عابيت مۇسىرەپوۆ – 120
قازاق ءسوز ونەرىنىڭ حاس شەبەرى، كوركەمسوز زەرگەرى، حالىق جازۋشىسى، دراماتۋرگ، سىنشى عابيت مۇسىرەپوۆ تۋرالى مالىمەتتەردىڭ، ەستەلىكتەردىڭ باسىن قۇراپ ەدىك، سونى نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.
ءعابدى ءال-عابيت
عابيت مۇسىرەپوۆ 1902 جىلى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا شارۋا وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ازان شاقىرىپ قويعان ەسىمى – ءعابدى ءال-عابيت، ارابشا «قۇدايدىڭ ق ۇلى» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى ەكەن. اكەسى ماحمۇت ءدىني ساۋاتتى، ءوز ورتاسىندا بەدەلدى ادام بولعان دەسەدى. جازۋشى دا العاشقى ساۋاتىن مولدادان اشقان. بارلىق شىعارماسىن توتەشە جازۋىنىڭ دا سەبەبى سول بولار دەيدى زەرتتەۋشىلەر.
ءيا، عابيت 1908–1910 جىلدارى ءوز اۋىلىندا مولدادان وقىپ، ارابشا حات تانيدى. ودان سوڭ اۋىلداعى ىبىراي التىنسارين جۇيەسىمەن اشىلعان ورىسشا-قازاقشا باستاۋىش مەكتەبىندە وقيدى. 1918–1921 جىلدارى پرەسنوگوركوۆ ستانسياسىنداعى جوعارى جەتى جىلدىق ۋچيليششەدە ورىسشا ءبىلىمىن شىڭدايدى. ال 1923 جىلى جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆپەن بىرگە ورىنبورداعى جۇمىسشى فاكۋلتەتىنە تۇسەدى.
عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ العاشقى تۋىندىسى، ياعني «تۋلاعان تولقىن» دەپ اتالعان وچەركى «رابفاكتىڭ» قابىرعا گازەتىندە جاريالانعان ەكەن. ادەبيەت زەرتتەۋشىلەرى ونى كوركەم شىعارما دەپ تە ساناعان. ويتكەنى، بۇل شىعارمانىڭ ءون بويىندا ءارى دەرەكتىلىك، ءارى كوركەمدىك قاسيەتتەر توعىسقان دەپ باعالاعان. بەرتىن كەلە، قالامگەردىڭ سۋرەتكەرلىگىنە تامسانۋشىلار ونى پروزاداعى اقىن دەپ تاني باستاعان.
قوس قالامگەر
ع.مۇسىرەپوۆتىڭ ادەبيەتپەن اينالىسۋىنا تۇرتكى بولعان ادام – ءسابيت مۇقانوۆ. قوس قالامگەردىڭ جاس ارالىعى بار بولعانى ەكى جاس. جازۋشى ءوزىنىڭ «اۆتوبيوگرافيالىق اڭگىمەسىندە» بىلاي دەپ جازادى: «مەنىڭ كىتاپقا دەگەن قۇمارلىعىمدى، ازدىكوپتى سىناي الاتىنىمدى بايقاپ، ءسابيت ماعان «جازۋعا كىرىس» دەپ مازالاپ ءجۇردى. ساكەننىڭ كوردەي قاراڭعى بولمەسىندە سابيتپەن بىرگە تۇردىم. بەيىمبەت پەن ساكەننىڭ ولەڭدەرىن گازەت-جۋرنالداردان وقي باستادىم. بەيىمبەتتىڭ «شۇعانىڭ بەلگىسى» ءبىر ءتۇرلى ادەمى جازىلعانىن كوردىم. ىشىمنەن جازۋدى قالاسام دا، قولىم بارماي جۇرگەن». ودان كەيىن جانىنا ەرتىپ، اقىل-كەڭەسىن ايتىپ، شىعارماشىلىق قولداۋ كورسەتكەن جازۋشىلاردىڭ ءبىرى بەيىمبەت مايلين ەكەن.
ع.مۇسىرەپوۆ 1926 جىلى جۇمىسشى فاكۋلتەتىن بىتىرەدى. ال 1926-1927 جىلدارى ومبى قالاسىنداعى اۋىلشارۋاشىلىق اكادەمياسىندا وقيدى. 1927-1928 جىلدارى ششۋچينسك ورمان شارۋاشىلىعى تەحنيكۋمىندا وقىتۋشى بولىپ ەڭبەك ەتەدى. 1927 جىلى كوممۋنيستىك پارتيانىڭ مۇشەلىگىنە وتەدى.
1928 جىلدان باستاپ قازاقستاننىڭ پارتيا، سوۆەت باسپا ورىندارىنداعى ءارتۇرلى جاۋاپتى قىزمەتتەردە بولعان. 1928– 1932 جىلدارى قازاقستان مەملەكەتتىك باسپانىڭ باس رەداكتورى مىندەتىن اتقارداى. 1933 جىلى قازاق كسر وقۋ حالىق كوميسسارياتىنىڭ ونەر سەكتورىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، 1934-1935 جىلدارى الدىمەن «قازاق ادەبيەتى»، كەيىن «سوسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى بولادى.
قارا قارىنداش
عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ جازۋ ۇستەلىندە ۇشى بار وننان استام قارا قارىنداش پەن وشىرگىش جاتاتىن بولعان ەكەن. شىعارما جازۋ ۇستىندە كوڭىلىنە ۇناماعان تۇسىن دەرەۋ ءوشىرىپ، تۇزەتىپ وتىرعان. سول سەبەپتى ونىڭ قولجازبالارىنان سىزىپ تۇزەتىلگەن سوزدەردى تابۋ قيىن دەسەدى. اق پاراقتىڭ ءوزىن مۇنتازداي تازا ۇستاعان.
جازۋ ۇستەلىندە سيا ساۋىتى پەن قالامى دا بولعان. ونى ءوزى ايتقانداي، رەسمي جازۋلارعا عانا پايدالانىپتى. جازۋشى العاشقى كەزەڭدەردە ۋاكىلدىك قىزمەت اتقارسا، ءومىرىنىڭ ورتا بەلىنەن اسقاندا جوعارى لاۋازىمدى جۇمىستار اتقارعان. بۇل شىعارماشىلىعىنا كەرى اسەرىن تيگىزبەي قويماعان.
«العاش قالام ۇستاعان ۋاقىتتا كەڭسەدەگى قىزمەت پەن الاساپىران زامانداعى اۋىر شارۋالار ساعاتتاپ جازۋ ۇستەلىنە وتىرۋعا مۇمكىندىك بەرمەدى، – دەيدى ەستەلىكتەرىندە. – ابىر-سابىر باسىلىپ، ەل جاتقاندا، شىمىلدىقتىڭ ارتىندا، ءبىر بۇرىشتا تۇنگى سمەناعا شىققان جۇمىسشىداي جازۋعا وتىراسىڭ».
«قازاق سولداتى»
قازاق ادەبيەتىنىڭ پروزا سالاسىندا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس تاقىرىبىنا ارنالعان العاشقى شىعارمانى عابيت مۇسىرەپوۆ جازعان. وق پەن وت ورانعان مايدان شىندىعى بەينەلەنگەن «قازاق سولداتى» ونىڭ تۇڭعىش رومانى بولدى. قالامگەر بۇل رومانىن 2-3 رەت وڭدەگەن كورىنەدى. «مەن سوعىس وتىن كەشكەن جوقپىن. مايدان سۇراپىلىنىڭ سۋرەتتەرىن كوز الدىما اقىلمەن ەلەستەتىپ جازدىم. شىعارمانى ءبىرىنشى جاقتان اڭگىمەنى گەرويىمنىڭ وزىنە ايتقىزىپ وتىرىپ، بايانداعان تاسىلىمدە سوندىقتان ەدى»، – دەيدى جازۋشى ەستەلىگىندە.
سونىمەن قاتار، قالامگەر «قىز جىبەك»، «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ»، «اقان سەرى – اقتوقتى» پەسالارىن جازعان. ول جازعان «قىز جىبەك» وپەراسى مەن «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ» بالەتىنىڭ ليبرەتتولارى قازاق وپەراسىنداعى تاڭداۋلى ليبەرەتتونىڭ قاتارىندا.
ءسوز زەرگەرى «امانگەلدى» اتتى ءبىرىنشى قازاق كينوسىنىڭ سەنارييىن جازۋعا ۇلەس قوسقان (ۆس. يۆانوۆ، ب.مايلينمەن بىرگە). «ماحاببات تۋرالى داستان» جانە ەكى سەريالى «قىز جىبەك» فيلمدەرىنىڭ دە سەنارييىن جازدى.
تالعامپاز
شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى بولعان قالامگەر ءسابيت دوسانوۆ مۇسىرەپوۆ جايىندا مىنانداي ەستەلىك جازعان ەكەن: «الدىمەن كۇتۋشىگە بەتىنە ارنايى ماسساجىن جاساتادى. سودان كەيىن پۋدرا جاعىپ، تون سالادى. ىرعالا ءجۇرىپ، ەش اسىقپاي كيىنەدى. فرانسۋز ءاتىرىن سەبەدى. ۇلكەن قارا كوزىلدىرىك كيگەندە بەتتەگى اجىمدەر جاسىرىنىپ قالادى».
تالعامپازدىعى سونشالىق، گالستۋك مىندەتتى تۇردە كوستيۋمى- مەن ۇيلەسىم تابۋى نەمەسە شۇلىعى دا اياق كيىممەن ۇندەسۋى كەرەك. راسىندا دا، جازۋشى اينا الدىندا كوپ تۇرىپ، وزىنە ەرەكشە كۇتىم جاساعان دەسەدى. ونىڭ ۇستىنە، قالامگەردىڭ وسىلاي جۇرۋىنە جارى حۇسني دە سەبەپكەر بولعان سەكىلدى. «باسقالاردىڭ ايەلى شالباردى سۋ شاشىپ ۇتىكتەسە، عابەڭنىڭ جارى ءاتىر سەۋىپ ۇتىكتەيتىن»، – دەلىنگەن كەي ەستەلىكتەردە.
اڭشىلىق
قالامگەردىڭ اڭشىلىققا جانى قۇمار بولعانى تۋرالى دا كوپ ەستەلىك بار. جۇمىستىڭ اۋىرتپالىعىنان ارىلۋ ءۇشىن كەيدە تابيعات اياسىنا شىعىپ كەتەتىن بولعان. جان سەرگىتىپ، اسەم تابيعاتقا سىرىن اقتارىپ، شابىت الىپ قايتادى ەكەن. ءۇش مىلتىعى بولعان. ونىڭ ءبىرى – ەسكى بەساتار، ەكىنشىسى – جاپون مىلتىعى، ال ءۇشىنشىسى – مالوپۋلكا. وزىمەن بىرگە كوبىنە سوڭعىسىن الاتىن بولعان.
جازۋشىنىڭ بيلياردقا اۋەستىگى دە ەرەكشە بولىپتى. «قازاقستانعا بيلياردتى اكەلگەن عابەڭ» دەگەن دە ءسوز بار. جالپى، شاردى تاياق ارقىلى كوزدەپ تۇرىپ تورعا تۇسىرەتىن ويىن شىعارماشىلىق ادامدارىنا وتە پايدالى دەسەدى.
تاعى ءبىر ءحوببيى
جازۋدان شارشاعاندا اينالىساتىن تاعى ءبىر ەرمەگى – تاياق جونۋ بولعان. بارعان جەرلەرىندە كوزىنە تۇسكەن ادەمى بۇتاقتاردى كەستىرىپ الىپ، سونى جونىپ، ادەمى تاياقتار جاساپ شىققان.
جازۋشى قولىنان شىققان سول تاياقتار ءقازىر مۇراجايلاردا ەكسپونات رەتىندە ساقتالعان. مۇسىرەپوۆ مۇراجايىندا جۇرت قىزىعا قارايتىن تاعى ءبىر دۇنيە بار. ول – دوسى عابيدەن مۇستافيننەن كەلگەن ەرەكشە ورىندىق-تاياق. ونىڭ ەكى قۇلاقشاسى بولعان. ول قۇلاقشالاردى جازسا ورىندىق بولىپ شىعا كەلەدى، ال جيناسا قولعا ۇستايتىن تاياق بولا قالادى..
ءسوز سوڭى
قازىرگى تاڭدا قالامگەردىڭ شىعارمالارى الەمنىڭ 34 تىلىنە اۋدارىلعان. فرانسيا، انگليا، بەلگيا، گەرمانيا، يسپانيا، ۆەنگريا، ۆەتنام، موڭعوليا سەكىلدى ءبىرشاما ەلدىڭ ادەبيەت سۇيەر قاۋىمى عابيت مۇسىرەپوۆ شىعارمالارىمەن تانىسىپ شىعۋعا مۇمكىندىگى بار. ونىڭ ءۇش جۇزگە جۋىق شىعارماسى ورىس تىلىندە باسىلىپ شىققان.
«الەمدىك ادەبيەت كىتاپحاناسى» دەپ اتالاتىن 200 تومدىققا مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» ەپوپەياسى مەن عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ ەتنوگرافيالىق اڭگىمەسى عانا ەنگەن.
ول ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن 520 شىعارما مەن ماقالا جازىپ قالدىرعان.