ونى قازىرگى جىگىتتىك ونەرمەن (دجيگيتوۆكا) نە بايلانىستىرادى؟
كۇشپەن جىلقىنى باسقارۋ ونەرى
بۇرىن ات ۇستىندەگى ءارتۇرلى ادىس-تاسىلدەردى تەك سيركتەن عانا كورەتىنبىز. سوڭعى كەزدەرى ات سپورتى جارىستارىندا شاباندوزدىق ونەر ءجيى بايقالادى. قالاداعى ات سپورتى كەشەندەرىندە ۇيرەتەتىن ارنايى ماماندار دا بار.
حح عاسىردىڭ 70-جىلدارىندا سپورتتىق ويىنداردىڭ قاتارىنا ەنگەن شاباندوزدىق ونەر ۆالتيجورلىقتى الماستىرعان سپورتتىڭ ءبىر ءتۇرى رەتىندە ەنگىزىلگەن. ۆالتيجيروۆكا – ات سپورتى ءپانى، وندا سپورتشىلار توبى گيمناستيكالىق جانە اكروباتيكالىق جاتتىعۋلاردان تۇراتىن باعدارلامالاردى ات ۇستىندە تۇرىپ ورىندايدى. حالىقارالىق ات سپورتى فەدەراسياسى مويىنداعان 10 ات سپورتى ءپانىنىڭ ءبىرى. اتالمىش ءپان اقش پەن ەۋروپادا، اتاپ ايتقاندا، گەرمانيا مەن شۆەيساريادا وتە تانىمال. دجيگيتوۆكا – ۆالتيجيروۆكا سپورتىنىڭ جالعاسى رەتىندە الەمدىك سپورت سالاسىنا ەنگەن قيىن ونەر. سوعىس جىلدارىندا ۇرىس بارىسىندا ات ۇستىندە ءارتۇرلى ءىس-قيمىلدار جاسالعان. ۋاقىت وتە كەلە، سول قيمىلداردى وڭدەپ، سيركتە كورسەتىلەتىن اكروباتتىق ادىس-تاسىلدەرگە الماستىرادى. ياعني ات سپورتىنىڭ اسكەري-قولدانبالى تۇرىنە جاتادى. اسا قاتتى جىلدامدىقپەن شاۋىپ كەلە جاتقان اتتىڭ ۇستىنە سەكىرىپ ءمىنىپ، سەكىرىپ ءتۇسىپ، اتتى اينالىپ، ءتىپتى ءبىر جاعىنان ەكىنشى جاعىنا اۋىسۋ سىندى كۇردەلى جاتتىعۋلار كورسەتۋ وڭاي ەمەس. شاباندوز سول ارقىلى ءوزىنىڭ ەپتىلىگىن، باتىلدىعىن، اتقا يە بولۋدىڭ شەبەرلىگىن كورسەتەدى.
دجيگيتوۆكا ەجەلگى زاماندا ءارتۇرلى حالىقتار اراسىندا اتقا ءمىنۋ ونەرى رەتىندە پايدا بولدى دەگەن دە اقپارات بار. VI عاسىرداعى ۆيزانتيا شەجىرەسىنە سايكەس، دالا مەن ورمان اراسىنداعى شەكارادا ءومىر سۇرگەن كوشپەندىلەردىڭ ءجيى شابۋىلىنان قورعانۋ ءۇشىن سلاۆيان تايپالارى دجيگيتوۆكامەن اينالىسقان.
جالپى، «دجيگيتوۆكا» اتاۋى تۇرىكتىڭ دجيگيت – شاباندوز، باتىل شاباندوز دەگەن سوزىنەن شىققان. كاۆكاز جانە ورتالىق ازيا حالىقتارى جەكپە-جەك ونەرى رەتىندە قولدانعان.
قازاقتىڭ قانىندا بار
دجيگيتوۆكانى قازاق تىلىندە جىگىتتىك ونەر دەپ اتاپ ءجۇر. ات سپورتىنىڭ وسى تۇرىمەن اۋەسقوي رەتىندە اينالىساتىن الماتىلىق بەكزات جىلقىنى العاش قولعا ۇيرەتكەن حالىق قازاق جەرىندە ءومىر سۇرگەندىكتەن، بۇل ونەردى دە ويلاپ تاپقان ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز دەپ سانايدى.
اتتى ءارتۇرلى ادىستەرگە ۇيرەتۋ ءۇشىن دە كوپ كۇش جۇمسالادى. ءتىپتى، 2-3 جىلدىڭ ءوزى ازدىق ەتەدى دەيدى كاسىبي سپورت ماماندارى. ات ۇستىندە ەكسترەمالدى ويىن كورسەتەردە الدىمەن اتتاردى مۇقيات ۇيرەتۋ كەرەك. ولار شاباندوزدىڭ ايتقانىن ورىنداپ، سپورتشىعا كومەكتەسەدى. ادىس-تاسىلدەردىڭ ءساتتى شىعۋى سپورتشى مەن اتقا بايلانىستى. ات پەن شاباندوزدىڭ بايلانىسى مىقتى بولۋعا ءتيىس. كۇنىنە 2-3 ساعاتتىق دايىندىق ەكەۋىنىڭ بىر-بىرىنە ۇيرەنىسۋىنە كومەكتەسەدى.
قازاقتا بالانى اشامايعا مىنگىزۋ دەگەن بالا ءوسىرۋ جانە تاربيەلەۋگە قاتىستى ەرتەدەن كەلە جاتقان، بۇگىندە كەنجە قالعان عۇرىپ بار. ەرتەدە حالقىمىز ەر بالالاردى سۇندەتكە وتىرعىزىپ، ايدار قويىپ، العاش اتقا مىنگىزۋ ءراسىمىن وتكىزەتىن بولعان. مۇنى «اشامايعا مىنگىزۋ»، «اشاماي تويى»، كەي ايماقتاردا «اتقا مىنگىزۋ تويى» دەپ تە اتاعان. كەيبىرەۋلەر جىگىتتىك ونەردى (دجيگيتوۆكا) وسى اشامايعا مىنگىزۋ سالتىمەن بايلانىستىرادى. بالانى تاربيەلەۋدىڭ وزىق ۇلگىسى سانالاتىن بۇل سالتتى زەينەپ احمەتوۆا «كۇرەتامىر» كىتابىندا تارقاتىپ جازادى.
«...ارينە، قازاق بالاسى ءۇشىن اتقا ءمىنۋ تاڭسىق ەمەس. حالىقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنە، ءومىر ءسۇرۋ قالپىنا قاراي كوشىپ-قونۋى، جولاۋشى ءجۇرۋى، باسقا اۋىلعا قوناققا بارۋى سەكىلدى ءجۇرىس-تۇرىستا بۇلدىرشىندەر ات ۇستىندەگى ۇلكەندەردىڭ الدىندا ەكى-ۇش جاسىنان-اق وتىرىپ ۇيرەنگەن. «اتقا مىنگىزەم» دەسە، جىلاۋىن دەرەۋ توقتاتاتىن قازاق بالاسى كوزىن تىرناپ اشقاننان جىلقىعا ءۇيىر بولىپ وسكەن. ال ءبىر ءوزىنىڭ جەكە تايعا ءمىنۋى – بالا ءۇشىن زور مارتەبە، ول ەندى تىزگىن يەسى»، - دەپ كەلتىرەدى.
ات قۇلاعىندا ويناۋ - قازاقتىڭ باياعىدان بەرى قانىندا بار قاسيەت ەكەنى ايدان انىق نارسە. ەرتەدەگى قىپشاقتاردا جىلقى تەاترى بولىپتى. دەمەك، بۇگىنگى دجيگيتوۆكانىڭ نەگىزى قىپشاقتار داۋىرىندە قالاندى دەگەن ءسوز. جاۋىنگەرلىك ونەرمەن اينالىساتىن جاستاردىڭ قاراسى كوبەيگەن.
جىلقى ادامزات وركەنيەتىندەگى، اسىرەسە، دالا وركەنيەتىندەگى دامۋدىڭ جارقىن دا ەلەۋلى كورسەتكىشتەرىنىڭ ءبىرى بولادى. جىلقىنى قولعا ۇيرەتە باستاۋ ارقىلى كوشپەلى شارۋاشىلىق پەن وركەنيەت دامۋىنىڭ نەگىزىن قالادى.
ەجەلگى ساقتار التايدان دۋناي وزەنىنە دەيىنگى كەڭ بايتاق ايماقتا ءۇيىر-ۇيىر جىلقى ءوسىرىپ، ات قۇلاعىندا ويناۋدى ونەر دارەجەسىنە كوتەرگەن. ساقتاردىڭ بالالارى مەن ايەلدەرىنە دەيىن ات ۇستىندە سوعىسۋ تاسىلدەرىن جاس كەزىنەن جەتىك مەڭگەرىپ، كورگەن جۇرتتىڭ زارەسىن ۇشىرعان. ولاردىڭ قانقۇيلى جورىقتارىنان سوڭ، ەۋروپادا، كىشى ازيادا، جەرورتا تەڭىزىنىڭ بويىندا، مىسىردا اتپەن بىرگە جاراتىلعان كەنتاۆرلار تۋرالى اڭىز تاراعان.