· رەسمي دەرەكتەرگە سايكەس، ۇلى وتان سوعىسىنا قازاقستاننان 1 ملن 200 مىڭنان استام ادام الىنعان ەكەن. سولاردىڭ جارتىسىنان كوبى مايدان دالاسىنان ورالماعان. سول سوعىستى گەرمانيادا اياقتاپ، جەڭىستى جاقىنداتقاندار ساپىندا ون جەتى جاسىندا مايدانعا اتتانىپ، امان-ەسەن ورالعان قازاقتىڭ مىقتى اقىنى دا بولعان.
«جەتىمدىكتى مەندەي كورگەن بالا ىلۋدە بىرەۋ بولار»
قازاق پوەزياسىندا كەرەمەت اقىن دەپ باعالانىپ، زامانداستارى مويىنداعان توقاش بەردياروۆتىڭ قۇجاتىنا ەكى جاس قوسىپ الىپ، ون جەتى جاسىندا سوعىسقا اتتانعانىن بىلەسىز بە؟!
توقاش بەردياروۆ وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا 1925 جىلدىڭ 19 قازانىندا دۇنيەگە كەلىپتى. جەتىم وسكەن توقاش بەس جاسىنان تاشكەنتتەگى №6 بالالار ۇيىندە جانە №23 قازاق بالالار ۇيىندە تاربيەلەنىپتى. «جيىرماسىنشى عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارىنىڭ باسىندا اۋىلىمىزدىڭ قاسىنداعى تاشكەنت قالاسىن پانالادىق. سەڭدەي سوعىسقان جەتىمەكتەرمەن بىرگە مەن دە دەتدومدىق «پروپيسكاعا» ىلىكتىم...»، – دەپ ەسكە الىپتى سول كەزدەردى توقاش اقىن. ەڭبەككە ەرتە ارالاسقان توقاش 13 جاسىنان كولحوزدىڭ ماقتا القابىندا ءتابىلشى بولعان. بۇل تۋرالى دا اقىننىڭ ءوزى: «جەتىمدىكتى مەندەي كورگەن بالا ىلۋدە بىرەۋ بولار. التى جاسىمدا مەكتەپكە باردىم. ەسەپ شىعارۋدا، ولەڭ جاتتاۋدا ەشكىمگە دەس بەرمەدىم. ءۇشىنشى سىنىپتى اتتاپ ءوتىپ، 13 جاسىمدا اۋىلداعى ورتالاۋ مەكتەپتى ۇزدىك ءبىتىردىم. ىلە-شالا ۇجىمشاردىڭ ەسەپشوتىنا، اۋىلدىق كەڭەستىڭ حاتشىلىق جۇمىسىنا ارالاسىپ كەتتىم»، – دەپ ەسكە الىپتى.
1ء-شى ۋكراينا مايدانىنان – بەرلينگە دەيىن
توقاش ون التىعا دا تولماعان كەزىندە ۇلى وتان سوعىسى باستالادى. قيالشىل، ولەڭقۇمار بوزبالانىڭ ساناسىنا تاعى ءبىر ارمان قوسىلادى عوي. ول – الاپات سوعىسقا بارىپ، وتان قورعاۋ ەدى. ەرتە ەسەيگەن بوزبالا سوعىسقا كەتۋدىڭ جولىن ىزدەستىرەدى.
بۇل – سوۆەت مەملەكەتىنىڭ ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا 18 بەن 45 جاستىڭ ارالىعىنداعى جارامدى جانداردىڭ بارلىعىن الىپ جاتقان كەزى ەدى.
كەۋدەسىندە جالىنداعان وتى بار توقاش بوزبالا رەتىن تاۋىپ قۇجاتتاعى جاسىنا ەكى جاس قوسىپ، 1942 جىلى مايداننان ءبىر-اق شىعادى عوي. ول كەزدە وكۋپاسيادا قالعان 14-15 جاستاعى ۋكراين، ورىس ۇلدارى مايداندا «پولك بالاسى» بولىپ جۇرگەن ەدى. ال توقاش بولسا قولىنا قارۋ الىپ، قاساپ مايدانعا ءتۇستى.
1ء-شى ۋكراينا مايدانىندا سوعىستى توقاش مايدانگەر. سودان 17 جاستاعى جاۋىنگەر توقاش بەردياروۆ قاساپ مايداننىڭ قاق ورتاسىندا ءجۇرىپ، بەرلينگە دەيىن جەتتى. جيىرما جاسىندا جەڭىستى تويلادى. سوعىستا جاۋدى سوۆەت جەرىنەن تىقسىرىپ، بۇكىل شىعىس ەۋروپا – رۋمىنيا، ۆەنگريا، چەحوسلوۆاكيا، اۆستريانى ازات ەتىپ، گەرمانياعا بارىپ ءبىر-اق توقتاعان عوي ازامات. تالاي ەرلىك كورسەتىپ، قاتارداعى جاۋىنگەردەن سەرجانت، بولىمشە كومانديرىنە دەيىن وسكەن. مايدانداعى ەرلىكتەرى ءۇشىن توقاش بەردياروۆ «زا وتۆاگۋ»، «زا وبورونۋ لەنينگرادا»، «زا وسۆوبوجدەنيە پراگي»، «زا ۆزياتيە بەرلينا»، ت.ب. مەدالدارمەن، «ءىى دارەجەلى وتان سوعىسى» وردەنىمەن ماراپاتتالىپتى.
اقىن ەستەلىگىنەن:
«ەگەر مەن سوعىس كەزىندەگى جانە ۇلى جەڭىستەن كەيىنگى ءجۇرىپ وتكەن جولىمدى قاعاز بەتىنە تۇسىرسەم، جارتى ەۋروپانىڭ توپوگرافيالىق كارتاسى سىزىلار ەدى...».
سۇڭگۋىر قايىقتا قىزمەت ەتكەن جالعىز قازاق
جانە ءبىر قىزىق وقيعا: توقاش مايدانگەر سوعىستىڭ سوڭىنا گەرمانيانىڭ يلمەناۋ قالاسىنىڭ گاۋپتۆاحتاسىنا ءتۇسىپ قاپ، ونى اباقتىدان سول يلمەناۋ قالاسىنىڭ كومەندانتى قالمۇقان يساباي شىعارىپ العان ەكەن. قوس قالامگەر سولاي تانىسىپ، كەيىن قازاقتىڭ ادەبيەت مايدانىندا قاتار جۇرگەن.
جيىرما جاستاعى توقاش بەردياروۆ ۇلى جەڭىستەن سوڭ دا اسكەر قاتارىندا قالعان. ەس بىلگەلى سوعىسقا ارالاسقان بوزبالا باسقا قايدا بارسىن. سول كەزەڭدە ازياتتاردى الا بەرمەيتىن اسكەري-تەڭىز فلوتىندا قالعان عوي. قىزىل تۋلى بالتىق تەڭىزى فلوتىندا تەڭىزشى بوپتى توقاش. قازاقتىڭ قايسار ۇلىنا تەڭىزىڭ نە، قۇرلىعىڭ نە، بىردەي بوپ تۇر عوي سوندا. اقىننىڭ ەستەلىگىنە سۇيەنسەك، سول جىلداردا سۇڭگۋىر قايىقتا قىزمەت ەتكەن جالعىز قازاق توقاش بوپتى. ول بۇل اسكەري قىزمەتتەن 1950 جىلى عانا ەلگە ورالادى.
ون جەتى جاسىندا الاپات سوعىسقا اتتانىپ، بەرلينگە دەيىن جەتىپ، جەڭىس جاۋىنگەرى اتانعان قازاقتىڭ قايسار ۇلى – توقاش بەردياروۆتىڭ ەرلىك جولىن ماڭگىلىك ۇلىقتاۋ – بۇگىنگى ۇرپاق الدىنداعى قاستەرلى پارىز.
الاپات مايداننان – ادەبيەت مايدانىنا
الاپات سوعىستان كەيىن دە كەڭەس اسكەرى قاتارىندا ءتورت جىل قىزمەت ەتكەن توقاش اقىن 1950 جىلى الماتىعا ورالىپ، ادەبي ورتاعا ارالاستى. قازاق پوەزياسىنان ويىپ تۇرىپ ءوز ورنىن الدى، وزىنەن كەيىنگى تالاي شايىرلارعا ۇستاز بولدى. ەلۋىنشى جىلدار اقىنجاندى توقاشتىڭ كەۋدەسىندە جازىلماعان جىرلار تۇنىپ تۇرعان كەزەڭ ەدى. مايدانگەر بەردياروۆتىڭ ولەڭى 1945 جىلى وڭتۇستىك قازاقستان گازەتىندە جارىق كوردى دەگەن دە دەرەك بار... پوەزياعا ءبىرىڭعاي دەن قويعان توقاش بەردياروۆتىڭ العاشقى جىر جيناعى «شالقار تەڭىز» دەگەن اتپەن 1952 جىلى جارىق كورەدى دە، ءوز ورتاسىنا، الماتىسىنا ورالعان توقاش اقىننىڭ شابىتى شارىقتاپ، تالاي جاۋھار جىرلار جازىلادى.
1958–1962 جىلدارى ول رەسپۋبليكالىق «لەنينشىل جاس»، «قازاق ادەبيەتى» گازەتتەرىندە قىزمەت ەتتى. 1960 جىلدان باستاپ ون بەستەي ولەڭدەر مەن پوەمالار جيناقتارى، ءۇش اڭگىمەلەر مەن پوۆەستەر جيناعى باسىلدى.
زامانداستارى جوعارى باعالاعان دارىندى اقىن
قازاق پوەزياسىنداعى ەرەكشە اقىن بولعان توقاش بەردياروۆقا سول ءداۋىردىڭ اقىن-جازۋشىلارى دا ءوز باعاسىن بەرگەن ەكەن. ءسابيت مۇقانوۆ: «شىنىندا دا توقاش بەردياروۆ بارىمىزدەن بولەك تۇلعا، وتە دارىندى اقىن...»، – دەسە، قادىر ءمىرزا-الى: «...زامانعا لايىق جاڭالىق اكەلگەن اقىندار – مۇزافار الىمبايەۆ پەن توقاش بەردياروۆ ەدى»، – دەپتى.
وسىناۋ مويىنداۋ، جىر الەمىندە ويىپ ورىن الۋدىڭ باستاۋى سوناۋ ەرتە ەسەيتكەن، جەتىمدىك كورگەن بالالىق شاقتاردا، ەڭبەككە ارالاسىپ، وتان قورعاعان بوزبالا كەزەڭدەردە جاتىر-اۋ.
ەڭ الدىمەن، ول – مايدانگەر اقىن ەدى...
رەداكسيادان:
· بوزبالالىق شاقتان-اق تالاي تار جول، تايعاق كەشۋلەردەن تايسالماي وتكەن جەڭىس جاۋىنگەرىنىڭ ەرلىگى، ۇلتتىق ادەبيەت الەمىندە تاعىلىمدى مۇرا قالدىرعان توقاش بەردياروۆتىڭ تۇلعاسى نەگە وسى ۋاقىتقا دەيىن ەسكەرۋسىز، ەلەۋسىز قالىپ كەلەدى؟
بيىلعى ۇلى جەڭىس كۇنىنىڭ 80 جىلدىعى قارساڭىندا جانە توقاش بەردياروۆتىڭ 100 جىلدىعىنا وراي ءتيىستى ورىندار وسىناۋ ولقىلىققا ماڭىز بەرىپ، ءتيىستى قورىتىندى شىعارادى دەپ سەنەمىز. الماتىدا دارىندى اقىن تۇرعان ۇيگە ەسكەرتكىش-تاقتا قويىلىپ، باتىر ەسىمى وڭتۇستىك استانانىڭ ءبىر كوشەسىنە بەرىلسە، قۇبا-قۇپ.
تاقىرىپقا وراي
بولات شاراحىمباي، اقىن، ق ر مادەنيەت قايراتكەرى: قازاق پوەزياسىندا قايتالانباس ولجا سالىپ، ءوز مەكتەبىن قالىپتاستىرعان تۇلعا
قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ تورىنەن ءوز ورنىن ويىپ تۇرىپ العان ءبىر اقىن بولسا، ول، ءسوز جوق، توقاش بەردياروۆ. ونىڭ ۇلتتىق پوەزيامىزعا وزىندىك ۇنىمەن تىڭنان ورنەك سالعانى ءوز الدىنا، قايتالانباس قولتاڭباسىمەن ءوز مەكتەبىن قالىپتاستىرعان دارىن. ول قازاق ولەڭىنىڭ قادىر-قاسيەتىن، كوركەمدىك دارەجەسىن اسقان زور شەبەرلىكپەن شىرقاۋ بيىككە كوتەرگەن سيرەك سۋرەتكەر، حالىقتىق اقىنعا اينالعان دارا تۇلعا. قازاق ادەبيەتىنە ەلۋىنشى جىلدارى قوسىلعان اقىننىڭ العاشقى كىتابى «شالقى، تەڭىز» – جەتىمحانانىڭ قارا نانىن جەگەن جارالى جۇرەك، «ەر ەتىگىمەن قان كەشكەن» مايدانگەر، ماتروس، سۋرەتشى، اقىن توقاش بەردياروۆتىڭ ومىردەن كورگەن، كوڭىلگە تۇيگەندەرى مەن سەزىنگەندەرىنىڭ ولەڭ بولىپ اق قاعازعا تۇسكەن بەتاشار كورىنىسى ەدى. وسى بەتاشار كىتابىمەن-اق سول كەزدەگى ادەبي الەمدى ەلەڭ ەتكىزدى. ول ويلى وقىرمان ءۇشىن وتىز شاقتى جىر جيناقتارىمەن بىرگە، پروزالىق شىعارمالار دا ۇسىندى. «وت جانە گۇل»، «ەسكى پاروۆوز»، «سونبەيتىن وتتار» سىندى داستاندارى قازاق پوەزياسىندا قۇبىلىسقا اينالدى. كوپتەگەن ولەڭدەرى شەتەل تىلدەرىنە، اتاپ ايتقاندا، ورىس، ەستون، بولگار، وزبەك، تاعى باسقا تىلدەرگە اۋدارىلدى. ءوزى دە ءتارجىما ونەرىمەن اينالىسىپ، ورىس اقىندارى س.ەسەنين مەن ف.تيۋچيەۆتى قازاقشا سويلەتكەن. مۇنىڭ ءبارى – ءورشىل جىرلارىمەن ۇلتىن اسقاقتاتقان اقيىق اقىن توقاش بەردياروۆتىڭ ايشىقتى قولتاڭباسى.
قازاق پوەزياسىندا قايتالانباس ولجا سالىپ، ءوز مەكتەبىن قالىپتاستىرعان اقىندار بىزدە سونشالىق كوپ پە؟ توقاش بەردياروۆتىڭ ەسىمى ىستەگەن ىسىنە لايىقتى ەلەنبەي ەسكەرۋسىز قالعانىن قالاي تۇسىندىرۋگە بولادى؟ شايىردىڭ اتىن ماڭگى ەستە قالدىرۋدا ەشقانداي ءبىر ىرگەلى جۇمىستاردىڭ ۇيىمداستىرىلماي، ۇمىتىلىپ بارا جاتقانىن نەسىنە جاسىرامىز؟ ەلىمىزدىڭ باس شاھارلارى – استانادا، الماتى مەن شىمكەنتتە ونى ەسكە تۇسىرەتىندەي بىردە-بىر كوشە، كىتاپحانا، مادەني ورتالىقتى كەزدەستىرە المايسىز. سوڭعى وتىز جىلدا مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن بىردە-بىر كىتابى جارىق كورمەپتى. ءتىپتى الماتىداعى اقىن تۇرعان ۇيگە (تايىر جاروكوۆ كوشەسى، 199ء-ۇي، 20-پاتەر) مەموريالدىق تاقتا ورناتىلماعان. وسىنداي كەلەڭسىزدىكتەرگە قاراماستان، حالىقتىڭ سۇيىكتىسىنە اينالعان اقىننىڭ ءازىز ەسىمى وقىرمان جۇرەگىن ءالى كۇنگە تەربەتىپ كەلە جاتقانىنا شۇكىرشىلىك ەتەسىڭ...
توقاش بەردياروۆتىڭ اقىندىق تالانتىن اعا بۋىن وكىلدەرىنەن مۇحتار اۋەزوۆتەن باسقا، عابيت مۇسىرەپوۆ، ءسابيت مۇقانوۆ، قاسىم امانجولوۆ، ءابدىلدا تاجىبايەۆ، تايىر جاروكوۆ، قاليجان بەكحوجين، عافۋ قايىربەكوۆ، سەرىك قيرابايەۆ، ساعات اشىمبايەۆ سىندى اقىن-جازۋشىلار جوعارى باعالاعان.
اقىندىق مۇراتى – ەلدىكتى ۇلىقتاۋ، ورلىكتى كورسەتۋ بولسا، اقىنعا تۇرعىزىلعان ەسكەرتكىشتىڭ مۇراتى – حالىقتىڭ وتانشىلدىعىن وياتۋ، ءوزىن-وزى تانۋدى ۇيرەتۋ. اقىنعا كورسەتىلگەن قۇرمەت – ادەبيەتكە كورسەتىلگەن قۇرمەت. ادەبيەتكە كورسەتىلگەن قۇرمەت – رۋحانياتقا كورسەتىلگەن قۇرمەت. ال ۇلتتىڭ رۋحىن اسقاقتاتۋ ءۇشىن توقاش بەردياروۆ سىندى ءبىرتۋار اقىنعا لايىقتى قۇرمەت كورسەتۋىمىز كەرەك. ودان ۇتپاساق، ۇتىلمايمىز. مۇنداي تۇلعالاردىڭ ەسكەرتكىشى ەلدىككە قىزمەت ەتەدى.