جاڭا جىل الدىنداعى قالىڭ قاربالاس، ناۋقان كۇندەردىڭ بىرىندە ءبىز تۇراتىن ىقشاماۋدانداعى ءبىر پاتەرگە ۇرى ءتۇسىپتى. ءۇي يەلەرى – جۇمىستا، بالالارى – ساباقتا. ءتۇس الەتىندە ۇلكەن ۇلى مەكتەپتەن كەلسە، ەسىك اشىق-شاشىق، بولمەلەر استاڭ-كەستەڭ... ۇستەل ۇستىندە تۇرعان نوۋتبۋك، شكافتاعى جارامدى كيىم، تارتپاداعى قىمبات اشەكەيلەر، اناۋ-مىناۋ اقشا – تۇگەل قولدى بولعان. پوليسيا شاقىرعانىمەن، ۇرىلار سول كۇيى ۇستاتقان جوق.
قىزىقتىڭ ءبارى كەشكە كورشىلەرمەن سويلەسكەندە انىقتالدى. ۇپتەلگەن ۇيگە قاراما-قارسى پاتەردە تۇراتىن ايەل ءوزىنىڭ تىماۋراتىپ جۇرگەنىن، كۇنى بويى توسەك تارتىپ جاتقانىن ايتا كەلىپ، ساسكە كەزىندەگى سىلتىدەي تۇنعان تىنىشتىقتا ەسىك سىرتىنان الدەبىر كۇبىر-سىبىر، جىبىر-جىبىردى ەستىگەنىن مالىمدەيدى. «نە بولدى ەكەن؟» دەپ، سىرتقى ەسىگىندەگى ويماقتاي ساڭىلاۋدان سىعالاسا، قاراما-قارسى پاتەر الدىندا ەكى جاس جىگىت قوناققا كەلگەندەي قوڭىراۋ باسىپ (قوڭىراۋدىڭ ىستەمەي تۇرعانى كەيىن انىقتالدى) تۇر ەكەن. مۇنىڭ ءبارى ۇرىلاردىڭ اسىرەساقتىعى ەكەنىن قايدان ءبىلسىن، ايەل «كورشىنىڭ ۇيىنە كەلگەن بىرەۋلەر شىعار» دەپ، قويا سالعان.
ءبىراق كورشىنىڭ ۇيىندە ەشكىم جوق ەكەنى قالاي ونىڭ ەسىنە كەلمەگەن؟ بالالاردىڭ ساباقتا، ال ولاردىڭ اتا-اناسىنىڭ جۇمىستا ەكەنىن ەسىكپە-ەسىك قوڭسى وتىرىپ بىلمەۋى مۇمكىن بە؟ ءتىپتى بىلمەگەن كۇننىڭ وزىندە ەسىكتى اشىپ، «جىگىتتەر، كىم بولاسىڭدار؟ جاۋاپ بەرمەگەنىنە قاراعاندا، ول ۇيدە ءقازىر ەشكىم جوق-اۋ. مەيمان ادام الدىمەن تەلەفونمەن حابارلاسىپ، كەلىسىپ الماي ما ەكەن؟» دەپ سۇراۋعا، ەسكەرتۋگە بولار ەدى عوي. «كىمسىڭدەر، نەعىپ جۇرسىڭدەر؟ ءقازىر پوليسيا شاقىرامىن!» دەپ قورقىتىپ كورسە دە ارتىق بولماس پا ەدى. سوندا، بالكىم، «ارتى قۋىس» الاياقتار امالسىزدان تايىپ تۇرار ما ەدى؟ الدە «سەنىڭ نە شاتاعىڭ بار؟» دەپ وزىمە باس سالا ما دەپ قورىقتى ما ەكەن؟..
وسىندايدا لەونيد گايدايدىڭ «يۆان ۆاسيليەۆيچ ماماندىعىن وزگەرتەدى» اتتى ايگىلى كومەدياسى ەسكە تۇسەدى.
شۋريكتىڭ كورشىسى – انتون سەمەنوۆيچ شپاكتىڭ ۇيىنە تۇسكەن ۇرى ميلوسلاۆسكييگە كوپقاباتتى سول ءۇيدىڭ قوعامدىق بەلسەندىسى بۋنشا قوياتىن سۇراقتار وقىرمان قاۋىمنىڭ دا ەسىندە بولار: «چتو ۆى دەلاەتە ۆ كۆارتيرە شپاكا؟»، «كاك ۆى ۆوشلي ۆ كۆارتيرۋ، ەسلي ۆاش درۋگ نا رابوتە؟»، «ا ۆى س ماگنيتوفونوم پريشلي ك شپاكۋ؟»، «ۋ مەنيا ۆوزنيكلي پودوزرەنيا، ۋ ۆاس توچنو تاكايا جە زامشيەۆايا كۋرتكا، كاك ۋ شپاكا!» جانە ت.ب. ءوزىنىڭ ۋاقىت ماشيناسىنان باسقا ەشتەڭەگە قىزىقپايتىن، اناۋ-مىناۋعا ءمان بەرمەيتىن، قايتا «چتو زا پوشلىە ۆوپروسى؟» دەپ بۇعان ەسكەرتۋ جاسايتىن شۋريكپەن سالىستىرعاندا، ارينە، رەجيسسەر بۋنشانى ءوزىنىڭ قاتىسى جوق ىسكە دە ارالاسا بەرەتىن بەرەكەسىز ادام رەتىندە كورسەتەدى. ءبىراق، ويلانىپ قاراساق، اڭقاۋ ينجەنەرگە قاراعاندا، ۇقىپتى بەلسەندىنىڭ ارەكەتى ۇعىنىقتىراق، الاڭداۋى دۇرىسىراق سەزىلەدى.
نەمەسە سول گايدايدىڭ تاعى ءبىر كومەدياسىنداعى («ومىرىڭىزگە ءقاۋىپتى») وسىنداي كەيىپكەر – مولودسوۆتى الايىق. جەلىمى اجىراپ، جەرگە ۇشىپ تۇسكەلى تۇرعان افيشانى قايتا جاپسىرىپ، اشىق قالعان كاناليزاسيالىق ليۋكتى جاۋىپ، سوندىرىلمەي تاستالعان تەمەكىدەن جانا باستاعان قاعاز-قوقىستىڭ ءتۇتىنىن ءسوندىرىپ، بىرەۋ-مىرەۋ توققا ءتۇسىپ قالماسىن دەگەن نيەتپەن ۇزىلگەن جوعارى كەرنەۋلى ەلەكتر سىمىن كۇنى بويى كۇزەتەتىن سول ءبىر اڭعال-ساڭعال، اق-ادال ادامعا ەلدىڭ ءبارى كۇلەدى. «ەشتەڭەگە ۇرىنباي-اق تىنىش جۇرۋگە بولماي ما؟» دەپ كەلەكە ەتەدى.
نەگىزىندە، بىزگە ءقازىر قوعامعا جاناشىرلىقپەن قارايتىن وسى سياقتى ادامدار جەتىسپەي جاتىر. ەشتەڭەگە بەي-جاي قارامايتىن، وزگەلەردىڭ بۇزاقىلىعىنا، زيانكەستىگىنە، كوپە-كورنەۋ ادىلەتسىزدىگىنە قارسى شىعاتىن، كۇمان تۋدىرار ارەكەت سەزسە، سونىڭ سوڭىنان قالماي، اقىرى انىق-قانىعىنا جەتەتىن، قوعامدا ءتارتىپتىڭ ساقتالۋىن جان-تانىمەن قالايتىن ادال جاندار از بولىپ تۇر. بۇ كۇندە ءبارىمىز دە «كۇل بولماسا ءبۇل بولسىن» دەگەن ۇستانىمعا كوشكەن سياقتىمىز. اينالادا نە بوپ جاتسا دا، بىزگە ءبارىبىر. ايتەۋىر تىكەلەي جەكە باسىمىزعا قاتىسى جوق پا، زيانى تيمەي مە – ءبىتتى، باسقاسىندا شارۋامىز جوق. ءبىرى ءولىپ، ءبىرى قالسىن.
ال بالالارىمىزدى قالاي تاربيەلەپ جاتىرمىز؟ ءوزىمىزدىڭ ءوزىمشىل ەگويست، پىكىرىمىزدى اشىق ايتۋدان قورقاتىن جاسقانشاق، «ءوز ءجونىمدى عانا بىلەم، وزگەدە شارۋام جوق» دەيتىن بەيتاراپ بەي-جاي بوپ بىتكەن قالپىمىز ازداي، ەندى جاس ۇرپاقتى دا سول جولعا باعىتتاپ جاتقان جوقپىز با؟ كوشەدە بىرەۋدىڭ الدەكىمگە الىمجەتتىك جاساپ جاتقانىن كورىپ، تاياق جەۋشىگە جاقتاسىپ، زورلىقشىعا قارسى شىققان، ءسويتىپ، جاعاسى جىرتىلىپ، كوزى كوگەرىپ كەلگەن بالامىزعا: «دۇرىس، ۇلىم! جىگىت ادام وسىلاي ۇنەمى السىزگە بولىسىپ، ادىلدىكتى جاقتاۋى كەرەك!» – دەۋدىڭ ورنىنا، «ول ساعان بىردەڭە دەدى مە؟ ساعان تىكەلەي ءتيىستى مە؟ تيىسپەسە نەڭ بار ارالاسىپ؟ وزىڭمەن-وزىڭ تىنىش جۇرە المايسىڭ با؟» دەپ جەر-جەبىرىنە جەتەتىنىمىز وتىرىك پە؟ نەمەسە سىنىپتاس دوسىنىڭ ءۇيى باسقا پاتەرگە اۋىسىپ، سونى كوشىرىسىپ كەلگەن ۇلعا: «جارايسىڭ، كومەكتەسكەنىڭ ءجون بولىپتى»، – دەۋدىڭ ورنىنا: «قارشاداي بالاعا اۋىر جۇك كوتەرگىزىپ، ولتىرەتىن شىعار مىنا جۇرت! نەمەنە، سەنسىز كوشە الماي قالا ما سولار؟ «بارا المايمىن» دەمەدىڭ بە؟» – دەپ ۇرىسقان اتا-انانى دا كوردىك. بۇدان كەيىن ول بالانىڭ السىزگە بولىسۋ، ادىلەتسىزدىكپەن كۇرەسۋ، جولداسقا جاردەمدەسۋ دەگەن جاقسى مىنەز، ءجون ارەكەتتەن قاشقاقتاي باستاماسىنا كىم كەپىل؟
مۇنداي «تاربيەنىڭ» جەمىسى ءقازىردىڭ وزىندە از اڭعارىلمايدى. كوشەدەگى كوكتايعاقتا قۇلاپ قالعان اجەيدى قولتىعىنان دەمەپ، سۇيەمەلدەپ تۇرعىزۋدىڭ ورنىنا قارقىلداي كۇلىسىپ، ۇيالى تەلەفونىمەن ۆيدەوعا ءتۇسىرىپ تۇرعان بالالاردىڭ بەينەروليگى عالامتوردى شارلاپ كەتتى. ءقازىر قانداي جاعدايعا دا بەتى بۇلك ەتپەيتىن، تۇلا بويى تۇرشىكپەيتىن، نەشە ءتۇرلى قاتىگەزدىكتەرگە باراتىن جاستار كوبەيدى. «انا» دەيتىن اياۋلى اتى بار جاننىڭ ءوزى جاڭا تۋعان شارانانى كولىكتىڭ تەرەزەسىنەن لاقتىرا سالعان سوڭ، باسقاسىنان نە سۇراۋعا بولادى؟ كورشى تۇراتىن ءبىر قاريا جاقىندا: «ءقازىر الدىمىزدان قىپ-قىزىل شاقالاق شىعا كەلە مە دەپ، قوقىس كونتەينەرىنە بارۋعا قورقاتىن بولدىق»، – دەيدى. اششى دا بولسا، اقيقات.
ال تەلەەفير – تولعان نەگاتيۆ. «تارازدا بىرەۋدىڭ ءتورت جاسار بالاسى قۇدىققا ءتۇسىپ كەتىپتى». «قاراعاندىدا مەكتەپ بىتىرەر شاماداعى جاپ-جاس بالا ءوزىن-وزى ءولتىرىپتى». «اقتوبەدە اتىس بولىپتى». «سەمەيدەگى بوراندا بىرەۋدى قاسقىر جەپ كەتىپتى». «قىزىلجاردا ءبىر توپ بۇزاقى تاكسيستى قالا سىرتىنا شىعارىپ، باۋىزداپ كەتىپتى»... جاڭالىق قارايىن دەسەڭىز، جانىڭىزدى شۇبەرەككە ءتۇيىپ وتىرىڭىز. ءقازىر تەلەديداردى قوسۋ ءۇشىن دە جۇرەك كەرەك. بۇگىنگى اقپارات باعدارلامالارى باياعى «رەيدەر» كريمينالدى حرونيكاسىن ەسكە تۇسىرەدى. ديكتورلار داۋسىن بارىنشا قۇبىلتىپ، باسقا بولمەدە جۇرگەن ءسىزدى تەلەەكران الدىنا تەز شاقىرىپ الۋ ءۇشىن بارىن سالادى. «نە بوپ قالدى ەكەن؟» دەپ شاۋىپ كەلەسىز. ديكتوردىڭ مىندەتى ورىندالدى، ەندى جۇمىسقا جۋرناليست كىرىسەدى. جاۋ قۋىپ كەلە جاتقانداي جانىعا سويلەيتىن ونىڭ اڭگىمەسى جانىڭىزدى ودان بەتەر شوشىتادى. ارنالار كورەرمەن تارتۋدىڭ امالىمەن، رەيتينگ جيناۋدىڭ الەگىمەن ەندى وسىنداي باسەكەگە تۇسكەندەي: كىم كوبىرەك قورقىتادى؟ قانە، قايسىمىز جيىرەك جيرەندىرەمىز؟ قوعام قانداي – تەلەديدار دا سونداي.
كەشە بالالار وينايتىن الاڭقايدا شيشا سىنىقتارى جاتقانىن بايقاپ قالدىم. ءسىرا، تۇندە الدەبىرەۋلەر ىشىندەگىسىن تاۋىسىپ، بوتەلكەسىن لاقتىرا سالسا كەرەك. اناداي جەردە ءبىر توپ بالا (مەكتەپ وقۋشىلارى) اڭگىمەلەسىپ تۇر.
– بالالار، مىنا جەردە كىشكەنتايلار وينايدى عوي، اناۋ سىنىقتاردى الىپ، قوقىس كونتەينەرىنە تاستاي سالساڭدارشى. بىرەۋ-مىرەۋدىڭ قولىن، نە باسقا جەرىن ءتىلىپ كەتىپ جۇرەر، – دەدىم.
– ونى ءبىز تاستاعان جوقپىز، – دەدى الگى بالالاردىڭ ءبىرى.
– «سەندەر تاستادى» دەپ تۇرعام جوق. تاستاعان ادامدى ءبارىبىر تابا المايمىز. تەرىپ الىپ، قوقىسقا سالا سالىڭدار. مىنا جەردە سەندەردىڭ كىشكەنتاي ءىنى-قارىنداستارىڭ دا وينايدى عوي.
– حا! دەلات نام نەچەگو... – بالالار ايىلىن دا جيعان جوق.
سوسىن ءوزىم بارىپ، ەڭكەيىپ، شيشا سىنىقتارىن تەرىپ الا باستادىم. سوندا بارىپ، بىرەۋىنىڭ ۇياتى وياندى بىلەم، جاقىنداپ كەلىپ:
– ءسىز جولىڭىزدان قالماڭىز، مەن ءوزىم-اق... – دەپ، سىنىقتاردى جيناۋعا كىرىستى. ەكەۋلەپ، الاڭقايدى اپ-ساتتە-اق تازارتتىق.
ءبىر دوسىم ايتادى:
– ساياباقتا سەرۋەندەپ جۇرگەنمىن. اناداي جەردەگى ورىندىقتا ەكى ايەل اڭگىمەنى سوعىپ وتىر. قولدارىنداعى قۇتىدان سۋسىن ءىشىپ، قاعازعا ورالعان الدەبىر ءتاتتىنى سۇيسىنە جەيدى. ءبىر كەزدە اس-سۋىن تۇگەستى دە، قاعازدى دا، قولدارى مەن اۋزىن سۇرتكەن دىمقىل سالفەتكانى دا، بوساعان قۇتىنى دا لاقتىرا سالدى. قۇداي-اۋ، قوقىس شەلەگى بولسا، اناداي جەردە عانا تۇر! «بۇلارىڭىز نە؟ سىزدەردى دە اقىل توقتاتقان، مادەنيەتتى ادام دەيدى-اۋ!» دەپ ءبىراز نوتاسيا وقىعىم كەلىپ تۇردى دا، «ونى تۇسىنەتىن جاندار بولسا، بۇلاي ىستەمەس ەدى عوي» دەگەن قورىتىندىعا توقتاپ، جەردە جاتقان ورام-قاعازدى دا، سالفەتكانى دا، قۇتىنى دا ەرىنبەي جيناپ الىپ، قوقىس شەلەگىنە اپارىپ سالدىم. سوندا بارىپ الگى ايەلدەر ورىندارىنان قيپاقتاي كوتەرىلىپ، قىزاراقتاي تۇرىپ: «ايىپ ەتپەڭىز، ءبىزدى قاتتى ۇيالتتىڭىز عوي... ەندىگارى ويتپەيمىز، ەسىمىزدەن كەتپەستەي بولدى»، – دەپ كەشىرىم سۇرادى...
بالكىم، قاي-قايسىمىز دا وسىلاي وزگەلەرگە ءوز ءىسىمىز ارقىلى، ءوز ونەگەمىز ارقىلى ۇلگى بولۋىمىز كەرەك شىعار؟ ءبارىبىر ءقازىر «نەگە ويتەسىز، ودان دا بىلاي ىستەسەڭىزشى» دەگەن كەڭەسىڭدى ەشكىم دە كەرەك قىلمايدى. ويتكەنى، ادامداردىڭ ءبارى اقىلدى.
اقىلدى، ءبىراق تەك وزىنە كەلگەندە عانا. ءارقايسىسى ءوز ءۇيىن تازا ۇستايدى. شاشىلعان زاتتى جينايدى، شاڭ باسقان سورەلەردى سۇرتەدى، بۇزىلعان توپسانى جوندەيدى... ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بارىنشا تازالىق ساقتايدى. ال سول ۇيىنەن اتتاپ باسىپ، كوشەگە شىقسا بولدى – الگى ۇقىپتىلىقتان جۇرناق تا قالمايتىنى نەلىكتەن؟ ءوزى تۇرىپ جاتقان اۋلانى، قالانى، اۋىلدى ءدال سولاي تازا ۇستاۋعا نە كەدەرگى؟ ول دا – ءبىزدىڭ ورتاق ءۇيىمىز ەمەس پە؟..
قازاقتىڭ قادىرى «ءوز ءۇيىڭ» دەگەن ولەڭىندە وسىنى ايتپاپ پا ەدى:
ءوز ۇيىڭدە ءبىر ءسات تىنىم تاپپايسىڭ؛
بىردە جۋىپ،
بىردە سىرلاپ،
اقتايسىڭ.
ءوز ۇيىڭە، كەرەك بولسا، كيىزسىڭ،
ءوز ۇيىڭە، كەرەك بولسا، تاقتايسىڭ.
ءۇي دەگەندە اياماي تەر توگەسىڭ،
دەم المايسىڭ،
اۋلاڭا گۇل ەگەسىڭ.
ءوز ۇيىڭە، كەرەك بولسا، بالعاسىڭ،
ءوز ۇيىڭە، كەرەك بولسا، شەگەسىڭ.
ءۇيىڭ ءۇشىن ءتۇنىڭ ادال،
كۇن ادال.
ءوز ۇيىڭدە اۋلاقسىڭ سەن كۇنادان.
ءومىر مىنا تۇزەلمەيدى،
وڭبايدى،
ءوز ۇيىندەي كورمەي تۇرىپ ونى ادام!
* * *
...ءبىر دوسىمنىڭ 9-سىنىپتا وقيتىن ۇلى ايتىپتى: «اكە، بىزدەن ءبىر سىنىپ تومەن وقيتىن ءبىر بالا مەكتەپكە ابدەن جۇقارىپ توزعان پالتومەن كەلەدى. بىلۋىمشە، اكەسى جوق ەكەن، شەشەسى جۇمىستان قىسقارىپ قالىپتى. مەنىڭ ەكى پالتوم بار عوي. سونىڭ بىرەۋىن سول بالاعا بەرسەك قايتەدى؟».
دەمەك، ءالى دە پەيىلى كەڭ، پەرزەنتتەرىن دە ىزگى جولعا باعىتتاپ جۇرگەن ادامدار ارامىزدا بار. ءبارىمىز دە وسى مەيىرىمى مول كىشكەنتاي جۇرەكتەن ۇلگى الىپ، اينالامىزدان جاقسىلىق كورۋگە، جاقسىلىق جاساۋعا، قوعامعا جاناشىر بولۋعا تىرىسساق قايتەدى، ا؟