قوعام كەمشىلىگىن، ادامنىڭ بويىنداعى جاعىمدى نە جاعىمسىز قاسيەتتەرىن كاريكاتۋرا جانرى ارقىلى قاعاز بەتىنە ءتۇسىرىپ جۇرگەن سۋرەتشىلەر نەكەن-ساياق. قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى مۇزافار ءالىمباي شىعارماشىلىعىن ايرىقشا باعالاپ، «كاريكاتۋرا كورولى» دەپ اتاعان سۋرەتشى بار. ول – بەلگىلى كاريكاتۋراشى، ق ر مادەنيەت قايراتكەرى، ءا. قاستەيەۆ اتىنداعى مۋزەي-ۇيىنىڭ جەتەكشىسى ەركىن نۇرازحان. كەيبىرىنە بەيمالىم كاريكاتۋرا، شارج جانرىندا بوياۋى قانىق، سۋرەتتى سويلەتە بىلگەن تالانت يەسىمەن سۇحباتتاسۋدىڭ ءساتى تۇسكەن ەدى.
ءسوزسىز ونەر
– كاريكاتۋرا. ادامنىڭ سىرتقى كەلبەتىن اينىتپاي بەرۋمەن قاتار، ىشكى دۇنيەسىن اشىپ كورسەتەتىن، ازىلگە ارقا سۇيەيتىن جاۋىنگەر ونەر. ءسىزدىڭ ۇعىمىڭىزداعى كاريكاتۋرا، شارج قانداي جانر؟
– كاريكاتۋرا دا، شارج دا – ادامنىڭ جەكە قاسيەتىن، مىنەزىن، تۇلعاسىن، شىعارماشىلىق دەڭگەيىن سۋرەت ارقىلى كورسەتۋ. ەكەۋى دە شىنايىلىقتان تۇرادى. كوپشىلىگى بۇل جانر ادامدى تەك كۇلدىرەتىن، ءازىل سۋرەت دەپ قانا باعا بەرىپ جاتادى. ولاي ەمەس. اسىلىندە، ول – ءبىر ءسات سانانى سەرگىتىپ، سۋرەت ارقىلى ويلاندىراتىن اۋقىمى كەڭ ونەر. ەرەكشەلىگى سول، شارج سۋرەتكە وتىرىك ارالاستىرماۋ كەرەك. قۇلاعى قالقان بولماسا، مۇرنى ۇزىن بولماسا سۋرەتتە ولاي كورسەتە المايمىن عوي. سوندىقتان قۇلاعى قالقان ادامنىڭ قۇلاعىن ودان سايىن قالقايتساڭ دا ارتىق ەتپەيدى. ءبىراق تاقىرىپقا باعىنۋ كەرەك. ماسەلەن، اقش-تىڭ كەزىندەگى پرەزيدەنتى ب.وباما مەن د.بۋش ەكەۋىنىڭ شارجدارى بار. سۋرەتشى وبامانىڭ قۇلاعىن تۇيە جاپىراق سەكىلدى قالقيتىپ قويىپتى. ول امەريكادا پرەزيدەنت بولىپ وتىرعان كەزىندە سالىنعان سۋرەت. كاريكاتۋراشى د.بۋشتى دا وڭدىرماعان. ادامنىڭ بەت-پىشىنىندەگى ەرەكشەلىكتەردى ۇلكەيتۋ، جوق نارسەنى بار ەتۋ شارجعا جاتپايدى. ماسەلە قۇلاقتى نەمەسە ادامنىڭ باسقا دەنە مۇشەلەرىن ۇلكەيتۋدە ەمەس، ادامنىڭ بەينەسىن ءازىل ارقىلى سۋرەتتەۋ.
– اعا، سۋرەتشىلىككە ەشكىم كەزدەيسوق كەلمەيتىنى بەلگىلى. سۋرەتتىڭ وسى ءبىر جانرىنا قالاي كەلدىڭىز؟
– تەاتر سۋرەتشىسى ماماندىعىندا وقىپ جۇرگەندە تۇپكىلىكتى وسى سالانىڭ ەتەگىنەن ۇستايمىن دەپ ويلامادىم. كاريكاتۋراشى بولامىن، شارج سالامىن دەگەن ويىما دا كىرىپ شىقپادى. تەك حوببي رەتىندە سالىپ ءجۇردىم. الماتى تەاتر-كوركەمسۋرەت ينستيتۋتىنىڭ 3-كۋرس ستۋدەنتى كەزىمدە «بالدىرعان» جۋرنالىندا كوركەمدەۋشى رەداكتور بولىپ جۇمىسقا ورنالاستىم. 1985 جىلى ۇلى وتان سوعىسىنىڭ 40 جىلدىعىنا وراي قاسىم قايسەنوۆ اقساقالدىڭ ءبىر اڭگىمەسىن گازەتكە بەرەتىن بولىپ، مۇزافار ءالىمباي «قاسىم اعانىڭ فوتوسۋرەتىن الىپ كەل» دەپ جىبەردى. قاسىم قايسەنوۆپەن تانىسۋعا بارعاندا، اتىمدى ەستىگەن اعامىز «قازاق ادەبيەتىنە» شىعىپ جاتقان سۋرەتتەر سەنىكى مە؟ مىنە، سەنىڭ البومىڭدى جاساپ قويدىم» دەپ، گازەتكە شىققان سۋرەتتەرىمدى قيىپ، وقۋشى كوك داپتەءرىن تولتىرىپ، البوم جاساپ قويىپتى. «كەرەك بولادى. كەيىن كىتاپ شىعارىپ، كورمە وتكىزەسىڭ» دەپ العاش ايتقان سول قاسىم اعا بولاتىن.
– ەڭبەك جولىڭىزدا جۋرناليست بولىپ تا جۇمىس ىستەپسىز. ءبىر سۇحباتتا ءسىزدى جازۋشىلىققا، سۋرەتكە اكەلگەن باتىرلار جىرى دەلىنگەن. دەمەك، العاشقى سۋرەتىڭىز – قازاق باتىرى عوي؟
– ءيا، جۋرناليست بولىپ جۇمىس ىستەدىم. مارقۇم دوسىم ديداحمەت ءاشىمحان ۇلى گازەتكە سۋرەتشى بولىپ جۇمىسقا كىرگەننەن كەيىن مەنىڭ ادەبيەتكە، جازۋشىلىققا جاقىن ەكەنىمدى اڭعارىپ، تاپسىرمالار بەرە باستادى. جۋرناليستىك قىرىمدى جولعا سالىپ، جازۋعا ۇيرەتكەن سول كىسى.
مەكتەپتە وقىپ جۇرگەن كەزدە اۋىلدا ۇلكەن كىسىلەر باتىرلار جىرىن بىزگە داۋىستاپ وقىتادى. كىتاپتاعى باتىرلاردىڭ سۋرەتتەرىن سالا باستادىم. بىردە مەكتەپ سۋرەتشىلەر بايقاۋىن جاريالادى. سول بايقاۋعا مەن باتىرلاردىڭ سۋرەتىن كوشىرىپ سالدىم. نەگىزى سۋرەتشىلىككە ۇيرەتەتىن بىردەن-بىر ءتاسىل – كوشىرىپ سالۋ. قابىلەت بولماسا، كوشىرىپ سالا المايسىڭ. قولىڭنان سۋرەتشىلىك كەلەتىنىن بىلگەننەن كەيىن مەكتەپ موينىڭا «ءمىنىپ» الادى ەكەن. ءارتۇرلى مەرەكەلەردە ۇلكەن قىزىل ماتالارعا ۇران جازدىرادى. بىرگە وسكەن قاتار بالالاردىڭ ءبارى ويناپ جۇرگەندە، مەن ۇران جازىپ، سۋرەت سالىپ وتىرامىن.
جەڭىس كۇنى جاقىنداعاندا ءاليا مولداعۇلوۆا، تولەگەن توقتاروۆ، مانشۇك مامەتوۆا سىندى باتىرلاردىڭ سۋرەتىن سالۋعا تاپسىرما بەرەتىن. تۇندە كەشكى استى ءىشىپ بولعاننان كەيىن، ەلدىڭ ءبارى ۇيقىعا جاتقاندا، مەن اس ىشەتىن ۇستەلدە شامنىڭ جارىعىمەن تۇنىمەن سۋرەت سالاتىنمىن. سوندا شەشەم جارىقتىق: «ويپىرماي قارعام-اي، كوزىڭنىڭ مايىن تاۋىسىپ، ولگەن-تىرىلگەندەردىڭ ءبارىنىڭ سۋرەت سالاسىڭ با ەندى، ساباعىڭدى وقىساڭ بولماي ما...» دەپ، جانى اشىپ، اياۋشىلىق بىلدىرەتىن.
– العاشقى كاريكاتۋراڭىز؟
– 80ء-شى جىلداردان باستاپ ونەر، ادەبيەت قايراتكەرلەرىنىڭ سۋرەتتەرىن سالا باستادىم. العاشقى شارجىم كلاسسيكتەردەن باستالدى. عابيدەن مۇستافين، اسقار سۇلەيمەنوۆ، ورالحان بوكەيدى سالدىم. بىردە ويدا-جوقتا اسقار اعامەن جولىعىپ قالدىم. ول كىسى مەنى تانىمادى. سودان ءوزىم سالەم بەردىم: «اعا، گازەتكە سۋرەتىڭىزدى سالعان مەن» دەپ ەدىم، ول كىسى كۇلىپ: «ەركىن دەگەن سەن بە؟ مەنى مىستان كەمپىر سەكىلدى سالىپ قويىپسىڭ. نۋ ي چتو-ج، ۇقساپ تۇرعان سوڭ، امال نە؟» دەپ ريزا بولدى. سوسىن: «مەنى جۇرت ونشا تانىمايدى عوي. سەن حالىقتىڭ الدىندا جۇرگەن مۇحتار شاحانوۆ سەكىلدى تانىمال تۇلعالاردى سال» دەپ قولداۋ ءبىلدىردى. جالپى، مەن اسقار اعانىڭ 7-8 شارجىن سالدىم. اسەكەڭ «مەنىڭ قازاقستانداعى جالعىز سىنشىم بار، ول – ەركىن!» دەپ ايتۋشى ەدى. مۇحتار شاحانوۆ سەكىلدى تانىمال تۇلعالاردىڭ دا بىرنەشە شارجدارىن قايتالاپ جاسادىم.
– ادەبيەت پەن سۋرەت ونەرىن قاتار الىپ جۇرگەندىكتەن، قالتاي مۇحامەدجانوۆ ءسىزدى «قوسمەكەندى» دەپ اتاپتى. تارقاتىپ ايتىپ بەرسەڭىز؟
– «تۇركىستان» گازەتىنە قىزمەتكە سۋرەتشى بولىپ كەلگەنمىن. ءبىراز جۇمىس ىستەگەننەن كەيىن رەداكسيانىڭ تاپسىرماسىمەن ماقالا جازىپ كەتتىم. سوندا قالتاي اعانىڭ ريزا بولىپ: «ماقالا جازعانىڭ ءبىز ءۇشىن – ۇلكەن ولجا. ەندى سەن «قوسمەكەندى ادام بولدىڭ» دەگەن ەدى.
شارجدى تۇسىنبەي، وكپەلەگەندەر بولدى
– 1982 جىلدان بەرى ونەر، ادەبيەت، قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ ءازىل پورترەتتەر گالەرەياسىن جاساپ كەلەسىز. كاريكاتۋرانى تۇسىنبەي، ءوزىنىڭ پورترەتىنە رەنجىگەندەر بولدى ما؟ جالپى، قالاي قابىلدايدى؟
– كلاسسيك اعا-اپالارىمنىڭ عابيدەن مۇستافين، عابيت مۇسىرەپوۆ، باۋىرجان مومىش ۇلى سىندى ۇلكەن تۇلعالاردىڭ شارجدارىن جاسادىم. ديحان ءابىلوۆ، ءابدىجاپپار ءابىشوۆ، قاليجان بەكحوجين سىندى تۇلعالاردىڭ سۋرەتىن سالىپ، «كۇلسەڭ كارىگە كۇل» دەگەندەي، ءبىرىنشى ۇلكەن كىسىلەرگە كۇلىپ الدىق تا، سودان كەيىنگى بۋىن وكىلدەرى ولاردان دا مىقتى تۇلعالاردىڭ شارجدارى سالىنىپ جاتقان سوڭ اسا رەنجي قويمادى. ءارى ول كەزدە گازەتتىڭ باسىندا شەراعاڭ سياقتى مىقتى ادام وتىرعان سوڭ، جاۋابىن ءوزى بەرەتىن. ءتىپتى، ودان كەيىن مەنىڭ شارجدارىم ارقىلى كوپكە تانىلىپ، وزدەرىنە جارناما جاسايتىندار كوبەيدى. دەگەنمەن، رەنجىپ قالاتىندار دا بولدى.
ءبىر جولى اقسەلەۋ اعا اسقار سۇلەيمەنوۆكە «بۇل ءبىزدىڭ ءوزىمىز بىلمەيتىن قاسيەتىمىزدى كوزىمىزگە كورسەتىپ ءجۇر» دەگەندە، اسەكەڭ سۇق ساۋساعىن شوشايتا: «بالكىم، قاسيەتسىزدىگىمىزدى دەگەنىڭىز دۇرىس بولار» دەپ، جۇمباقتاي جىميعانى بار. ال كادىربەك سەگىزبايەۆ اعامىز بولسا، ءوزىنىڭ ءازىل سۋرەتىن كورگەن سوڭ: «ءاي، باۋىرىم، اعاڭدى مۇرجادان شىققان قارا مىسىققا ۇقساتىپ قويعانىڭ نە؟ بۇل – دوستىق ءازىل ەمەس، قاستىق ءازىل عوي...» دەپ، جورتا وكپەلەگەن كەيىپ تانىتقان ەدى.
– وركەنيەتتى دامىعان ەلدەردە باسپا ءسوز كاريكاتۋراسىز شىقپايدى. بۇگىندە قاي باسىلىمدا كاريكاتۋرا تۇراقتى تۇردە شىعىپ تۇرادى؟
– شارج سۋرەتتەرىم كەزىندە وسى «Almaty aqshamy» گازەتىندە دە شىعىپ تۇردى. ءقازىر «انا ءتىلى» گازەتىندە ايىنا ءبىر رەت شىعاتىن «وسپانحانا» دەگەن ءازىل بەتى بار. ارنايى بەتكە ءازىل سۋرەتتەرىم تۇراقتى شىعىپ تۇرادى. جالپى، بىزدە بۇرىنعىداي گازەتتەردە كوركەم سۋرەتشىلىك قىزمەت جوق. قولمەن سالىنعان سۋرەتتەر تىم سيرەك كورىنەدى.
– ءبىر سۇحباتىڭىزدا «ادامدى تولىق تانىماي شارج سالمايمىن. كەيدە قولىڭ نە قالامىڭ وزىڭە باعىنباي كەتەدى. تۇتاس ءبىر سۋرەتتى ءبىر ءوزى سالىپ شىعادى» دەپسىز. سۋرەت سالعاندا ەڭ ماڭىزدى دەپ نەنى ەسكەرەسىز؟
– كاريكاتۋرا مەن شارجدىڭ نەگىزى – سىن. سىننىڭ ءوزى شىن بولۋى كەرەك. مۇقاتۋ نەمەسە مازاقتاۋ مەنىڭ مىنەزىمدە جوق. سوندىقتان ول نارسە سۋرەتتە دە بولمايدى. كەي ادامداردىڭ بەت-الپەتىندە، ءبىتىم-بولمىسىندا ءازىل شاقىراتىن، ءبىراق جاعىمدى بولىكتەرى بولادى. سۋرەتكە قاراعاندا كۇلكى شاقىرۋى كەرەك. شەراعاڭنىڭ سوڭعى سالعان شارجىم بالىق سياقتى بولىپ كەتىپتى. ءبىراق سۋرەتتىڭ ار جاعىندا ول كىسىنىڭ پاراساتتىلىعى، قايراتكەرلىگى جاتىر. مەن سونى ويلاپ وتىرعاندا، قولىم ءوزى سول سۋرەتتى الىپ شىعادى. شارج ولەڭ سياقتى تۋادى. ءبىر ادامعا شارج سالامىن دەسەڭ، ول كىسى تۋرالى ويىڭ قاعازعا ءوزى-اق تۇسەدى. مىنەزىن دۇرىس كورسەتە الساڭ، ارينە، شارج ءساتتى بولىپ شىعادى.
ومىردە ادامنىڭ ءبارى جاعىمدى بولا بەرمەيدى، جاعىمسىز ادامدار دا بولادى. حالىققا ءىسى ۇنامايتىن جاعىمسىز مينيسترلەر، ساياساتكەرلەر جوق ەمەس. ولاردىڭ شارجىن ءساتتى سالىپ، كەيپىن اشا بىلسەڭ، كەيىپكەردىڭ ءوزى ەشتەڭە دەمەيدى. كاريكاتۋرا مەن شارجدا سۋرەتتىڭ ءاربىر بولىگى تاقىرىبى مەن كەيىپكەرى جونىندە اقپارات بەرىپ قانا قويماي كۇلكى شاقىرۋى، ويعا جەتەلەۋى كەرەك.
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!