1989 جىلعى 19 قازاندا سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونىندا سوڭعى يادرولىق جارىلىس جاسالدى
قازاقستانداعى يادرولىق جارىلىستاردىڭ جالپى قۋاتى 50 مەگاتوننادان استى
بۇل جارىلىس ەگەمەندىككە قول جەتكىزۋگە ءسال-اق قالعان قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ سيمۆولىنداي ەل ەسىندە قالدى. بۇل اتاۋلى كۇندى حالىقارالىق انتيادرولىق قوزعالىستىڭ بارلىق ارداگەرلەرى مەن بەلسەندىلەرى، جەر پلانەتاسىنداعى بارلىق وزىق ويلى ادامدار كەڭىنەن اتاپ وتەدى.
اتومنىڭ شىعۋ تاريحى
الەمدەگى ەڭ العاشقى اتوم بومباسىنىڭ «اكەسى» امەريكاندىق فيزيك، پروفەسسور، جوبا جەتەكشىسى دجەي روبەرت وپپەنگەيمەر ەكەنى كوپشىلىككە ءمالىم. ول ءوز جۇمىسىندا كەڭەس عالىمدارى يۋ.حاريتون مەن يا.زەلدوۆيچتىڭ 1939 جىلى اشقان ۋران ءبولىنۋىنىڭ تىزبەكتى رەاكسياسى تۋرالى ەسەپتەۋلەرىن پايدالانعان بولاتىن. وكىنىشكە قاراي، عالىمداردىڭ جاڭالىعى بەيبىت ماقساتتا قولدانىلمادى. 1942 جىلى 2 جەلتوقساندا جەر شارىن ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس وتى شارپىعان كەزدە ادامزاتتىڭ ودان ءارى دامۋىندا ۇلكەن ءرول اتقارعان وقيعا بولدى، ياعني العاش رەت اقش-تا اتوم قولدانىسقا ەندى. سونىمەن، العاشقى يادرولىق سىناق 1945 جىلى 16 شىلدەدە نيۋ-مەكسيكو شتاتىندا وتكىزىلدى. ءبىر ايدان سوڭ 6 جانە 9 تامىزدا جاپونيانىڭ حيروسيما جانە ناگاساكي قالالارىنا امەريكاندىق اۋە كۇشتەرى اتوم بومباسىن تاستادى. بۇل جاعداي جاپون حالقىنا زور قايعى اكەلدى. وسىدان كەيىن وپپەنگەيمەر بۋدديزم ءدىنىن قابىلداپ، ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ميلليونداعان ادامداردىڭ ءولىمى ءۇشىن ءوزىن كىنالاپ، جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنگەندىكتەن قاتتى كۇيزەلدى.
جاۋعا قارسى پايدالانۋعا باعىتتالعان اقش-تىڭ اسكەري ارەكەتتەرى كەڭەس عالىمدارىنىڭ جۇمىسىن جانداندىردى. يوسيف ءستاليننىڭ ءوزى ءوزىنىڭ يادرولىق ارسەنالىن قۇرۋ مىندەتىن جۇكتەدى، ال لاۆرەنتيي بەريا وسى باعىتتاعى اتقارىلاتىن جۇمىستاردى قاداعالادى. جوبامەن ن.سەمەنوۆ، يۋ.حاريتون، يا.زەلدوۆيچ، ي.كۋرچاتوۆ، ا.ساحاروۆ، ي.گۋريەۆيچ جانە باسقا دا كوپتەگەن كورنەكتى عالىمدار جۇمىس ىستەدى.
1946 جىلى 14 قاراشادا ستالين كسرو مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ارنايى سىناق پوليگونىن سالۋ تۋرالى قاۋلىسىنا قول قويدى. 1947 جىلى كسرو ۇكىمەتى ەل ءۇشىن اتوم بومباسىنىڭ قۇپياسى جوق دەپ مالىمدەدى. سىناقتار ءۇشىن قازاقستان تاڭدالدى. رەسپۋبليكا اۋماعىندا كوكپ وك جانە كسرو مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ 1947 جىلعى 21 تامىزداعى شەشىمى بويىنشا الدىمەن تاۋ سەيسميكالىق ستانسياسى (905 وبەكت) رەتىندە سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونى (سياسپ) قۇرىلدى، كەيىننەن ول كسرو قارۋلى كۇشتەرى مينيسترلىگىنىڭ وقۋ پوليگونى، كەيىننەن №2 مەملەكەتتىك ورتالىق عىلىمي-زەرتتەۋ سىناق پوليگونى بولىپ وزگەرتىلدى.
1948 جىلدىڭ باسىندا كسرو مينيسترلەر كەڭەسى ي.كۋرچاتوۆ، يۋ.حاريتون جانە پ.زەرنوۆقا 1949 جىلدىڭ 1 جەلتوقسانىنان كەشىكتىرمەي اتوم بومبالارىنىڭ ءبىرىنشى دانالارىن جاساپ، مەملەكەتتىك سىناقتارعا بەرۋدى مىندەتتەدى. 1948 جىلدىڭ 1 ماۋسىمىندا قازاقستانعا قۇرىلىس اسكەري بولىمدەرى كەلە باستادى. وسى ساتتەن باستاپ قاتاڭ قۇپيا جاعدايىندا سەمەي ماڭىندا اسكەري جانە عالىمدارعا قىزمەت كورسەتەتىن قىزمەتكەرلەرگە ارنالعان تۇرعىن قالاشىقتىڭ قۇرىلىسى باستالدى. جەدەل قارقىنمەن زەرتحانالىق-ەكسپە- ريمەنتتىك كورپۋستار، تاجىريبەلىك الاڭدار مەن بۋنكەرلەر سالىندى. پوليگون «شارۋاشىلىعىنىڭ» جالپى الاڭى 18 500 شاقىرىم، پەريمەترى 600 شاقىرىمعا جۋىق بولدى. قۇرىلىسىنا 15 مىڭنان استام اسكەري قىزمەتشى قاتىسقان پوليگونداعى جۇمىستار 1949 جىلعى شىلدەدە مەرزىمىنەن بۇرىن اياقتالدى. سىناقتاردى باستاۋ ءۇشىن مۇندا بارلىق قاجەتتى زاتتار كۇشەيتىلگەن كۇزەتپەن جەتكىزىلدى.
«العاشقى نايزاعاي»
العاشقى اتوم سىناعى ءۇشىن اسكەري قۇرىلىسشىلار 300 شارشى مەتردى قۇرايتىن «تاجىريبە الاڭىن» دايىندادى. الاڭنىڭ ورتاسىنداعى بيىكتىگى 30 مەترلىك مەتالل مۇنارانىڭ باسىنا 20 كيلوتوننادان اساتىن يادرولىق زارياد ورناتىلدى. اينالاسىندا تەمىربەتون بەكىنىستەر، بروندالعان مۇنارالار مەن دوتتار سالىندى. تاجىريبە جۇرگىزۋ ءۇشىن جانۋارلار، قوي-لار، شوشقالار، يتتەر، ەگەۋقۇيرىقتار پوليگون اۋماعىنا اكەلىندى. ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن بۇتىندەي ءبىر قالاشىق پايدا بولدى، ونەركاسىپتىك كاسىپورىندار، ءۇش قاباتتى تۇرعىن ۇيلەر، مەترو ءبولىمى، تەمىرجول جانە اۆتوموبيل كوپىرلەرى سالىن- دى، وندا جانارماي قۇيىلعان سيستەرنالار تۇردى. دالاعا ءاس- كەري فورماداعى تۇلىپتار، ازىق-تۇلىك سالىنعان جاشىكتەر قويىلدى. مۇنىڭ ءبارى جارىلىستىڭ قانشالىقتى جويقىن بولاتىنىن ءبىلۋ ءۇشىن جاسالعان بولاتىن.
اتوم بومباسىن قۇراستىرۋ ي.كۋرچاتوۆ پەن ا.زاۆەنياگيننىڭ باقىلاۋىمەن جۇرگىزىلدى. پوليگونداعى جۇمىستىڭ قالاي اتقارىلىپ جاتقانىن قاداعالاۋ ءۇشىن بەريانىڭ ءوزى كەلەتىن بولعان سوڭ عالىمدار قاتتى قوبالجىدى. ويتكەنى، بەريا كرەملگە ەسەپ بەرەتىن. ول سىناق جۇرگىزىلەر الدىندا ەكى ءتىزىم دايىندادى. ەگەر بومبا ءساتتى جۇمىس ىستەسە، عالىم- دار مەن سىناقتى وتكىزۋشىلەر ماراپاتتالادى، ال ەكسپەريمەنت ءساتسىز اياقتالعان جاعدايدا ولاردى اتۋ جازاسىنا ۇسىنۋعا شەشىم قابىلدانعان بولاتىن.
1949 جىلدىڭ 29 تامىزىندا كۇن اشىق، اسپان بۇلتسىز بولاتىن. جەرگىلىكتى ۋاقىت بويىنشا 6 ساعات 20 مينۋتتا كوماندالىق پۋنكتتە عالىمدار تاجىريبەلىك ۇلگىنى سىناۋ مۇمكىندىگى تۋرالى اكتىگە قول قويدى. تاڭەرتەڭگى ساعات 7.00-دە كۇشتى جارىلىس بولدى. بۇل شىن مانىندە جويقىن جارىلىس ەدى. ەپيسەنتردەن بەس شاقىرىم راديۋستاعى بارلىق وندىرىستىك نىساندار، تۇرعىن ۇيلەر مەن اسكەري تەحنيكا جويىلدى. اينالاداعى جەردىڭ ءبارى قاپ-قارا بولىپ كۇيىپ كەتتى.
«العاشقى نايزاعاي» وپەراسياسى اياسىندا كەڭەستىك اتوم بومباسىنىڭ ءبىرىنشى سىناعى ءساتتى ءوتتى جانە اقش مونوپولياسىن كۇيرەتتى. ءستاليننىڭ نۇسقاۋى بويىنشا كۋرچاتوۆ، حاريتون، ششەلكينو، الفەروۆ، فلەروۆ جانە باسقا عالىمدارعا سوسياليستىك ەڭبەك ەرى جانە ستالين سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى اتاعى بەرىلدى. ولارعا «پوبەدا» اۆتوكولىگىمەن، ماسكەۋ وبلىسىنداعى جيھازدالعان ساياجاي، بۇكىل ەل بويىنشا تەگىن جول جۇرۋگە رۇقسات بەرىلدى، ال ولاردىڭ بالالارى كەز كەلگەن جووعا ەمتيحانسىز ءتۇسۋ قۇقىعىن الدى.
عىلىمنىڭ ءقاۋىپتى «جەتىستىگى»
سودان كەيىن پوليگوندا سەريالىق اتومدىق زاريادتاردىڭ جارىلىستارى جۇرگىزىلدى. 1953 جىلعى 12 تامىزدا پوليگوندا قۋاتى 400 كيلوتوننا بولاتىن ردس 6 تەرمويادرولىق زاريادى سىنالدى. اۋەدەگى جارىلىس تومەندەۋ بولعاندىقتان، بومبا وتىز مەترلىك مۇناراعا ورنالاستىرىلدى. وسى سىناق ناتيجەسىندە پوليگوننىڭ ءبىر بولىگىنە راديواكتيۆتى ونىمدەر جايىلدى. ال
1955 جىلعى 22 قاراشادا سەمەي پوليگونىنداعى كەزەكتى جارىلىستان كەيىن بۇكىل الەم اكادەميك ا.ساحاروۆ جاساعان اسا قۋاتتى (تروتيل ەكۆيۆالەنتىندە – ءۇش ملن. توننا تروتيل) كەڭەستىك سۋتەگى بومباسى تۋرالى ءبىلدى. بۇل بومبا رەسمي تۇردە RDS 37 دەپ اتالعان. وسى تەرمويادرولىق قۇرىلعى شامامەن ەكى شاقىرىم بيىكتىكتە ۇشاقتان لاقتىرىلدى. وسىدان كەيىن بىردەن پوليگونعا جانە وعان ىرگەلەس اۋىلدارعا راديواكتيۆتى جاۋىن-شاشىن ءتۇستى. ن.اندرەيەۆتىڭ «ساحاروۆ ءومىرى» اتتى كىتابىندا ۇلى فيزيك-عالىم ءوز ىس-ارەكەتىنىڭ ناتيجەلەرىن كورىپ، ءوزىنىڭ سوڭى ولىمگە اكەلەتىن قورقىنىشتى دۇنيە جاساعانىن تۇسىنەتىنى جايلى جازىلعان. عالىمنىڭ «كەرەمەت» جاڭالىعى ادامزاتقا قۋانىش ەمەس، قايعى اكەلدى. «جاراتقان يەم، ءبىز نە ىستەدىك!» دەگەن وكىنىش ونىڭ وزەگىن ورتەدى.
سياسپ-دا يادرولىق قارۋدى سىناۋدى ەكى كەزەڭگە بولۋگە بولادى: ءبىرىنشىسى – 1949–1962 جىلدارى اتموسفەرادا يادرولىق جارىلىستار جۇرگىزۋ، ەكىنشىسى – 1961–1989 جىلدارى جەراستى يادرولىق جارىلىستارىن جۇزەگە اسىرۋ. 1961 جىلى 11 قازاندا پوليگوندا كسرو-داعى العاشقى جەراستى يادرولىق جارىلىسى جاسالدى. 1949–1989 جىلدار ارالىعىندا سياسپ-دا بارلىعى 468 يادرولىق سىناق جۇرگىزىلدى، وندا 616 يادرولىق جانە تەرمويادرولىق قۇرىلعىلار جارىلدى، ونىڭ ىشىندە: 125 اتموسفەرالىق (26 جەرۇستى، 91 اۋە، 8 بيىكتىك) جانە 343 جەر استىنداعى يادرولىق سىناق جارىلىستارى (215 شتولنيادا جانە 128 ۇڭعىمادا). يادرولىق سىناقتاردان باسقا مۇندا حيميالىق زاتتاردى قولدانۋمەن 175 جارىلىس، ونىڭ ىشىندە 10 توننادان استام زاريادپەن 44 جارىلىس جاسالدى. سونداي-اق، ونداعان گيدرويادرولىق جانە گيدروديناميكالىق سىناقتار جۇرگىزىلدى ( «NTR» – تولىق ەمەس تىزبەكتى رەاكسيالار).
بارلىق كەڭەستىك سىناقتاردىڭ ۇشتەن ەكىسى، ياعني 468 يادرولىق جارىلىس ءدال سەمەي پوليگونىندا وتكىزىلدى. مۇندا يادرولىق قارۋدى جەر ۇستىندە جانە اۋەدە جارۋ سىناقتارى 1963 جىلعا دەيىن جۇرگىزىلدى، سول كەزدە كسرو، اقش جانە ۇلىبريتانيا 1963 جىلى 10 قازاندا اتموسفەرادا، عارىش كەڭىستىگىندە جانە سۋ استىندا سىناقتارعا تىيىم سالۋ تۋرالى كەلىسىمگە قول قويدى. ءبىراق كەڭەس وداعى شارتقا قول قويىلعانعا دەيىن جەراستى يادرولىق جارىلىستارىن جۇرگىزە باستادى.
قازاقستان اۋماعىندا جۇرگىزىلگەن بارلىق يادرولىق جارىلىستاردىڭ جالپى قۋاتى 50 مەگاتوننادان استى. راديواكتيۆتى جاۋىن-شاشىن 304 مىڭ شارشى شاقىرىم اۋماقتا تارالدى، وندا 1،7 ميلليوننان استام ادام ءومىر ءسۇردى. سەمەي وبلىسى جانە وعان ىرگەلەس وڭىرلەر ەكولوگيالىق اپات ايماعىنا اينالدى.
ءبىر شتولنيادا بۇزىلعان زاريادتاردىڭ ەڭ كوپ سانى بەسكە تەڭ بولدى. سونىمەن قاتار، كسرو-دا زاريادتاردىڭ وزدەرىن سىناۋدان باسقا، جارىلىستاردىڭ توپىراق ماسسيۆتەرى مەن جەراستى قازبالارىنا اسەرىن زەرتتەۋ جۇرگىزىلدى.
سياپ-تاعى سوڭعى جارىلىس 1989 جىلى 19 قازاندا جاسالدى. ول كەزدە پوليگون بۇرىننان عىلىمي-سىناق كەشەنىنە اينالدى، ونىڭ ورتالىعى قۋاتتى زەرتحانالىق-ەكسپەريمەنتتىك بازاسى بار كۋرچاتوۆ قالاسى بولدى.
«نيەۆادا–سەمەي»
كسرو اسكەري ماقساتتاعى جەراستى جارىلىستارىنىڭ 90%-ىن سياپ-تا ءوندىردى. سەمەي پوليگونىندا اتوم جانە سۋتەگى قارۋىنىڭ العاشقى ۇلگىلەرى سىنالدى، الەمدە ءبىرىنشى يادرولىق زاريادى بار بالليستيكالىق زىمىران ۇشىرىلدى. مۇندا يادرولىق جارىلىستىڭ زاقىمداۋشى فاكتورلارىنىڭ اسەرىنە بەرىكتىككە زىمىران تەحنيكاسىنىڭ ۇلگىلەرى مەن شاحتالىق ۇشىرۋ قوندىرعىلارى سىنالدى.
رەسپۋبليكا تۇرعىندارى يادرولىق سىناقتاردىڭ سالدارى- نان رادياسيالىق ساۋلەلەنۋگە ۇشىراعان وڭىرلەردە سىرقاتتا- نۋشىلىق پەن ءولىم-جىتىمنىڭ وسۋىنە بايلانىستى بىرنەشە رەت دابىل قاققان بولاتىن. الايدا، بۇل فاكتىلەرگە كسرو باسشىلىعى ءۇنسىز قالدى، ايتىلعان ماسەلەلەرگە قاتىستى ناقتى شا- رالار قابىلدانبادى. بۇكىل ەلدىڭ باسىنا قاۋىپ-قاتەر ءتوندى. يادرولىق جارىلىستاردىڭ سالدارى تۋرالى اقپارات قۇپيا پاپكالاردا ساقتالدى. حالىق نارازىلىعىنىڭ سوڭعى تامشىسى، ءتوزىمىنىڭ شەگى 1989 جىلى 12 جانە 17 اقپاندا جۇرگىزىلگەن سىناقتار بولدى. ول كەزدە رادياسيانىڭ كورسەتكىشى سۇمدىق دەڭگەيگە جەتكەن. بۇل تۋرالى كسرو جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتتىعىنا ۇمىتكەر، بەلگىلى اقىن ولجاس سۇلەيمەنوۆ ءبىلىپ، ول 25 اقپاندا تەلەديداردان ءسوز سويلەپ، ءوزىنىڭ سايلاۋالدى باعدارلاماسىنىڭ ورنىنا سياپ اينالاسىنداعى قورقىنىشتى جاعداي تۋرالى باياندادى. اقىن ءوزىنىڭ جەرلەستەرىن 28 اقپاندا الماتىدا وتەتىن ميتينگكە كەلۋگە شاقىردى. بۇۇ-عا دەيىنگى بارلىق مۇددەلى ينستانسيالارعا ۇندەۋ جىبەرىپ، پوليگوننىڭ زاردابى جايلى ايتىپ جۇرگەن مىڭداعان ادامدار الاڭعا جينالدى. ۇندەۋگە ميلليونداعان قازاقستاندىق قول قويدى، ولارعا شەتەلدىك ازاماتتار دا قولداۋ ءبىلدىردى. يادرولىق قارۋدى سىناۋدى توقتاتۋعا دا، باستى يادرولىق پوليگوندى جابۋعا دا مۇرىندىق بولعان حالىقارالىق انتيادرولىق «نيەۆادا–سەمەي» قوزعالىسى وسىلاي پايدا بولدى.
سەمەي پوليگونى قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ 1991 جىلعى 29 تامىزداعى جارلىعىمەن جابىلدى. 1992 جىلى قازاقستان تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندە سنۆ 1 شارتىنا، ليسسابون حاتتاماسىنا قول قويدى، وندا يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ جونىندەگى ءوز مىندەتتەمەلەرىن تىركەدى. كسرودان قۋاتتى ارسەنال العان قازاقستان يادرولىق قارۋدان ءوز ەركىمەن باس تارتقان ەلدەردىڭ بىرىنە اينالدى (ۋكراينا مەن بەلورۋسسيامەن بىرگە). ءبىزدىڭ رەسپۋبليكا وسى باتىل جانە يگىلىكتى ىستە ءبىرىنشى بولىپ تاريحتا قالدى.
اۋدارعان ا.سەنبايەۆا.