قاستەرلى جانۋار
ەرتە زامانداردان ءۇي جانۋارلارىن قاستەرلەي بىلگەن. ءوزىمىز ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان قوعامدا يتكە قاتىستى ءتۇرلى كوزقاراس بار. حالقىمىز «يت – ادامنىڭ دوسى» دەپ تەككە تامسىلدەمەگەن. بۇگىندەرى ءۇي-جايىندا يت اسىرايتىندار كوبەيگەن. سول سەبەپتى دە ەرتەدەگى ادامدار بىلگەندەي ادامعا سەرىك جانۋار دەپ اتاپتى. عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، ادامنىڭ ءسوزىن ۇعىپ، قيمىل ىس-ارەكەتكە باراتىن بىردەن ءبىر ماقۇلىق يەسى ەكەن. سول سەبەپتى دە ءۇي جانۋارى تۋرالى ءبىرقاتار ويلاردى تارقاتۋدى ءجون سانادىق.
يتكە قاتىستى ۇعىمدار
قازاقى دۇنيەتانىمدا قاستەرلى جان-جانۋارلاردىڭ ءبىرى – «يت». حالقىمىز ءوزىن قورشاعان دۇنيەدەن بولمەدى. عاسىرلار بويى تۋعان ءبىرشاما ميفولوگيالىق سيمۆولدار، ايۋاناتتارعا نەمەسە ماڭايىنا باعىتتاپ سويلەۋگە، اينالاسىمەن سىرلاسىپ، ءتىل قاتىسۋعا بولادى دەيتىن پايىمداۋلار بىرتىندەپ كوركەم فولكلورعا اۋىسىپ، ساكرالدى («كيەلى») سيپاتتا باعىت الدى.
قازاقتىڭ كونە نانىم-سەنىمدەرىنە بايلانىستى قالىپتاسقان سالت-جورالعىلار، ءوزىنىڭ ساكرالدى («كيەلى») ماڭىزىن ءالى كۇنگە دەيىن جويماي ساقتاۋدا. وسى ورايدا، اكادەميك سەيىت قاسقاباسوۆ: «...ادامدار كۇندە كورىپ جۇرگەن اڭ-قۇستاردىڭ وزدەرىنەن وزگەشە جان ەكەنىن ءبىلىپ، ولاردىڭ سىرت تۇرىنە، قيمىلىنا، ەرەكشەلىگىنە كوڭىل بولەتىن بولعان، ءسويتىپ، ءوزىن قورشاعان جان-جانۋارلاردى جاقسىراق، جاقىنىراق بىلۋگە تىرىسقان. بۇل ىستە ولارعا باياعى ميفتىك ۇعىمدار مەن ەسكى نانىم-سەنىمدەر جاردەمشى بولادى»، – دەيدى.
قازاق اراسىندا ءدال بۇگىنگى ۋاقىتقا دەيىن «يتكويلەك»، (ءار وڭىردە، ءار ءتۇرلى) «يتجەيدە» («قاسيەت دارىعان بالا كيىمى») جاڭا تۋعان نارەستەگە كيگىزەدى. ارادا قانشا زاماندار وتسە دە، تۇپكى مازمۇنىن، «قاسيەتىن» بۇباعانى اڭعارىلادى. ەل اراسىندا «ءداستۇردىڭ وزىعى بار، توزىعى بار» دەيدى. دەسەك تە، ءالى كۇنگە شەيىن ءوزىنىڭ سيۆوليكالىق جاعىنان ەرەكشە مانگە يە. قايتا، جىلدار وتكەن سايىن، حالقىمىزدىڭ جادىندا جاڭعىرىپ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا مۇرا بولۋدا. «يت كويلەك»، «يت جەيدە» ەڭ ەجەلدەن تامىر الاتىن ءسالت-داستۇردىڭ قاينار كوزى ىسپەتتى.
كوشپەندىلەر ءسابيدىڭ كويلەگىنىڭ تىگىسىن تەرىس قاراتىپ، سىرتىنا شىعارىپ كيگىزۋدىڭ قاسيەتتىلىك تۇرعىدا ءمان-ماعىناسىن تەرەڭ ۇعىنعان. سوندىقتان «يتجەيدەنى» تەرىس كيگىزگەندە، بالە-جالەدەن ساقتاندىرۋ ماقسۇت تۇتىلادى. دالىرەك عالىم حالەل ارعىنبايەۆتىڭ ويىنان كەلتىرەيىك. زەرتتەۋشى: «يتكويلەكتىڭ ەتەگىن بۇكپەۋ ادەتى بالانىڭ جاقسى ءوسىپ، جاسىنىڭ ۇزاق بولۋىن تىلەگەن ىرىمعا دا بايلانىستى»، – دەيدى. مۇندا نارەستەنىڭ نازىك ەتىنە كيىمنىڭ تىگىستەرى باتپاۋى ءۇشىن ارنايى تەرىس قاراتىلۋ ءوز الدىنا، ونىڭ فولكلورلىق ورەسى، 40 كۇنگە دەيىن بۋىنى بەكىپ، يت ءتيىپ اۋرىپ قالماۋ ماقساتىندا ت.ب سالت-جورالعىلار ىستەلىنەدى. مۇنداي جورالعىلاردى «ءتىل»، «كوز»، «ءسوز» تيمەۋدىڭ امالدارىنىڭ ءبىرقاتارى دەۋگە بولادى. ەڭ عاجابى، اتقارىلىپ جاتقان ىرىم-كادەلەر، جاساۋشى مەن كورىپ قاتىسۋشى (سالتتى ۇيرەنۋشى) تاراپتان دا ەش كۇمان تۋعىزبايدى. بۇنىڭ ساكرالدى قاسيەتىنە سەنۋ، يلانۋ جاعى باسىمىراق.
مۇنداعى سيۋجەتتەر ەڭ باستى ءۇش توپقا ءبولىپ قاراستىرىلادى. دالىرەك: ا) يتكويلەك قاۋىپ-قاتەردەن ساقتايدى دەپ ءتۇسىنۋ؛ ءا) ءسابيدىڭ تىنىشتىعىنا سەپتەسەدى؛ ب) بالانىڭ بولاشاق عۇمىرىنىڭ جاقسى بولۋىنا اسەرىن تيگىزەدى. وسىنداعى تۇجىرىمداردىڭ باستى سيمۆوليكالىق بەينەسى – يت. سونىمەن قوسا حالقىمىزدىڭ زەردەسىندە، ءۇي جانۋارلارىنىڭ الار ورنى ءبىر توبە. سونداي-اق ساكرالدى تۇسىنىكتەردى، (نانىم-سەنىمدەرگە قاتىستى) بىلايشا توپتاستىرۋ ءجون سانالىندى. ءبىرىنشى، ىقىلىم داۋىرلەردەن تۋىنداعان ءسالت-داستۇر. ەكىنشى، باستاپقى قالپىنان ەروزياعا ۇشىراعان ءجون-جوسىقتار دەپ قاراستىرۋعا نەگىز بار. اتالعان تالداۋلاردىڭ تامىرى تەرەڭگە كەتەدى. دەگەنمەن، قانشاما تەزدەن ءوتتى، ءبىراق («قاستەرلىلىك») استارى قالدى.
ءتۇبى ءبىر تۇركى حالىقتارىندا، كورشى موڭعولدا دا يت ەرەكشە قاسيەتكە يە. بىزدەر ونى سالت-داستۇرىمىزدە ورىن العان ءجون-جورالعىلاردان بىلەمىز. بۇل جايىندا ا.تويشان: «سونىمەن بىرگە ەكى حالىقتاعى وسى سيۋجەتتەر، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، قازاقتاعى «يتجەيدە» سالتىنىڭ سەمانتيكاسىن اشۋعا دەرەكتەمە بولا الادى. نارەستەگە «يتجەيدە» كيگىزۋ سالتى - ءيتتىڭ تۇركى-موڭعول حالىقتارىنداعى «توتەم-بابا» ەكەندىگىنىڭ ءبىر دالەلى. سونىمەن بىرگە وسى ءماتىن ەجەلگى زاماندا «يتجەيدە» سالتىمەن بىرگە سينكرەتتى ءومىر سۇرگەن دەگەن پىكىردەمىز»، – دەيدى.
قازاقتىڭ ەسكى كەزەڭدەردەن بەرگى («ساكرالدى») نانىم-سەنىمدەرىنىڭ ءبىرقانشاسى يتپەن بايلانىستى. جوعارىدا، مىسال رەتىندەگى يتكويلەكتىڭ «كيەلى(لىك)» فۋنكسياسىنىڭ ەرەكشەلىگى تۋراسىندا ايتتىق. عالىمدار س.قاسقاباسوۆ، ح.ارعىنبايەۆ جانە ا.تويشان ۇلىنىڭ پىكىرلەرى بىر-بىرىنە ۇيلەسەدى. ءبارىنىڭ تۇجىرىمدارى ءيتتىڭ كوشپەلى حالىقتار ءۇشىن ورنى بولەك دەگەندى اڭداتادى.
سونىمەن قاتار «ءتورت تۇلىكتىڭ قاسيەتى» دەگەن ەڭبەكتە زەرتتەۋشىلەر ا.توقتاباي مەن ج.سەيتقۇلوۆا ءيتتىڭ «توتەم» تۋراسىندا مىناداي پىكىر قالدىرادى. ولار: «قازاق، قىرعىز، وزبەك جانە تاتارلاردا ساقتالىپ قالعان «يتجەيدە»، «يتكويلەك»، «ەتكۇلماك» عۇرپىنىڭ ءمانى ءيتتىڭ باعزى زاماندارداعى ماڭىزى مەن توتەم-باباعا تابىنۋدان قالعان ەكەن»، – دەپتى.
ساكرالدىلىقتىڭ تاعى ءبىر كورىنىسى سەنۋشىلىكتەن تۋىندايدى دەپ ءجۇرمىز. ال ءيتتىڭ وقىس ارەكەتتەرى ىرىم-تيىمداردا ءتۇرلى-تۇرلى سيپاتتا باعالانادى. كوبىنە قازاقتار ايلى تۇندە ءيتتىڭ ۇلۋىن جاعىمسىز بەلگىلەرمەن بايلانىستىرادى. پەندە ءۇشىن قاراڭعىلىق قانشالىقتى ۇرەي بەرسە، بۇل دا سونشالىقتى اسەر بەرگەن. وسىنداي مەزگىلسىز ۇلۋ، مەزگىلسىز تەرىس قىلىق كورسەتۋ حالىق ساناسىندا ۇرەيمەن تۇتاستىرىلادى.
ناقتىراق، نانىم-سەنىمدەردەگى ءيتتىڭ «ۇلۋ» ارەكەتىنە وي جۇگىرتەلىك. ءيتتىڭ ءتۇرلى قىلىق ارەكەتىن ءار حالىق ءارتۇرلى تۇسىنگەن. بىرەۋى جاقسىعا جورىسا، ەكىنشىسى جاماندىق سيپاتىندا ۇعىنعان. وعان دالەلدى مىنا ماتىننەن قاراڭىزدار: «قازاق ىرىمىندا مەزگىلسىز ۋاقىتتا ءيتتىڭ ۇلىپ، قىڭسىلاۋى جاماندىقتىڭ بەلگىسى ساناپ، وندايدا «ءوز باسىڭا كورىنسىن!» دەپ يەسى جاسقاپ، داۋىستاپ باسىپ تاستايدى»، – دەلىنەدى. بۇنداي «جاسقاپ» تاستاۋدىڭ استارىندا ۇلكەن ءمان بار. ياعني، فولكلورداعى سەسكەنۋ، سەكەمدەنۋدەن تۋىنداعان («كيەلى تۇتۋ») «قاستەرلى(لىك)» ۇعىمىنا ساياتىنداي قۇبىلىس ىسپەتتى.
تەگىندە، ساكرالدى («كيەلى») ۇعىمعا نەگىز بولا بىلەتىن، ونىڭ سىرتىندا اۋليەلىك (سۆياتوە) دارەجەسى ايشىقتالعان جانۋار – يت دەگەن وي تۋادى. ويدى وي تۇرتە كەلە، بۇگىنگە شەيىن يتپەن بايلانىستىرىلعان سالت-داستۇرلەر ۇمىتىلماي جەتكەنىن بىلدىك. بۇندا: 1) سەنۋشىلىكتەن تۋىنداعان تۇسىنىك؛ 2) نانىم-سەنىمنىڭ عاسىرلار بويعى قالىپتاسۋىنان شىعاتىن قاستەرلىلىك ۇعىم؛ 3) قۇبىلۋشىلىقتان (ءيتتىڭ قاسيەتتىگە اينالۋىن ايتۋدامىز) تۋىنداعان زاتتار. وسى ايتىلعان تۇجىرىمدار ەل-جۇرتتىڭ ساناسىندا كومەسكىلەنگەنىمەن، قايتا تۇلەپ، قاستەرلى سيپاتىنان اينىماعانىن ۇقتىرادى.
سول سەبەپتى دە بولار، ۇلى دالا توسىندەگى كوشپەندىلەر وركەنيەتى مەن مادەنيەتىندە يت ارداقتالىپ، رۋحاني قۇندىلىقتارىنا ارقاۋ كورگەن. تەك قانا قازاق حالقىندا ەمەس، باۋىرلاس، تۋىستاس جۇراعاتتىڭ بارىنە دەرلىك وسى تەكتەس فولكلورلىق تۇسىنىك تاراعانىن اڭعاردىق. بۇل كورىنىستەن ۇعاتىنىمىز، ول ءيتتىڭ بارشا ءۇشىن (الەمنىڭ الدىندا دا) قادىر-قاسيەتىنىڭ جوعارىلىعىن راستاپ، قۋاتتايدى.
بۇگىنگى كۇنى «يت - ادامنىڭ دوسى» دەپ ەرەكشە قاستەرلەيمىز. بۇل ەرتەدەن جەتكەن ماتەلدەي. سونداي تۇسىنىكتەردىڭ ءبىر كورىنىسىن ا.تويشان ۇلى: «ەرتەدە اۋا رايى جىلى بوپ، ادامدار مولشىلىقتا ءومىر ءسۇرىپ، اسپاننان اق ۇن جاۋاتىن، توق زامان بولعان ەكەن-مىس. سول ۋاقىتتا ءبىر كەسىر ايەلدىڭ كورگەنسىز بالاسى اۋىر دەرتتەن سوڭ قۇيرىعىن اپپاق ۇنمەن تازالاعان. سونىڭ كەساپاتى اتىپ، جاراتۋشى قاھارلانىپ، اسپاننان ۇن ورنىنا اق قار جاۋعىزىپتى. ادامدار اشتىقتان قىرىلىپ، ءۇسىپ ولە باستايدى. سول كەزدە يت جاراتقانعا جالبارىنىپ، نەسىبە سۇرايدى. قۇداي وعان ءبىر تال بيدايدىڭ ماساعىن بەرەدى. وسىلايشا ءيتتىڭ ارقاسىندا ادامدار العاشقى دانگە يە بوپ، وسىدان باستاپ ونى جەرگە ەگىپ، ىرىزدىق ەتەتىن بولعان ەكەن. ءبىزدىڭ قازىرگى جەپ جۇرگەن نانىمىز سول ءيتتىڭ نەسىبەسى كورىنەدى، سوندىقتان يت جەتى قازىناعا جاتادى. ال زاۋالعا ۇشىراعاننان كەيىن، ادامدار بيدايدى مولايتىپ ەگىپ، ازىق-تۇلىگىن اۋىر ەڭبەكپەن دايىندايتىن بولعان ەكەن»، – دەيدى.
مىنە، قازاق ميفتەرىندە كەلتىرىلگەن مىسالدا ادامداردىڭ كەسىرىنەن حايۋاناتتارعا زيان كەلىپ جاتادى. مۇندا ادامنىڭ «كۇنا» (گرەح) جاساۋى سالدارىنان جاقسى قاسيەتىنەن ايرىلادى: ا) ايەلدىڭ كورگەنسىز بالاسىنىڭ اۋىر دەرتكە شالدىعۋى؛ ءا) اۋىر دەرتتەن سوڭ قۇيرىعىن اپپاق ۇنمەن تازالاۋى؛ ب) جاراتۋشىنىڭ قاھارلانۋى؛ ۆ) ءيتتىڭ جاراتقانعا جالبارىنىپ، نەسىبە سۇراۋى.
اتالعان پايىمداۋلاردان كەلىپ، ءيتتىڭ ءقادىرى (قاسيەتى) ارتقانىن اڭعارامىز. بىرىنەن ەكىنشىسىنە قاسيەت اۋادى. فولكلوردا بۇنى قاستەرلىكتەن قاستەرلەنۋگە (ساكراليزاسيا) اۋىسۋى دەيدى. وسى مىسالعا سۇيەنە وتىرىپ، «يت - جەتى قازىنانىڭ ءبىرى» دەيتىن تۇجىرىمدامانى تولىقتاي قولداۋعا بولادى.
قۇدايدىڭ يتكە ءبىر تال بيدايدىڭ ماساعىن بەرۋىن ءتاڭىردىڭ ءوزى وعان «ساكرالدى» قاسيەتىن بەرگەندەي بوپ سەزىلەدى.
قازاق ميفتەرىندە ءيتتىڭ ساكرالدى («قاستەرلى(لىك)») قىرى انىق كورىنىس بەرەدى. جالپى، ءار نارسەنىڭ يەسى، «كيەسى» بارى انىق.
ماتىندە: «قۇداي تاعالا اۋەلى ادامنىڭ ءتانىن توپىراقتان جاراتىپ بولىپ، جەرگە قويىپ، ءوزى تانگە جان الىپ كەلمەكشى بولىپ يتكە كۇزەتتىرەدى. مىنە، سول كەزدە شايتان كەلىپ جىنىن كەلتىرمەكشى بولعاندا، يت ءۇرىپ جولاتپايدى. سوندا شايتان يتكە سۋىق جىبەرىپتى. يت ءجۇنسىز تاقىر بولىپ، ءولىپ قالعان مەزگىلىندە، شايتان ادامنىڭ تانىنە بىرنەشە مارتە تۇكىرىپ جىبەرىپتى. سول مەزەتتە قۇداي تاعالا جاندى تانگە سالىپ شايتانعا قاھار بەرىپتى. ءبىراق ادامنىڭ بويىندا كۇنا قالىپتى. ال يتكە ادال قىزمەتى ءۇشىن جىلى تون بەرىپتى»، – دەلىنەدى.
بۇل ميفتە شايتتاننىڭ كەسىرىنەن جاپا شەگەتىن – يت. ال قۇداي جاسامپاز قاھارمان، دۇنيەنى جاراتۋشى ءارى بيلەۋشى بولىپ بەينەلەنەدى. ول ءوزىنىڭ قۇدىرەتتى كۇشى ارقاسىندا ادامدى جاراتپاق نيەتتە ەدى. قۇداي «جان» ىزدەۋگە كەتكەن ساتىندە يت قاسيەتسىز سايتانعا ارام پيعىلىن ىسكە اسىرۋعا مۇرشا بەرمەيدى. وسى ىسىنەن جون تەرىسى اشىلىپ قالسا دا، يت بايعۇس ادالدىق، بەرىلگەندىك (ۆەرنوست) قاسيەتىنەن تانبايدى. اقىر سوڭىندا شايتان ءوزى قازعان ورعا ءوزى تۇسەدى. ادالدىعىنىڭ ارقاسىندا اسىعى الشىسىنان تۇسەتىن يت بولادى. «قازاق ميفىندە كىناسى بار نەمەسە كۇناعا باتقاندى ادامدى جازالاۋشى قۇداي». ەكەۋىندە دە ءيتتىڭ سۇيكىمدى اتانۋىنا ونىڭ ادال تىرلىگى، پيعىلى سەبەپ بولدى. سوندىقتان ادامزاتتىڭ دا، جاراتقاننىڭ دا الدىندا قاستەرلى بولا بىلگەن. مۇندا ءيتتىڭ «كۇزەتۋشى» فۋنكسياسىنىڭ العا شىعۋى. قۇدايدىڭ ءوزى وعان وسى قاسيەتتى ارنايى بەرگەن. «ءبىراق سيۋجەتتىڭ ءتۇپ نەگىزىنە قاراساق، ولار العاش كەزدە ميف بولعانى ايقىن سەزىلىپ تۇر. كەيىنگى زامانداردا ساكرالدىق سيپاتى جوعالعان سوڭ، ولار ەكى اڭنىڭ نەمەسە جاندىكتىڭ قاقتىعىسى تۋرالى كۇلكىلى اڭگىمە، بەرتىن كەلە ەرتەگىگە اينالىپ كەتكەن». ونىڭ سەبەبىن وسى ماتىننەن انىق اڭعاردىق. «ءوزى جان الىپ كەلمەكشى بولىپ يتكە ءتاندى كۇزەتتىرىپ كەتەدى...» دەيدى. ءتاڭىردىڭ وعان سەنگەنى - يتكە بەرگەن سىيى دەپ ايتساق تا ارتىق ەمەس-تى. ول وسى قاسيەتى ارقاسىندا ادام بالاسىنا ءبىر تابان جاقىن تۇر.
قازاقى تانىم-تۇسىنىكتە «يت – ادامنىڭ دوسى» دەيدى. كۇندەلىكتى تۇرمىستا يەسى قايدا باعىت السا، سوندا جول تارتاتىنى قايران قالدىرادى. سەرىگى، جولداسى بوپ ەرۋىنىڭ دە ساكرالدى ماعىناسى بار-تىن. عالىم ن.مىڭجانۇلىنان مىسالدايىق. ول: "قۇداي تاعالا ادام بالاسىنىڭ قالىبىن جاساپ، جاراتقاندا، كىندىگىنەن ويىپ تاستالعان شوكىم بالشىقتان ءتۇز تاعىسىن جاراتىپتى. ءيتتىڭ ۇنەمى ەگەسىنەن ايرىلماي، قايدا بارسا، سوندا ەرىپ جۇرەتىنىنىڭ سەبەبى سول»، – دەپ جازادى.
شىنىندا كەلتىرىلگەن مىسالدىڭ جانى بار. ءيتتىڭ ادامزات الدىنداعى نەگىزگى فۋنكسياسى - «ءۇي-جايدى»، «مال-مۇلىكتى»، «قورا-قوپسىنى» ت.ب نىسانداردى قورعاۋ. اراسىندا وعان اتالعان وبەكتەردى تاپسىرىپ، ادام ءوزىنىڭ كەز كەلگەن شارۋاسىنا جۇرە بەرۋى يتكە سەنىم بىلدىرگەندىگىنىڭ ايعاعىنداي. بالكىم، ەل ىشىندە: «يت - جەتى قازىنانىڭ ءبىرى» دەيتىننىڭ قاستەرلى ءمانى وسىندا بولار.
ەرتەگىدە (حايۋاناتتارعا قاتىستى) ساكرالدى ۇعىم-تۇسىنىكتەر بايلانىستى استارلى ويلار بەينەلەنەدى. ءيتتىڭ سىنشىلدىعى تۋراسىنداعى ەرتەگىگە زەر سالايىق: «ەرتەدە ءبىر شايقوجا اتتى ادامنىڭ مايتابان دەگەن توبەتى بوپتى. ءۇي ماڭىنا بوتەن ادام كەلتىرمەيدى ءارى قارا جولدىڭ وتىنە بارىپ، الدىڭعى ەكى اياقتارىن توسەپ جاتىپ الادى ەكەن. ءبىر كۇنى كورشى اۋىلدىڭ ءيتى كورىپ: «سەن نەگە جاتىرسىڭ؟» – دەيدى. سوندا مايتابان الگى يتكە: «مەن ادام بالاسىن سىناپ تۇرامىن، جاقسى ادام ەشتەڭە ىستەمەي، اينالىپ وتەدى، جامان ادام تەۋىپ كەتەدى»، – دەپ جاۋاپ بەرىپتى.
اتالعان ەرتەگى ءيتتىڭ ساكرالدى (قاستەرلى) ءۇي جانۋارى ەكەندىگىنىڭ ءبىر كورىنىسى ىسپەتتى. مۇندا توبەتتىڭ بويىنداعى قاسيەتتەردى بىلايشا جىكتەۋگە بولادى. 1) توبەتتىڭ يەسىنە ادالدىعى؛ 2) ءيتتىڭ مىنەز تانىعىشتىق قىرى؛ 3) جامان مەن جاقسىنى ايىرا الۋى؛ 4) بولعان وقيعادان ءتۇيىن شىعارا ءبىلۋى.
بۇدان شىعاتىن وي – جالپى، ادامزات پەن جانۋارلار اراسىنداعى بەيسانالى كەيبىر ىس-ارەكەتتەردەن ۇلكەن ساباق الۋعا بولادى. بۇل مىسال سيۋجەتتىك قۇرىلىمى جاعىنان دا، فيلوسوفيالىق قىرىنان دا ءھام فولكلورلىق ماعىناسىنىڭ وزگەشەلىگى جانە رۋحاني كوركەمدىگىمەن ەرەكشەلەنەدى. ەرتەگىدە يت ءپالساپا (سىنشىلدىعى) جولىندا كۇرەسكەر، سىنشىل قايراتكەر ەتىپ سۋرەتتەلەدى. ماتىندە باياندالعان ىس-ارەكەتتەرى ءيتتى ساكرالدى دارەجەگە تاعى ءبىر مارتە كوتەردى. ادەتتە، وعان ءزابىر بەرىپ، زيانىن شەكتىرىپ جاتاتىن كوبىنە اينالاسىنداعىلار بولىپ تابىلادى. تىكەلەي ايتقاندا، ءيتتىڭ تىنىش عۇمىر كەشۋىنە توسقاۋىل كەي ادامداردىڭ وزبىر ىس-ارەكەتتەرى نەمەسە قاسكويلەردىڭ جاۋىزدىق پيعىلى بولماسا نەشە ءتۇرلى ارازدىقتار سەبەپشى بولىپ جاتادى. «يەسىنىڭ قامىن ويلايتىن سىرتتان نەمەسە يت تۋرالى شىعارمالاردا ونى «قاسيەتتى» دەپ ەسەپتەگەن». ونىڭ ەڭ باستى ەرەكشە كوزگە تۇسەتىن قاسيەتى – ۇستامدىلىق.
ءۇي جانۋارلارى جايىنداعى قازاق فولكلورىندا الدىڭعى قاتارداعى باستى تۇلعا – يت. ونىڭ اقكوڭىل جانە ەلگەزەكتىك مىنەزدەرى جالپىعا ايان. كەيبىر ساتتەردە «وزگەلەردىڭ» الداعانىنا يلانىپ، ءبىر ورىندا تۇرماي تىپىرشىپ، ويلاماعان ساتتە وپىق تا جەپ جاتادى. ەڭ عاجايىپ ءساتى – الىستان ەگەسىنىڭ ەڭسەسىن كورگەن كەزى. سونداي-اق قورقاق كەيپىندە ۇياسىندا بارىپ، الدىڭعى اياقتارىن اق جاستىق رەتىندە توسەپ ۇندەمەي جاتسا دا، ءبىراق ۇنەمى، قاشان قاراساڭىز دا، ول ءاردايىم باتىر بولىپ كەلەدى. راسىندا، حالقىمىزدا «ادامنىڭ جاقسىسىن يت پەن بالا بىلەدى» دەپ استارلانىپ، تامسىلدەنەدى.
اڭىزدا ساكرالدى تۇسىنىكتەر ءبىرشاما بىرىزدىلەنەدى. جۇرت اراسىندا «ءار اڭىزدىڭ تۇبىندە ءبىر شىندىق» دەگەن ءسوز كەزىگەدى. سونىمەن، قوجامقۇل-بەك ءبالحيدىڭ «تاريحي قىپشاقي» ەڭبەگىنەن مىسال كەلتىرەمىز. وندا نۇح پايعامبار زامانىنداعى يت پەن مىسىققا قاتىستى اڭىز بار. توپان سۋ باسقاندا، يت پەن مىسىق تەكە تىرەسى تاعى بايقالادى. ول اڭىزدىڭ بايانى مىناداي: «...كەمەدە يت امىرگە قارسى شىقتى. ول ءوزىنىڭ جۇبىمەن ۇيىقتى. مىسىق بۇل وقيعانى نۇحقا جەتكىزدى. يت سوگىس الدى، ءبىراق مويىنداماي، مىسىقتىڭ ءسوزىن جوققا شىعاردى. مارعاۋ وكىنىپ، قۇدايعا جالبارىنىپ: «سەن داناسىڭ، مەن شىن ايتىپ وتىرمىن. يت مەنى وتىرىكشى دەپ ايتىپ وتىر. ماعان كومەكتەسە كور!» دەيدى. يت ەكىنشى مارتە ءوزىنىڭ جۇبىمەن جاقىنداستى. قۇداي تاعالا ەكەۋىن اجىراماستاي قىلىپ جابىستىرىپ قويدى. مىسىق نۇحقا ول تۋرالى حابارلادى. ول ءيتتى ءمىناجات قىلىپ: «مىسىق مەنى حالىقتىڭ الدىندا ابىرويسىز ەتتى. ونىڭ دا ابىرويىن ال!» دەپ ءوتىندى. ونىڭ بۇل ءوتىنىشى ورىندالدى. وعان ءبىر قاسيەت بەردى. ولار ءبىر بىرىمەن كەزدەسكەن كەزدە تالاساتىن بولدى. كەز كەلگەن بۇل تالاستى ەستىگەن كەزدە، ولار مىسىق پەن يت ەكەنىن بىردەن ءبىلدى.
قاستەرلى جانۋار
ساكرالدى («كيەلىك(لىك)») تۇرعىدان وسى وقيعانى سارالاپ كورەلىك. بۇل ماتىندە مىناداي جاعداي بايقالادى. وندا: 1) كەمەدەگى يت پەن مىسىقتىڭ جانجالداسۋى؛ 2) اقىرى ءبىرىن-بىرى ابىرويسىز ەتۋى؛ 3) سوڭىندا كەز كەلگەننىڭ تالاستى ەستىسە، مىسىق پەن يت ەكەنىن بىردەن ءبىلۋى. بۇل – ىمىراسىزدىق. بەدەلدەن ايرىلۋ. دەمەك، تارتىس ەشكىمگە وپا اپەرمەسى انىق. ەستە جوق ەسكىدە «قاستەرلى» سانالعان جانۋارلاردىڭ بەرتىن كەلە «قاراپايىم» ايۋانعا اينالعان ساتتەرى دە بولادى.
قازاق جۇرتىنىڭ قاستەرلى، قاسيەتتى («سۆياششەننوە») ۇعىم-تۇسىنىكتەرگە قاتىستى كوزقاراسى تىم ەرەكشە. بايقاساڭىزدار، «بۇ دۇنيە مەن ءفاني دۇنيە» اراسىنداعى كۇندەلىكتى ومىردەگى جاعدايلاردى ماقالداپ ءھام ماتەلدەپ، ويدى استارلاپ جەتكىزگەن. «تۇتاستاي العاندا، ماقال ديداكتيكالىق ماقساتتا، تالىم-تاربيەلىك جانە تانىمدىق قىزمەت اتقاراتىنىن ايتۋ كەرەك. سودان سوڭ ادامداردى بىردەڭەدەن ساقتاندىرۋ ءۇشىن ايتىلادى، ياعني بۇل جەردە ول «تىيىم» تۇرىندە بولعاندىقتان بەلگىلى دارەجەدە ماگيامەن بايلانىسى بار ەكەندىگى بايقالادى...تەگىندە، مالعا، حايۋاناتقا جانە تابيعات قۇبىلىستارىنا بايلانىستى ماقالداردىڭ كوپشىلىگى اللەگوريالىق سيپاتقا يە بولعان. ولار كوبىنەسە تۇپكى ماعىناسىنا ەمەس، جاڭا تۇلعادا، ادام ومىرىنە قابىسا جالعاستىرىلىپ ايتىلادى». ساكرالدى (قاستەرلى) تۇسىنىكتەردىڭ قاسيەتىن اشۋ ماقساتىندا ماقال-ماتەلدەردى قولدانۋدى ءجون سانايمىز.
- يت – ءۇيدىڭ قۇلاعى.
- يت جۇيرىگى تازى بولمايدى، ەت مايلى بولىپ، قازى بولمايدى.
- يت ۇرەدى، كەرۋەن كوشەدى.
قازاق اراسىندا ءيتتىڭ قادىر-قاسيەتى تىم بولەك ەكەندىگىنىڭ ءبىر كورىنىسى وسى ماقال-ماتەلدەردىڭ عيبراتتىلىعىندا بولسا كەرەك-تى. ءبىرىنشى ماقال-ماتەلدە «ءۇيدىڭ قۇلاعى»، ەكىنشىدە، ءبارى بىردەي تازىعا (قازاق ءۇشىن – قاستەرلى ءۇي جانۋارى) جەتپەيتىندىگى، ۇشىنشىدە ۋاقىت (ءپالساپالىق تۇرعىدا) ولشەمىندە دە ءيتتى قوسا بايانداۋى وعان حالقىمىزدىڭ ىقىلاسى «يگى» ەكەنىن كورسەتەدى. سوندىقتان «ءتۇز تاعىسى، قاستەرلى جانۋار» دەگەن ويدى قۋاتتايتىنداي بوپ كورىنىس بەرەدى. بىزدە كوبىنە ءۇي جانۋارلارىنىڭ ىشىندە ەرەكشە دارالانىپ تۇراتىنى دا – يت.
قورىتا تۇيىندەيمىز. قازاق حالقىندا، ونىڭ سىرتىندا الەم حالقىنىڭ تۇسىنىگىندە حايۋاناتتاردى قاستەرلى ساناۋ – عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ۇعىم. قازاق جۇرتى سىرتقى جان دۇنيەمەن تىعىز بايلانىستا. ءبىز ءسوزدىڭ ماگياسى، قۇدىرەتتى، قاستەرلى دەپ سەنەمىز. قازاق حالقى كەيىگەندە: «يت ادام ەكەنسىڭ» نەمەسە «مىسىق تىلەۋلەس» دەيدى. ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز وتە دانا. بۇرىنعىلاردىڭ ءاربىر سوزىندە استارلى وي سەزىلىپ تۇرادى. ماقال-ماتەلدەرىندە «جاقسى يت ولىگىن كورسەتپەيدى» دەيدى. اينالاداعى جان دۇنيەنىڭ ءبارىنىڭ قادىر-قاسيەتىن («ساكرالدىلىعىن») بويلارىنا سىڭىرگەنى سونشالىقتى، جانۋارعا زيان ەتكەندى وبال بولادى، ولاردىڭ «كيەسى» ۇرادى دەيتىن. جالپى، وسىداي نانىم-سەنىمدەردەن «قاسيەتتى»، «كيەلى»، «قاستەرلىلىك» ۇعىم-تۇسىنىگى قالىپتاسقانىن اڭعارامىز.