بىزدە جاسىل ەنەرگەتيكانى دامىتۋ، گازداندىرۋدى جەدەل جۇرگىزۋ جانە كومىرتەگى بەيتاراپتىعىنا قول جەتكىزۋ تۋرالى مىڭ مارتە ايتىلىپ، سول باعىتتا ۇلان-اسىر ىستەر اتقارىلىپ جاتقانىنا قاراماستان كومىر ءوندىرىسى كەنجەلەپ قالعان ەمەس. جوعارىدا ايتىلعان ادەمى باستامالاردىڭ ءازىر جۇزەگە اسا قويمايتىنىن، كومىردىڭ ءالى بىزبەن ۇزاق جىل بىرگە جاسايتىنىن اڭعارامىز. بۇكىل ەلەكتر ەنەرگياسى مەن جىلۋدىڭ 70 پايىزى كومىرمەن جۇمىس ىستەيتىن ەلەكتر ستانسالارىنان تاراتىلىپ وتىر، دەپ حابارلايدى Almaty-akshamy.kz.
ەgemen.kz مالىمەتىنە سۇيەنسەك، بىلتىر ەلىمىزدە 118 ملن توننا تاس كومىر ءوندىرىلدى. بۇل – كەيىنگى ونجىلدىقتا تىركەلىپ وتىرعان ءىرى كورسەتكىشتەردىڭ ءبىرى. سويتكەن كوءمىرءدىڭ باعاسى قىمباتتاۋعا اينالدى. ءتىپتى ءبىرقاتار ءوڭىر اكىمدىگى كومىردى ءقازىر ساتىپ الۋعا كەڭەس بەرە باستاعان. ويتكەنى قىس تاياعاندا كومىر كەن ورىندارىندا شاقىرىمداعان كەزەك ورنايدى. ءدۇربەلەڭءنىڭ الدىن الۋدىڭ جولى – قازىردەن قامدانۋ.
ءدال ىرگەسىندە قاراجىرا كومىر كەن ورنى تۇرعان شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ وزىندە كومىردىڭ تونناسى الەۋمەتتىك وسال سانات ءۇشىن 13،5 مىڭ تەڭگەگە ساۋدالانسا، نەگىزگى باعا 14-21 مىڭ تەڭگە ارالىعىندا قۇبىلادى. ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ مالىمەتى بويىنشا، ەلىمىزدىڭ ءىرى قالالارىندا بيىل ساۋىردە كومىر تونناسىنا 15،8 مىڭ تەڭگەدەن، وسكەمەندە – 13،7 مىڭ، سەمەيدە – 13،3 مىڭ، قاراعاندىدا – 14،2 مىڭ، پاۆلوداردا – 14،6 مىڭ، كوكشەتاۋدا 15،1 مىڭ تەڭگەدەن ساتىلعان. وڭتۇستىك پەن باتىس ولكەلەردىڭ حالقى ءتىپتى قىمباتقا ساتىپ الادى. ەڭ قىمبات باعا – 21 مىڭ تەڭگە تۇركىستاندا تىركەلگەن.
Energyprom دەرەگىنە دەن قويساق، تاس كومىر باعاسىنىڭ ۇدايى ءوسىپ كەلە جاتقانىن كورەءمىز. 2022 جىلى ماۋسىمدا تۇتىنۋشىلىق باعالاردىڭ جىلدىق ءوسىمى 9،2 پايىز شەگىندە بولسا، بيىل جازدىڭ ءبىرىنءشى ايىندا 13،1 پايىزعا جەتكەن.
«كومىردىڭ قىمباتتاۋىنا بىرنەشە سەبەپ بار. سونىڭ ءبىرى – كومىر ءوندىرۋشى كومپانيالاردىڭ باعاسىن كوتەرۋى. ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرگە ءسۇيەنسەك، بىلتىر نەگىزىنەن جەتكىزۋشىلەردىڭ ساتۋ باعاسى ايتارلىقتاي وسكەن. 2022 جىلدىڭ ماۋسىمىنان بيىل اقپانعا دەءيىن قىمباتتاۋ جىلدىق ماندە 20 پايىزدان استى. كەيبىر ايلاردا – 2022 جىلدىڭ شىلدە-تامىزىندا باعا ءتىپتى 24 پايىزدان جوعارىلادى. بيىل كوكتەمنەن باستاپ تومەندەۋ بايقالادى. ەسكەرە كەتەر جايت، ءوندىرۋشى كاءسىپورىندار باعاسىنىڭ جوعارى يندەكسى تۇتىنۋشىلىق باعالار يندەكسىمەن سالىستىرعاندا ءتۇپكىلىكتى بولشەك باعاعا ايتارلىقتاي اسەر ەتپەيتىنىن كورسەتەدى. وندىرۋشىلەردىڭ بوساتۋ باعاسى تۇتىنۋشىلارعا ۇسىنىلاتىن اقىرعى باعادان 3-4 ەسە تومەن»، دەپ مالىمدەيدى «Energyprom».
باسەكەلەستىكتى قورعاۋ جانە دامىتۋ اگەنتتىگىنىڭ (بقدا) حابارلاۋىنشا، بىزدە كومىردى ەنشىلەس دەلدالدار ارقىلى ساتۋ تاجىريبەسى ءالى جالعاسىپ كەلە جاتىر. سونىڭ سالدارىنان ەلدەگى كومىر باعاسى ورتاشا 40-45 پايىزعا قىمباتتاماق. ەنەرگەتيكالىق كومىر ەنەرگيا ءوندىرۋشىلەر مەن ونەركاسىپتىك كاسىپورىندارعا تىكەلەي ساتىلسا، كوممۋنالدىق-تۇرمىستىق كومىر دەلدالداردىڭ جەلىلەرى ارقىلى ساۋدالانادى. ياعني كومىر ءونءدىرۋشى كومپانيالار بيرجالىق ساۋدانى پايدالانۋدى ءجون كورەدى.
«وندا ءىرى كولەمدە (3 ملن تونناعا دەيىن نەمەسە جىلدىق ءجونەلتىلىم كولەمىنىڭ 71 پايىزىنا دەيىن) بىرنەشە جىل ىشىندە وزگەرمەيتىن، شەكتەۋلى جەتكىزۋشىلەرگە (2-دەن 17-گە دەيىن) بىرنەشە مينۋت ىشىندە ساتىلىپ كەتەدى. مونوپولياعا قارسى زەرتتەۋ ناتيجەسى كورسەتكەندەي، 2019 جىلى جاسالعان مامىلەلەردىڭ 90 پايىزدان استامى ءتيىستى تولەممەن دە، جونەلتۋ جولىمەن دە قامتىلمايدى. مۇنداي دەلدالداردا ارنايى ينفراقۇرىلىم (قويمالار، تيەۋ-تۇسىرۋ تەحنيكاسى جانە ت.ب.) بولمايدى. دەلدالدار كومىردى ساۋدا كەزىندە 100 پايىزعا دەيىن جەتەتىن اقى قوسىپ ساتادى»، دەلىنەدى اگەنتتىك تۇسىندىرمەسىندە.
تاعى ءبىر مىسال، «شۇباركولكومىر» اق 3،2 ملن توننا كومىردى ساتىلىمعا شىعارعان جانە ونى بىرنەشە مينۋت ىشىندە-اق 16 وڭىرلىك وپەراتور (جىلدىق جونەلتۋ كولەمىنىڭ 26 پايىزى) مەن 10 دەلدال (74 پايىزى) ساتىپ العان.
«قاراجىرا» اق دا وتكەن جىلدىڭ جەلتوقسانىندا تاۋارلىق بيرجادا ساۋداعا قاتىسقان. سەمەيلىك كومپانيا 120 مىڭ توننا كومىردى تونناسىنا 6،5 مىڭ تەڭگەگە باعالاپ، «حالىق كومىر» جشس-عا ساتقان. بۇل ج ش س سول كومىردىڭ ءبىر بولىگىن بيرجا ارقىلى «حالىق كومىر» جك-گە تونناسىنا 12،6 مىڭ تەڭگەدەن ساۋدالاعان. ەكى ەسە باعا قوسقان. بۇل رەتتە «حالىق كومىر» ج ش س مەنشىگىندە نە تەمىرجول تۇيىقتارى، نە تەحنيكا، نە جۇكتەۋ-تۇسىرۋ كولىگى جوق ەكەنىن ايتا كەتەيىك. بۇدان بولەك، تۇپكىلىكتى تۇتىنۋشىعا جەتەم دەگەنشە كومىر قۇنى ەسەلەنە تۇسەدى، سەبەبى وعان تەمىرجول قوزعالىسىنىڭ قىزمەت كورسەتۋ قۇنى، تۇيىقتاردىڭ ارەنداسى، وڭىرلىك كومپانيا جۇمىسشىلارى مەن اۆتوتاسىمالداۋشىلاردىڭ ەڭبەكاقىسى قوسىلادى.
«وسىنداي ءوزارا ءسوز بايلاسۋدىڭ الدىن الۋ ءۇشىن باس پروكۋراتۋرا ءتيىستى شارا جۇرگىزدى. تەكسەرىس باعانى جاساندى جولمەن كوتەرگەن «شۇباركولكومىر» اق، بيرجالىق كومپانيالار جانە ءىرى ساتىپ الۋشىلاردى قامتىدى. «شۇباركولكومىر» اق-نىڭ 2022 جىلى كوممۋنالدىق-تۇرمىستىق كومىردى تونناسىنا 6،2 مىڭ تەڭگەدەن ساتقانى انىقتالدى. ءارى قاراي وڭىرلىك وپەراتورلاردىڭ كومىردى ساتۋ باعاسى تونناسىنا 11-17 مىڭ تەڭگە ارالىعىندا قۇبىلعان. تاسىمالداۋشى كولىكتەردەن اقىرعى ساتىپ الۋ باعاسى تونناسىنا 25-30 مىڭ ارالىعىندا قالىپتاسقان. وسىلايشا، تۇتىنۋشىلار ءۇشىن تۇپكىلىكتى شىعىن ونى باستاپقى ساتۋ قۇنىنان 3-4 ەسەگە ارتادى»، دەپ مالىمدەيدى بقدا.
بۇل رەتتە بقدا كومىر نارىعىنداعى باسەكەلەستىكتى دامىتۋ جونىندەگى جول كارتاسىن قابىلدادى. وندا بيرجالىق ساۋدا-ساتتىق ۇلەسىن 50 پايىزعا دەيىن ۇلعايتۋ كوزدەلگەن. مۇنداي مولشەردەگى تاۋار دەلدالدارعا ەمەس، تىكەلەي ءتيىسءتى ينفراقۇرىلىمى بار كوءمىر وندىرۋشىلەرىنە ساتىلادى دەلىنگەن.
قورىتا كەلە، ەلىمىزدىڭ كوءمىر نارىعى وزگە نارىقتار سەكىلءدى مونوپوليا باتپاعىنا باتىپ تۇر دەۋگە نەگىز بار. ءىرى ءۇش جەتكىزۋءشىنىڭ («بوگاتىر كومير» ج ش س، «قاراجىرا» اق جانە «شۇباركولكومىر» اق) ۇلەسى بىلتىر 80 پايىزدى قۇراعان. اگەنتتىك دەرەگىنشە، بۇل – 2019 جىلدان بەرى تىركەلىپ وتىرعان ەڭ جوعارعى كورسەتكىش.
ءىرى بيزنەسكە باعدارلانعان جانە دەلدالدارعا كومىر وتكىزۋدى قامتاماسىز ەتەتىن «ىڭعايلى» بيرجالاردى جويۋ ماقساتىندا اگەنتتىك بيرجالىق ساۋدامەن اينالىسۋعا ارنالعان ليسەنزيادان ايىرۋ بويىنشا جۇمىس جۇرگىزىپ جاتىر. وسىلايشا، تاۋار بيرجالارى تۋرالى زاڭنامانىڭ بۇزىلۋىنا بايلانىستى بقدا اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق تۋرالى 19 ءىس قوزعاپ، 6 تاۋار بيرجاسى ءوز قىزمەتىن توقتاتقان. ونىڭ تورتەۋى تەكسەرۋ الدىندا ەرىكتى نەگىزدە جانە ەكەۋى سوت شەشىمى بويىنشا جۇمىسىن دوعارعان.
2022 جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا ىشكى نارىقتا 81،4 ملن توننا كومىر تۇتىنىلعان. بۇل 2021 جىلعى كورسەتكىشتەن 5،7 پايىزعا كوپ. ساراپشىلاردىڭ باعامداۋىنشا، كومىرگە دەگەن سۇرانىس جاقىن ارادا باسەڭدەمەيدى. دەمەك باعا شۋى دا ءالى ءبىراز جالعاسادى دەگەن ءسوز.