسىمگە كەلمەسە دە قاقتىعىستى بولدىرماۋعا دەگەن قۇلشىنىستارى قازىرگى تىنىشتىققا كەپىل بولىپ تۇرعان ەدى. ورتاعا رەسەيلىك بىتىمگەرشىلىك كۇشتەرىن الىپ، توڭتەرىس كۇيدە تۇرعان تاۋلى قاراباق جەرىندەگى بۇنداي ساياسي ءىس-قيمىل تىنىشتىقتىڭ نازىك پەردەسىن سىرىپ تاستاعان سىڭايلى.
قازاقستاننىڭ پوزيسياسى اشىق ءارى ايقىن
توڭىرەك تۇگەل بۇلىنگەن، الەم الاساپىران كۇيدە تۇرعان كەزدە قاي ىرگەمىزدە بولماسىن قاقتىعىستىڭ بولۋى بىزگە ءتيىمسىز. تاۋلى قاراباقتاعى جاڭا جاعدايعا بايلانىستى استانا ءوزىنىڭ رەسمي ۇستانىمىن ءبىلدىردى. ق ر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى 12 قىركۇيەك كۇنى بۇل جايىندا مالىمدەمە دە جاسادى. ياعني «قاراباق توڭىرەگىندەگى سوڭعى وقيعالارعا بايلانىستى قازاقستان رەسپۋبليكاسى ازەربايجان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەگەمەندىگى مەن اۋماقتىق تۇتاستىعىنا ونىڭ حالىقارالىق دەڭگەيدە تانىلعان شەكارالارى شەگىندە بەرىك قولداۋىن تاعى دا راستايدى، سونداي-اق بارلىق ماسەلەلەردى بۇۇ جارعىسىنا جانە حالىقارالىق قۇقىقتىڭ نەگىزگى قاعيداتتارى مەن نورمالارىنا سايكەس ساياسي-ديپلوماتيالىق جولمەن رەتتەۋدى قولدايدى»، دەلىنگەن ءسىم مالىمدەمەسىندە.
ازەربايجان جاۋاپكەرشىلىگى اۋىر قارۋلى كۇرەس جولىن تاڭداعانىمەن، 44 كۇندىك سوعىس ارقىلى تاۋلى قاراباق پەن وعان شەكتەس ءبىرقاتار اۋدانداردى قايتارىپ الدى. ءارى سوعىستى توقتاتۋ كەلىسىمىنە دە قول جەتكىزدى. بيىل مامىردا ەريەۆان دا تاۋلى قاراباقتى ازەربايجاندىكى دەپ تانۋعا دايىن ەكەنىن ءبىلدىردى. بۇل تاراپتاردىڭ شىنايى بەيبىتشىلىك كەلىسىمىنە كەلۋگە دەگەن ءۇمىتتى وياتتى. الايدا، قوس تاراپ كەلىسە الماي تۇرعان ءبىرقاتار ماسەلەلەر بار.
كەلىسپەۋشىلىكتىڭ توركىنى قايدا جاتىر؟
مويىنداۋ كەرەك، تاۋلى قاراباق بۇل ەكى ۇلتتىڭ دا شىمبايىنا تەڭدەي باتاتىن جارا بولىپ قالدى. بۇل جارانىڭ جازىلۋىنا ءالى دە ۇزاق ۋاقىت كەرەك بولۋى مۇمكىن. ەڭ ماڭىزدىسى، وسى ۇزاق ۋاقىت اراسىندا تىنىشتىقتى قامتاماسىز ەتۋ ەكى ەل ۇكىمەتىنىڭ ماڭىزدى جاۋاپكەرشىلىگى بولىپ تۇر. سەبەبى، ارميان مەن ازەربايجان ازاماتتارى اراسىندا سەنىم داعدارىسى تەرەڭدەدى، ءوزارا جاۋلىق كوزقاراس كۇشەيدى.
قاراباقتى ازەربايجان تەرريتورياسى دەپ تانۋعا ارمەنيانىڭ ءوز ىشىندە قارسىلىق اسا كۇشتى، سوعان قاراماستان نيكول پاشينيان بيلىگى بۇل قادامعا دايىن ەكەنىن ءبىلدىردى. وسىدان كەيىن باكۋ مەن ەريەۆان بەيبىتشىلىك كەلىسىمىنە قول قويا سالۋىنا بولا ما؟ ماسەلە تاراپتار ءبىر-بىرىنىڭ ۇسىنعان شارتتارىن قابىل العىسى جوق. ايتالىق، ازەربايجاننىڭ اۋەلدەن ۇسىنعان بەس شارتى مىنالار: شەكارانى قوس تاراپ بىردەي ماقۇلداۋ؛ اسكەري كۇش قولدانۋعا شەكتەۋ قويۋ؛ شەكارالاردى دەماركاسيالاۋ جانە ترانسشەكارالىق دالىزدەردى اشۋ. بۇل تالاپتار ىشىندە ارمەنيا ءۇشىن مۇلدە قابىلدانبايتىنى جوق سىندى كورىنەدى. الايدا، شەكارانى تولىق دەماركاسيالاۋ مەن ترانسشەكارالىق دالىزدەردى اشۋ بويىنشا شارتتاردى ارمەنيا ىشىندە قابىلدامايتىن كۇشتەر بار.
ال ەريەۆان قويىپ وتىرعان قاراباقتاعى ارميانداردىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ قانداي دا ءبىر حالىقارالىق مەحاءنيزمىن قۇرۋ تۋرالى شارتتى باكۋ قابىلداعىسى جوق. سەبەبى، بۇل ازەربايجاننىڭ تەرريتوريالىق تۇتاستىعىن ءبۇلدىرۋ دەپ سانايدى. ەسەسىنە، ءوز ازاماتتارىمەن تەڭ قۇقىق بەرىپ، ءوز باقىلاۋىنداعى بارلىق ايماقتارعا ۇقساس اكىمشىلىك باقىلاۋىن ورناتقىسى كەلەدى.
قازىرگى جاعدايدان قاراعاندا، تاۋلى قاراباق داۋى الدەقاشان ازەربايجان مەن ارمەنيا ورتاسىنان القىپ شىعىپ، سىرتقى كۇشتەردىڭ دە قىزىعۋشىلىعىن وياتقان. ونداعى سەبەپ، بۇعان دەيىن ماسكەۋدىڭ ءداستۇرلى ىقپال ەتۋ ايماعى سانالىپ كەلگەن وڭتۇستىك كاۆكاز جەرىندە ءوز پوزيسياسىن ورناتۋعا دەگەن ىنتالى كۇشتەر بار. رەسەيدىڭ ءبىتىمگەرشىلىك كۇشتەرىنىڭ ايماقتاعى قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋعا قاۋقارسىزدىعى وسىعان دەيىن دە ايتىلىپ كەلەدى. بۇنىڭ بارىنەن قاراعاندا الداعى ۋاقىتتا قاپ تاۋىنداعى گەوساياسي جاعدايدا وزگەرىستەر بولۋى، ءارى ونىڭ ءبىزدىڭ ايماققا دا ءوز اسەرىن جاساۋى بەك مۇمكىن.
«اlmaty-akshamy» №109، 14 قىركۇيەك، 2023 جىل