الماتىدا كيىز باسۋ ونەرىنەن حالىقارالىق فەستيۆال ءوتتى. وندا اجەلەرىمىز باستاعان قىز-كەلىنشەكتەر كيىز باستى. ال قولونەر باعىتىندا جۇرگەن شەبەرلەر كيىزدەن جاسالاتىن بۇيىمداردىڭ ءتۇر-تۇرىن كورسەتىپ، شەبەرلىك ساعاتتارىن وتكىزدى. بۇگىنگىدەي جاھاندانۋ كەزەڭىندە بىلەكتەپ كيىز باسقان قىز-كەلىنشەكتەرمەن بىرگە كوز الدىما سوناۋ ارتتا قالعان بالالىق شاعىمنان ادەمى كادرلار كەلە قالعانى.
ول تۇستا بالا بولساق تا، ءدال قازىرگى كۇنى «ءبىز دە انالارىمىزبەن بىرگە، اجەلەرىمىزدىڭ ەتەگىنە وراتىلىپ ءجۇرىپ، كيىز باستىق» دەپ ماقتانىپ ايتۋعا بولاتىنداي ەكەن-اۋ. ياعني ءبىز ءبىر زاماندا قازاقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنىڭ اجىراماس بولشەگى بولعان كيىز باسۋ ونەرىنىڭ كورىپ وسكەن، سول پروسەسكە اتسالىسقان ۇرپاقپىز.
ءبىزدىڭ اجەلەرىمىزدىڭ، جاز جايلاۋعا، قىس قىستاۋعا كوشىپ جۇرگەندىكتەن، كوشپەلى ومىرگە قولايلى ورە كيىز، كەسەك كيىز، وت كيىز، تەكەمەت، سىرماق، ساتىمساق كيىز سىندى تۇرمىستىق بۇيىمدارىن مال جۇنىنەن، كيىزدەن جاساپ ءجۇرىپ، كيىز باسۋدى ونەر دارەجەسىنە دەيىن كوتەرگەنى نەتكەن شەبەرلىك!
كيىز قويدىڭ جۇنىنەن جاسالادى. ءجۇن تازا بولۋ ءۇشىن، قويدى قىرىقپاس بۇرىن ءۇش-تورت رەت اعىندى سۋعا توعىتىپ الادى. قىرقىلعان ءجۇندى شەشەلەرىمىز الدىمەن ەشكى تەرىسىنەن جاسالعان تۋلاققا سالىپ، بوبىراتىپ سابايتىن. وعان پايدالانىلاتىن تاياقتى ساباۋ دەپ اتالاتىن. ول دا ارنايى جاس تالدان قيىپ الىنىپ، ارنايى كولەڭكەدە كەپتىرىلەتىن بولعان. ءجۇن سابالىپ بولعان سوڭ باسىلاتىن كيىزدىڭ كولەمىنە قاراي ءشيدى جايادى دا، ونىڭ ۇستىنە ءجۇندى سالىپ، شاباقتاۋعا كىرىسەدى. مارقۇم شەشەم ىڭىلداتا اندەتىپ قويىپ، اپپاق ءجۇندى ءبىر قولىمەن ۋىستاپ الىپ، شاباقتالعان ءجۇننىڭ ۇستىنە سالىپ وتىرىپ، تارامىس تارتقان ەكىنشى قولىنىڭ قىرىمەن باسىپ قالىپ، ءۇزىپ وتىراتىن. بۇل جۇمىستى ءبىر ادام عانا ىستەيدى. سوندا عانا شي بەتىندەگى جۇندەر الا-قۇلا بولماي، بىركەلكى ورنالاساتىن كورىنەدى. سوسىن قايناپ تۇرعان ىستىق سۋدى شومىشپەن سەبەزگىلەپ قۇيا باستايدى. سويتسەك، ىستىق سۋ شاباقتالعان ءجۇن مەن ونىڭ ۇستىنە تارتىلعان ءجۇندى بىرىنە-بىرىن قوسۋ ءۇشىن كەرەك ەكەن. ودان سوڭ بىلەكتەۋ، قارپۋ باستالادى. ايتپاقشى، سونادايدا كيىز باسۋشىلاردىڭ ارنايى كادەسى قارا قازاندا قايناپ جاتۋشى ەدى.
انالارىمىز شيگە وراۋلى، ىستىق بۋى بۇرقىراعان كيىزدى ءبىراز بىلەكتەپ بولعان سوڭ كومەككە ءبىزدى شاقىراتىن. سوسىن وزدەرى سەكسەۋىلگە قايناعان ساماۋرىننىڭ ءشايىن ىشۋگە كەتەردە بىزگە، اينالا جۇگىرىپ جۇرگەن بالا-شاعاعا اياقتارىڭمەن باسا بەرىڭدەر ءبىز كەلگەنشە دەپ تاپسىرىپ كەتەتىن. ۇلدار جاعى شيگە وراۋلى ىستىق كيىزدىڭ ۇستىنە شىعىپ تەپكىلەيتىن. سوسىن ەرەسەكتەۋ ۇل-قىزدار بىلەكتەۋگە كوشەتىنبىز. ايتەۋىر ءمازبىز. بالكىم، ۇلكەندەردىڭ اجەتىنە جاراعانىمىزعا ماقتاناتىن بولۋىمىز كەرەك. ءارى ول كۇنى الاقانىمىز دا، ۇرتىمىز دا ءتاتتى مامپاسيگە تولىپ جۇرەتىن.
ال وزدەرى دە تەرلەپ-تەپشىپ سوكپەن ءشاي ءىشىپ، تالقانعا ماي شىلاپ جەپ، اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ، ارقا-جارقا بولىپ ءماز بولىپ وتىرۋشى ەدى. قايران، شەشەلەر! كيىز باسۋ ونەرىن دە توي-دۋمانعا اينالدىرىپ جىبەرۋشى ەدى-اۋ. كيىز باسۋ ناۋقانىندا ءبىزدىڭ دە بالعىن بىلەكتەرىمىز قىزىلدى-جاسىلدى بوياۋ بولىپ جۇرەتىن ءبىرازعا دەيىن.
ون ساۋساعىنان ونەر تامعان شەشەلەرىمىز بىزگە «كوزدەرىڭدى سالىپ جۇرىڭدەر، ەرتەڭ كەرەك بولادى. بارعان جەرلەرىڭدە كيىز باسىپ، الاشا توقىساڭدار جامان با، قولونەر دەگەن – قىزدىڭ ءسانى عوي» دەگەندى ءجيى قايتالاۋدۋان جالىقپايتىن. كيىز باسۋ پروسەسى اياقتالعان كەزدە شەبەر انالارىمىزدىڭ التىن قولىنان ءقازىر عانا شىققان، كوزدىڭ جاۋىن ۇرلاعان بەتىندەگى ءقوشقارمۇيىزدى ويۋ-ورنەكتەرى مەنمۇندالاپ ارىرەكتە كۇن كوزىندە جاتۋشى ەدى ءبىرازعا دەيىن.
***
بۇگىندە كوپ ەشكىم قابىرعاسىنا كيىز تۇتىپ، ەدەنىنە تەكەمەت توسەمەسە دە، كيىز باسۋ ونەرى مۇلدەم جويىلىپ كەتتى دەسەك، قاتەلەسەمىز. ءقازىر ءجۇندى وڭدەپ، تازالاپ، سۇرىپتايتىن دا قۇرىلعىلار بار. كيىز دە ارنايى مەحانيكالاندىرىلعان ادىسپەن، ارناۋلى ستانوكپەن باسىلاتىن بولعان، ياعني وڭايلاتىلعان. قازىرگى زامانعى بايپاق جاساۋ، فەتر (قالپاقتىق بيازى كيىز) باسۋ پروسەستەرى دە كيىز باسۋدىڭ ءداستۇرلى تەحنولوگياسىنان ەش ايىرماشىلىعى جوق دەيدى قولونەرشىلەر.
بۇل ونەردىڭ بۇگىنگى كۇنى دە قولدانىستان شىقپاعان سەبەبى، كيىزدەن جاسالعان كيىمدەر مەن اياقكيىمدەر، ياعني تابيعي ماتەريالدار سۇرانىسقا يە. بۇل كيىمدەر دەنساۋلىققا ءقاۋىپسىز، تەرىگە، دەنەگە جاعىمدى، سۋىق كۇندەرى جىلى. ياعني ەكولوگيالىق تازا ءونىم. ءقازىر قولونەرمەن اينالىساتىن كاسىپ يەلەرى كيىزدەن كيىم-كەشەك، اياقكيىم، ءتۇرلى قورجىندار مەن ءساندى سومكەلەر، كادەسىيلار مەن ءتۇرلى اشەكەي بۇيىمدار جاسايتىن بولعان. اينالىپ كەلگەندە، ءبارى سول باياعى بابالار ءىزى عوي جالعاسىن تاۋىپ جاتقان. بۇرىنعى وتكەن اجەلەرىمىز كيىزدەن سىرت كيىمدەر، كيىز قالپاق، بايپاق، كيىز ەتىك تىگىپ، ونىمەن ءۇيدى جابۋ ءۇشىن عانا پايدالانىپ قويماي، كيىز ءۇيدىڭ ىشكى جاساۋ-جيھازدارىن، وزگە دە تۇرمىس-تىرشىلىككە قاجەت زاتتاردى تىگۋگە دە قولدانعان. ماسەلەن، اياققاپ، ابدىرە جاپقىش، كەرمە، كەسەقاپ، قارشىن، تۇتقىش، شاينەكقاپ، تەبىنگى، تەرلىك، ءتىپتى كيىزتۇبەك (بەسىك جابدىعى) جاساپ تۇتىنعان. دەمەك، بۇل ونەر ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسىپ كەلەدى.
ايتپاقشى، بۇگىندە جانى قازاقىلىققا جاقىن كەيبىر قازاقتاردىڭ ىشىندە زاماناۋي كوتتەدجدەرىنىڭ ءبىر بولمەسىنىڭ قابىرعاسىنا ويۋلى كيىز تۇتىپ، ەدەنىنە تەكەمەت نەمەسە تەرمە الاشا توسەپ، تورىنە جۇك جينايتىن ساندىعىن قويىپ، ارنايى قازاقى بۇيىمدارمەن جابدىقتايتىندار دا تابىلادى. دەمەك، ءبىز ءۇشىن بيىك ونەر وشپەيدى دەگەن ءسوز بۇل.
P.S. جىلدا ەڭبەك دەمالىسىنا اۋىلعا بارعاندا شەشەم «مىنا كيىزىڭدى الىپ كەتپەيسىڭ بە، بىتە جەپ قوياتىن بولدى عوي» دەيتىن. ول ءتۇستا تۇرمىس قۇرماعان كەزىم. «ءبىر بولمەنىڭ قاي جەرىنە جايامىن؟!» دەۋشى ەدىم. جاسپىز عوي. بەرتىن كەلە، ەسەيە كەلە كوڭىلىنە قاراپ «كەلەسى ءبىر كەلگەندە الىپ كەتەمىن» دەپ جۇرگەندە، ويۋلى كيىز دە ساننەن شىعىپ قالدى. ءسويتىپ، شەشەم ماعان ارناپ ءوزى باسقان تەكەمەتىن باقانداي 25 جىل ساقتادى. كوزى كەتكەن جىلى، انامنان ەستەلىك بولسىن دەپ، الماتىعا ارقالاپ كەلدىم الگى اپپاق كيىزدى. جاپ-جاڭا، ەش جەرىن كىر شالماعان. انامنىڭ قولىنىڭ تابى ءبىلىنىپ تۇر. كيىزىمدى ۇيىمە اكەپ توسەپ قويدىم. انامنىڭ كوزى.