قاتىسۋشىلار اۋعانستانداعى گۋمانيتارلىق احۋالعا الاڭداۋشىلىق ءبىلدىردى
ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى باسشىلارىنىڭ جانە ەۋروپالىق كەڭەس پرەزيدەنتىنىڭ باسپاسوزگە ارنالعان بىرلەسكەن مالىمدەمەسى جاريالاندى، دەپ حابارلادى اقوردا. Almaty-akshamy.kz مالىمدەمەنىڭ تولىق ءماتىنىن ۇسىنادى.
***
2022 جىلعى 27 قازاندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ق.ك. توقايەۆ، قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى س.ن. جاپاروۆ، تاجىكستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ە. راحمون، وزبەكستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ش.م. ميرزيويەۆ، تۇرىكمەنستان پرەزيدەنتى س.گ.بەردىمۋحامەدوۆ (تۇرىكمەنستان مينيسترلەر كابينەتىنىڭ ورىنباسارى اتىنان) جانە ەۋروپالىق كەڭەس پرەزيدەنتى ش. ميشەل استانا قالاسىندا جوعارى دەڭگەيدەگى العاشقى وڭىرلىك كەزدەسۋ وتكىزدى.
قاتىسۋشىلار ءوزارا قۇرمەت پەن سەنىمنىڭ اشىق جانە دوستىق احۋالىندا ورتالىق ازيا مەن ەو مەملەكەتتەرى اراسىنداعى كوپ قىرلى جانە ءوزارا ءتيىمدى ىنتىماقتاستىقتىڭ وتكەن كەزەڭىن قورىتىندىلادى جانە ورتاق قۇندىلىقتار مەن ءوزارا مۇددەلەرگە نەگىزدەلگەن بەرىك، جان-جاقتى جانە پەرسپەكتيۆالى ارىپتەستىك قۇرىلىمىن جالعاستىرۋعا ءوز بەيىلدىكتەرىن راستادى. ولار بەيبىتشىلىك، قاۋىپسىزدىك، دەموكراتيا، زاڭ ۇستەمدىگى، حالىقارالىق قۇقىق تولىق ساقتالعان كەزدە ورنىقتى دامۋ جولىندا بىرلەسىپ جۇمىس ىستەۋگە ءوز پەيىلدەرىن راستادى. ولار بۇۇ جارعىسىن، اسىرەسە بارلىق ەلدەردىڭ تاۋەلسىزدىگىن، ەگەمەندىگى مەن اۋماقتىق تۇتاستىعىن قۇرمەتتەۋ قاعيداتتارىن ساقتاۋعا، كۇش قولدانباۋعا نەمەسە ونى قولدانۋ ءقاۋپىن تۋدىرماۋعا جانە حالىقارالىق داۋلاردى بەيبىت جولمەن شەشۋگە دەگەن ادالدىقتارىن ءبىلدىردى.
ورتالىق ازيا مەن ەو مەملەكەتتەرى اراسىنداعى ديپلوماتيالىق قاتىناستار ورناعان كەزدەن بەرى 30 جىل ىشىندە ءوڭىرارالىق ىنتىماقتاستىق كوپتەگەن سالالار مەن سەكتورلاردا ىلگەرىلەپ، وسىپ-وركەندەۋ مەن تۇراقتىلىق جولىنداعى كوپجاقتى ارىپتەستىكتىڭ ۇلگىسى بولدى.
كوشباسشىلار 2019 جىلعى 17 ماۋسىمداعى ەو-نىڭ ورتالىق ازيا جونىندەگى ستراتەگياسى شەڭبەرىندە ءوڭىرارالىق ىنتىماقتاستىقتىڭ جەتەكشى قاعيداتتارى بولىپ تابىلاتىن زاڭ ۇستەمدىگى، ادام قۇقىقتارى، گەندەرلىك تەڭدىك جانە ينستيتۋتتار جۇمىسى سالاسىنداعى ديالوگتى نىعايتۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن اتاپ ءوتتى.
قاتىسۋشىلار جوعارى دەڭگەيدەگى قولدانىستاعى پلاتفورمالار شەڭبەرىندە ورتالىق ازيا مەن ەو اراسىنداعى قارىم-قاتىناستاردى ينستيتۋسيوناليزاسيالاۋدى قۇپتادى، سونداي-اق ءوڭىرارالىق ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋدا ازاماتتىق قوعامدى بەلسەندى تارتۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن باسا ايتتى.
ەۋروپالىق كەڭەس پرەزيدەنتى ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى باسشىلارىنىڭ كونسۋلتاتيۆتىك كەزدەسۋلەرىنىڭ بىرلەسكەن مالىمدەمەلەرىندە بەلگىلەنگەن وڭىرلىك ىنتىماقتاستىق پەن ءوزارا بايلانىستى نىعايتۋ بويىنشا ورتالىق ازيا ەلدەرى كوشباسشىلارىنىڭ كۇش-جىگەرىن قۇپتادى.
ءوز كەزەگىندە ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ باسشىلارى ەو-نىڭ پاندەميادان كەيىنگى ەكونوميكالىق دامۋدى جانداندىرۋعا، COVID-19 تۋدىرعان الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق سىن-قاتەرلەردى ەڭسەرۋگە جانە وڭىردەگى ترانسشەكارالىق ىنتىماقتاستىقتى ىلگەرىلەتۋگە قوسقان ۇلەسىن جوعارى باعالادى. ءوزارا ساۋدا مەن ينۆەستيسيالار تەتىكتەرىن قولداۋ جانە كەڭەيتۋ بارلىق تاراپتاردىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىنا ساپالى سەرپىن بەرەدى. تاراپتار بيزنەستى جۇرگىزۋ ءۇشىن قولايلى جاعدايلار جاساۋ وڭىرگە ينۆەستيسيالاردىڭ ودان ءارى وسۋىنە، ءوزارا بايلانىس پەن ساۋدانىڭ دامۋىنا ىقپال ەتەتىنىن اتاپ ءوتتى. وسى تۇرعىدا تاراپتار ەو-ورتالىق ازيا ەكونوميكالىق فورۋمىنىڭ جاڭا پلاتفورماسىن قۇپتادى.
قاتىسۋشىلار اۋعانستانداعى گۋمانيتارلىق احۋالعا جالپى الاڭداۋشىلىق ءبىلدىرىپ، اۋعان حالقىنا گۋمانيتارلىق كومەك كورسەتۋدەگى ءوزارا ءىس-قيمىلدى كەڭەيتۋ قاجەتتىگىن مويىندادى. قاتىسۋشىلار بارلىق اۋعاندىقتاردىڭ، اتاپ ايتقاندا ايەلدەردىڭ، قىزداردىڭ جانە از ۇلتتاردىڭ ادام قۇقىقتارى مەن نەگىزگى بوستاندىقتارىن كوتەرمەلەۋ مەن قۇرمەتتەۋدىڭ، سونداي-اق ينكليۋزيۆتى جانە وكىلدى ۇكىمەت قۇرۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن اتاپ كورسەتتى. بۇل تۇرعىدان العاندا، قازاقستان مەن وزبەكستان ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە، سونداي-اق قىرعىز رەسپۋبليكاسى، تاجىكستان مەن تۇرىكمەنستانداعى ارنايى ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارى شەڭبەرىندە اۋعان قىزدارىن وقىتۋ بويىنشا ەو جانە بۇۇدب پيلوتتىق جوباسىنىڭ ارالىق قورىتىندىلارى ماڭىزدى بولىپ تابىلادى. اتالعان باستامالار اۋعان ازاماتتارىنىڭ جوعارى ءبىلىم الۋىنا مۇمكىندىكتەر جاساۋعا باعىتتالعان جانە اۋعان قوعامىنداعى ايەلدەردىڭ ينكليۋزيۆتى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىنا ىقپال ەتەدى.
تاراپتار ورتالىق ازيا مەن ەو اراسىنداعى شەكارانى باسقارۋ جانە قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى، تەرروريزمگە، ترانسۇلتتىق ۇيىمداسقان قىلمىسقا، ادام ساۋداسىنا، ميگرانتتار كونترابانداسىنا، اتىس قارۋى مەن جەڭىل قارۋ-جاراقتىڭ زاڭسىز اينالىمىنا، ترانسۇلتتىق ەسىرتكى ترافيگىنە جانە امبەباپ قاعيداتتارعا سايكەس كيبەرقاۋىپسىزدىك قاتەرلەرىنە قارسى بىرلەسكەن كۇرەستە ىنتىماقتاستىقتىڭ وڭ ناتيجەلەرى مەن الەۋەتىن اتاپ ءوتتى.
قاتىسۋشىلار ەو-نىڭ «Global Gateway» ستراتەگياسىنا جانە ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ كولىك پەن ءترانزيتتى دامىتۋدىڭ ۇلتتىق ماقساتتارىنا سايكەس ورتالىق ازيا مەن ەو اراسىندا ورنىقتى قاتىناس قۇرۋدا وڭىرلىك كوزقاراس ازىرلەۋ مەن ىنتىماقتاستىقتىڭ ايرىقشا ماڭىزدىلىعىن باسا ايتتى.
ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ كوشباسشىلارى ەو-نىڭ «جاسىل» دامۋ ستاندارتتارىن ساقتاۋ كەزىندە ورنىقتى كولىك لوگيستيكاسى مەن سيفرلىق ءوزارا بايلانىستى دامىتۋعا جاردەمدەسۋ نيەتىن قۇپتايدى. ورتالىق ازياداعى ورنىقتى ءوزارا بايلانىس بويىنشا ەو-نىڭ كۇتىلەتىن زەرتتەۋ ناتيجەلەرى دە، ورتالىق ازيا مەن ەو-نىڭ كولىك باعدارلارىن، ونىڭ ىشىندە ترانسەۋروپالىق كولىك جەلىسىمەن (TEN-T) ۇيلەستىرۋ جونىندەگى تاراپتار اراسىنداعى تىعىز ىنتىماقتاستىق تا ماڭىزدى مانگە يە. وسى تۇرعىدا قاتىسۋشىلار 2022 جىلعى قاراشادا ەو-ورتالىق ازيا مينيسترلەرىنىڭ ءوزارا بايلانىس جونىندەگى كونفەرەنسياسىن وتكىزۋدى قۇپتادى.
قاتىسۋشىلار تاراپتاردىڭ پاريج مىندەتتەمەلەرىنە سايكەس «جاسىل دامۋ»، قورشاعان ورتانى قورعاۋ جانە كليماتتىڭ وزگەرۋى سالاسىنداعى بىرلەسكەن ءىس-قيمىلداردى كۇشەيتۋگە مۇددەلىلىك ءبىلدىردى. ەو-نىڭ سۋ رەسۋرستارى مەن ترانسشەكارالىق وزەندەردى بىرلەسىپ باسقارۋ تەتىكتەرىن ازىرلەۋ مەن ەنگىزۋدەگى وڭ تاجىريبەسىن نازارعا الا وتىرىپ، قاتىسۋشىلار ورتالىق ازياداعى يننوۆاسيالىق، ءوزارا ءتيىمدى جانە اشىق سۋ-ەنەرگەتيكا ارىپتەستىگىن ىسكە اسىرۋ جولىندا ءوڭىرارالىق ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋ نۇسقالارىن تالقىلادى. تاراپتار ورتاق سىن-قاتەرلەرگە بىرلەسكەن تاسىلدەردى ازىرلەۋ ءۇشىن ەكى ءوڭىردىڭ تالداۋ ورتالىقتارى اراسىنداعى ساراپتامالىق-تالدامالىق ءوزارا ءىس-قيمىلدى نىعايتۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن اتاپ كورسەتتى.
قاتىسۋشىلار قازاقستانعا ورتالىق ازيا مەن ەو مەملەكەتتەرى باسشىلارىنىڭ العاشقى كەزدەسۋى جونىندەگى باستاماسى مەن ونى وتكىزگەنى ءۇشىن تەرەڭ ريزاشىلىقتارىن ءبىلدىرىپ، تۇراقتى كەزدەسۋ جونىندە ۋاعدالاستى.