جەڭىس مەرەكەسىنە – 80 جىل
قازاق اسكەري عىلىمىنىڭ اتاسى باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ ەشكىمگە ۇقسامايتىن اسكەري ونەرى مەن سوعىس جۇرگىزۋدىڭ تەڭدەسسىز تاكتيكاسىن تورتكۇل الەمنىڭ اسكەري ماماندارى تۇگەلدەي مويىندادى. ونىڭ «ماسكەۋ ءۇشىن شايقاس»، «ۆولوكولامسك تاس جولى»، «قانمەن جازىلعان كىتاپ» (سوعىس پسيحولوگياسى) دەگەن ەڭبەكتەرى جاۋىنگەرلىك ونەردىڭ التىن قازىناسىنا اينالدى. اسكەري عىلىمعا نەگىزدەلگەن بۇل كىتاپتاردا ۇرىس تاكتيكالارى، قورعانىس شەپتەرى، توسىن شابۋىل جاساۋ، اسكەري ءايلا-تاسىل، تەمىردەي ءتارتىپ، پاتريوتتىق تاربيە، سوعىس پسيحولوگياسى تۇگەلدەي قامتىلعان. كۋبا، نيكاراگۋا، يزرايل، پولشا، بولگاريا، ۆەنگريا، چەحيا مەن سلوۆاكيا مەملەكەتتەرى باتىردىڭ ەڭبەكتەرىن مەملەكەتتىك وقۋ باعدارلاماسىنا ەنگىزىپ، اسكەري ءپان رەتىندە وقىتىپ، ساربازدارمەن جۇمىس جۇرگىزۋدە تاربيە قۇرالى رەتىندە پايدالانىپ كەلەدى. يزرايلدەگى اسكەري ۋچيليششەدە «سوعىس پسيحولوگياسى» – اسكەري-تەوريالىق ءپان. وفيسەر شەنىن الاتىندار وسى ءپان بويىنشا سىناق تاپسىرادى. قازاقتىڭ قاھارمان ۇلى: «ءوز ەلىن ماقتانىش ەتپەۋ – ساتقىندىقپەن تەڭ» دەگەن. ال ءبىز قاشان مومىش ۇلىنىڭ ەڭبەكتەرىن اسكەري وقۋ قۇرالى رەتىندە مەملەكەتتىك باعدارلاماعا ەنگىزەمىز؟!
تاپقىر باسشى
قازاق – جىلقى ۇستىندە ءومىر ءسۇرىپ، جورىققا شىعىپ، ات جالىندا ۇيىقتاعان ۇلى دالانىڭ ۇرپاعى. وسى ءور مىنەزىنىڭ ارقاسىندا بىزگە ۇلان-بايتاق جەردى امانات ەتىپ، مۇراعا قالدىردى. قازاناتتى قانات قىلىپ، دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرگەن بابالارىمىزدىڭ جاۋىنگەرلىك سان ءتۇرلى تاكتيكالارى مەن ءايلا-تاسىلدەرىنە توتەپ بەرە الاتىن جاۋ بولماعان. ونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ ءبىلەتىنىمىز دە، بىلمەيتىنىمىز دە كوپ. جاراتىلىسىنان دارا تۋعان، بويىندا سان ونەردىڭ ۇشقىنى بار، بابا جولىن وزىنە مۇرات ەتكەن ۇلى قولباسشى باۋىرجان مومىش ۇلى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا تەك قانا قارۋ-جاراقپەن قارۋلانباي، اتا-بابا جولىنىڭ جاۋىنگەرلىك تاكتيكاسىن ءتيىمدى قولدانا ءبىلدى. باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ ەڭبەكتەرىن وقىپ وتىرىپ، ونىڭ بابالارىمىزدىڭ «كوز الداۋ»، «اي قورالاندى»، «قويان قاشتى»، «تۇلما»، «موڭعول ديىرمەنى» سىندى سان ءتۇرلى تاسىلدەردى ەركىن مەڭگەرگەنىن انىق كورۋگە بولادى. ول شايقاس الاڭىندا مايدانگەرلەرگە ۇرىس ونەرى تەك قانا اتىس-شابىستان عانا تۇرمايتىنىن تالاي مارتە دالەلدەپ بەردى. جاۋدى جەڭۋ ءۇشىن ۇلكەن ءادىس-امال كەرەك. بۇل ارەكەت – ادامدى كوپ شىعىنعا ۇشىراتپاي، امان الىپ شىعۋدىڭ عاجاپ ءتاسىلى. وسى اسكەري ونەردىڭ ارقاسىندا بابالارىمىز الىپ زەڭبىرەكپەن، مۇزداي قارۋمەن، مىلتىقپەن جاساقتانعان جوڭعارلاردى نايزانىڭ ۇشى، قىلىشتىڭ ءجۇزى، دويىر قامشىمەن، شويىن باس شوقپار مەن ۇلى جەڭىستەرگە جەتكىزىپ، كوزىن قان تالاعان دۇشپانىن جەر بەتىنەن جويىپ جىبەردى. قازاق حالقىنىڭ ەرلىك پەن باتىرلىققا تولى تاريحىن بىلەتىن باتالون كومانديرى جەتىك ستراتەگ، اسقان تاكتيك، تاماشا پسيحولوگ بولعاندىقتان شايقاس الاڭىندا بەتپە-بەت كەلگەن تالاي اجالدىڭ بەتىن قايتارىپ، كەزىككەن قيىندىقتى اسقان شەبەرلىكپەن، ۇلكەن دانالىقپەن شەشىپ، تالاي رەت جاۋىنگەرلەرىن جاۋ شەبىنەن امان-ەسەن الىپ شىقتى.
حالىق قاھارمانى 1941 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىنان باستاپ، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قاتىسىپ، گەنەرال-مايور ي.ۆ.پانفيلوۆ باسقارعان ايگىلى ديۆيزياسىنىڭ قۇرامىندا باتالون كومانديرى بولدى. اعا لەيتەنانت باۋىرجان مومىش ۇلى ماسكەۋ ءۇشىن شايقاستا 207 رەت ۇرىسقا قاتىستى. 1941 جىلدىڭ 16–18 قاراشا كۇندەرى ۆەرماحتىڭ ماسكەۋ باعىتىندا ەكىنشى مارتە جاساعان جورىعى كەزىندە اعا لەيتەنانت مومىش ۇلى باسقارعان باتالون ديۆيزيادان قاشىقتا، ماترونينو دەريەۆنياسىنىڭ جانىندا ۆولوكولامسك تاس جولىندا اسقان ەرلىكپەن ۇرىس جۇرگىزدى. بىلىكتى كومباتتىڭ باسشىلىعىنىڭ ارقاسىندا 3 كۇن بويى از اسكەرمەن فاشيستەر قورشاۋىندا قالعان باتالون مۇزداي قارۋلانعان جاۋ شابۋىلىن تويتارىپ، ۇرىسقا ءقابىلەتتى جاعدايدا قورشاۋدى بۇزىپ شىققاندا كەڭەس وداعىنىڭ اسكەر باسشىلارى قازاق قاھارمانىن ەرىكسىز مويىنداپ، تاڭداي قاققانى بار.
اتى اڭىزعا اينالدى
باۋىرجان مومىش ۇلى – اسكەري پەداگوگيكا مەن اسكەري پسيحولوگيا عىلىمىنا باعا جەتپەس مۇرا قالدىرعان دارا تۇلعا. ەرلىك پەن ورلىككە تولى ا.بەكتىڭ «ۆولوكولامسك تاس جولى» كىتابى نەمىس، چەح، ەۆرەي، اعىلشىن، فرانسۋز تىلدەرىنە اۋدارىلدى. بۇل شىعارمانى ساربازدارىنىڭ بويىنا پاتريوتتىق رۋح دارىتاتىن جالىن دەسەك بولادى. باتىردىڭ اسكەري ونەرى سوناۋ عۇن، ساق، تۇركى تايپالارىنىڭ كەلە جاتقان اسكەري تاسىلدەرىنىڭ جيىنتىعى. ەجەلدەن اتتىڭ قۇلاعىندا ويناپ، ۇلى دالانىڭ قىر-سىرىن مەڭگەرگەن بابالاردىڭ جولىمەن جۇرگەن شەبەر قولباسشىنىڭ اقىلى مەن تاپقىرلىعىنا ۇرىس الاڭىندا گەنەرا ل-مايور يۆان ۆاسيليەۆيچ پانفيلوۆ تا تالاي مارتە تاڭقالىپ، تامسانعانى بار. مويسەي ۇلدارى يزرايل مەملەكەتىن قۇراردا قازاق ۇلىنىڭ اسكەري تاكتيكاسىن ۇستانۋعا بەلدى بەكەم بۋدى. مۇنى يزرايلدىك تاريحشى ارون يليچ شنەەر رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير ءپۋتيننىڭ كرەملدە بۇكىلرەسەيلىك كونفەرەنسياعا قاتىسۋشىلارمەن كەزدەسۋىندە ۇلكەن ماقتانىشپەن ايتقانىن بارشا الەم جۇرتى كوردى. ول:
– 1946 جىلى الەكساندر بەكتىڭ «ۆولوكولامسك تاس جولى» كىتابى يۆريت تىلىنە اۋدارىلدى. جاڭا يزرايل مەملەكەتى قۇرىلۋدا بۇل كىتاپ يزرايل ارمياسىنىڭ ءاربىر وفيسەرىنە قارۋ-جاراقپەن بىرگە بەرىلەدى. بۇل تەك وقۋ قۇرالى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ىس-ارەكەتكە نۇسقاۋ بولدى. يزرايل ارمياسى باس شتابىنىڭ باسشىسى بولعان گەنەرال موتا گۋر روتا كومانديرى بولعان كەزىندەگى ءبىر وقيعانى بىلايشا سيپاتتايدى: «مەن بويلارىن ۇرەي مەن قورقىنىش بيلەپ، ۇرىستان قاشىپ كەتكەن ساربازداردى شەرۋ الاڭىندا ساپقا تۇرعىزىپ: «ۆولوكولامسك تاس جولى» كىتابىنىڭ ءبىر تاراۋىن وقۋعا كىرىستىم. وندا «جاس سارباز، ءسىز ءوزىڭىزدى ۇرىس پوزيسيالارىن تاستاپ كەتىپ بارامىن دەپ ويلايسىز با، جوق، ءسىز وتانىڭىزدى، ماسكەۋدى جاۋ قولىنا تاپسىرىپ كەتىپ باراسىز!» دەگەن جەرىنە كەلگەندە توقتاپ، جاۋىنگەرلەردىڭ جۇزىنە ۇڭىلگەندە، ولار بويلارىنداعى قوقىنىش سەزىمىن جەڭگەنىن بايقادىم.
تاريح تاعىلىمى
مىنە، تاريح تاعىلىمى. بۇل – ناعىز ەرلىك پەن قاھارماندىق ۇلگىسى. ۇلى قولباسشى باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ پاتريوتتىق رۋحىمەن سول كەزدەگى جاس يزرايل اسكەرى تاربيەلەندى»، – دەپ، گەنەرال ۇلكەن ماقتانىشپەن ەستەلىك قالدىرعان. وسىدان ارتىق قانداي مويىنداۋ بولماق؟!
ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جەڭىس پەن جالاۋىن جەلبىرەتكەننەن كەيىن دە ۇلت باتىرىنىڭ داڭقى مۇحيت اسىپ، سوناۋ كۋباعا دەيىن جەتتى. 1492 جىلى حريستوفور كولۋمبتىڭ اشقان كۋبا ارالىنىڭ باتىر ۇلدارى ازاتتىق جولىندا كۇرەسىپ، يسپانيادان تاۋەلسىزدىگىن العان ەلدىڭ ءبىرى ەكەنىن تاريحتان بىلەمىز. مىنە، وسى كۋبا مەملەكەتىنىڭ باسشىلارى باۋىرجان مومىشۇلىن وفيسەرلەرگە ءدارىس بەرۋ ءۇشىن ءوز ەلىنە شاقىرتىپ، اسكەري تاكتيكالارىن كۇشەيتىپ الدى. بۇل جايىندا ءبىز عالىم، باۋىرجانتانۋشى مامىتبەك قالدىباي ۇلىنىڭ قالدىرعان جازبالارىنان جاقسى بىلەمىز. وندا ۇلت باتىرى ءوزىنىڭ كۋباداعى ساپارى جايىندا بىلايشا باياندايدى:
– كۋبالىقتار مەنى كۋبانىڭ مەملەكەتتىك انۇرانىمەن قارسى الدى. «سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى – باۋىرجان مومىشۇلىنا جالىندى سالەم!» دەگەن قىزىل ماتانى كوزگە تۇسەر جەرگە ءىلىپ قويىپتى. ءتۇرلى اسەري بولىمدەردە كەزدەسۋدە بولدىم. كۋبا وفيسەرلەرىنە ءدارىس وقىپ، ولاردىڭ سۇراقتارىنا جاۋاپ بەردىم. وڭاشا سويلەسىپ وتىرعانىمىزدا، كۋبا قورعانىس ءمينيسترى راۋل كاسترونىڭ: «قىمباتتى باۋىرجان، ءوزىڭىزدى ۇيىڭىزدەگىدەي سەزىنىڭىز» دەگەن لەبىزىن ەستىسىمەن مەن گالستۋگىمدى شەشىپ، تالتاڭ- تالتاڭ باسىپ، ءبىر كرەسلوعا ءىلدىم. كوستيۋمىمدى شەشىپ، كەلەسى كرەسلوعا ءىلدىم دە، كوزىمنىڭ قيىعىمەن راۋل كاستروعا قارادىم. ول قاباعىن شىتىپ، جاقتىرماي قالدى.
مەن بىردەن: «ءسىز ماعان ءوزىڭىزدى ۇيىڭىزدەگىدەي سەزىنىڭىز» دەدىڭىز عوي. مەن ءوزىمدى ۇيىمدەگىدەي سەزىنىپ ەدىم، جاقتىرماي قالدىڭىز. جوق، مەن ءوزىمدى قوناق رەتىندە سەزىنەمىن» دەپ گالستۋگىمدى موينىما تاعىپ، كوستيۋمىمدى قايتا ۇستىمە كيگەنىمدە، راۋل كاسترو اقتارىلا كۇلىپ:
– ءسىز اۋديدوريانى بىردەن باۋراپ الادى ەكەنسىز، مۇنىڭىزدىڭ قانداي قۇپيا-سىرى بار؟»، – دەدى.
– مەنى سىناماق ويداسىز عوي. سىناساڭىز، سىناڭىز! سويلەۋشى كىسى كوكەيكەستى ماسەلەدەن اۋىتقىپ، ماڭىزسىز ۇساق، بۇرىننان جۇرتقا بەلگىلى جايلاردى ءسوز ەتىپ تىڭداۋشىسىن جالىقتىرىپ الماۋى كەرەك. مەن ءوز تاجىريبەمدە ادامدار سەزىمىنە ۇمىتىلماس اسەر ەتىپ، ويىنا وي قوساتىن ەڭ ماڭىزدى دەتالدارعا، ەپيزودتارعا ەرەكشە كوڭىل بولەمىن. مەنىڭشە تىڭداۋشى ءجۇرەگىن جاۋلاپ الۋداعى ەسكەرەر ەڭ باستى ماسەلە شابىتتانا، رۋحتانا ءبىلۋ. اقىن شابىتتانباي، رۋحتانباي ەل جۇرەگىن ەلجىرەتەر جىر جازا المايدى. شەشەن شابىتتانباي، رۋحتانباي تاپقىر شەشەن سويلەي المايدى دەپ جاۋاپ بەردىم. ول جاۋابىما ريزا بولدى-اۋ دەيمىن، قولىمدى قۇشىرلانا قىستى.
كۋباعا تۋريست رەتىندە 10 كۇنگە باردىم. راۋل كاسترو سوۆەت وداعى كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى نيكيتا سەرگەي ۇلى حرۋششيەۆكە تەلەفون سوعىپ، كۋبا اسكەريلەرىنە ءدارىس وقۋ ءۇشىن تاعى ءبىر ايعا قالدىرۋىن ءوتىنىپ، رۇقسات الدى. مەن ءبىر ايدىڭ كوپ ەكەنىن، ءدارىسىمدى 20 كۇندە وقىپ ۇلگەرەتىنىمدى ايتىپ، 20 كۇنگە قالۋعا كەلىسىم بەردىم». بۇل اڭگىمەدەن كۋبالىقتاردىڭ باۋىرجان باتىرعا دەگەن قيماستىق سەزىمدەرىن كورۋگە بولادى.
وسى ساپار جايىندا مامىتبەك قالدىباي ۇلى كۋبا گازەتتەرىندە، جۋرنالدارىندا باتىردىڭ فوتوسۋرەتتەرى، سويلەگەن سوزدەرى جاريالانعانىن جازادى. باۋىرجان اتامىزدىڭ سوعىس تاكتيكالارى كۋبا، يزرايلدە عانا ەمەس، باسقا دا ەلدەردىڭ اسكەري وقۋ قۇرالدارىنا ەنگىزىلدى. بۇل تاريحي دەرەكتەر باۋىرجان باتىردىڭ وتكەن تاريحىمىزداعى الەمدى اۋزىنا قاراتقان اتتيلا، شىڭعىس حان سياقتى قولباسشى بولعانىن ايعاقتايدى. ال قازىرگى ءبىزدىڭ اسكەر ءالى كۇنگە قولدا بار اسىل قازىنامىزدى حالىق يگىلىگىنە اينالدىرا الماي وتىرعانى ەلدىگىمىزگە ۇلكەن سىن. باۋىرجان مومىش ۇلى سوۆەت ارمياسى باس شتابىنىڭ جوعارى اسكەري اكادەمياسىن ءبىتىرىپ، اسكەري-پەداگوگيكالىق جۇمىسپەن اينالىسىپ، سوۆەت ارمياسى اسكەري اكادەمياسىندا ساباق بەرەدى. مىنە، جەر-جاھاندى ءدۇر سىلكىندىرگەن الىپ يمپەريانى ءوزىنىڭ اقىل-پاراساتىمەن مويىنداتقان باتىرىمىزدى ءبىز ءالى كۇنگە ءوز دەڭگەيىندە باعالاي الماي كەلەمىز.
باتىردىڭ وسيەتى
باۋىرجان مومىش ۇلى شىعارمالارى جاستارعا اسكەري-پاتريوتتىق تاربيە بەرۋدىڭ تاماشا ۇلگىسى. ونىڭ ءار قاناتتى ءسوزى ادامدى رۋحتاندىرادى، بويىڭا الاۋلاعان جالىن بەرەدى. ماسەلەن، مىنا قاناتتى سوزدەردەن تەبىرەنبەيتىن ادام، ەلجىرەمەيتىن جۇرەك جوق:
«ومىردە جالتاق بولماڭدار، ءبىرەۋدىڭ اۋزىنا قارايلاپ، سونىڭ ايتقانىنا كونىپ، ايداۋىندا ءجۇرۋدى ىزەتتىلىك ەكەن دەپ جاڭساق تۇسىنبەڭدەر. ۇلكەننىڭ ايتقانىن ەكى ەتپەۋ، سوزگە توقتاۋ – سىيلاستىقتىڭ، ادەپتىلىكتىڭ الىپپەسى ەكەنى راس. ءبىراق تەك سونىمەن شەكتەلىپ قالۋشىلىق جاس ادامعا پايدا بەرمەيدى. وعان قوسىمشا ءوزىڭنىڭ كىسىلىگىڭ، جول بىلەر ازاماتتىعىڭ بولۋ كەرەك. ايتپەسە، بىرەۋدىڭ ايتقانىنا كونىپ، ايداۋىمەن ءجۇرۋ نەمەسە «بارىپ كەل، الىپ كەلدىڭ» ادامى رەتىندەگى قولبالا بولۋ جاسقانشاقتىققا، كىرىپتارلىققا ۇشىراتادى».
«اشۋ-ىزامەن ەمەس، اقىل-پاراساتپەن ۇيرەت، مەيىرىمدىلىكپەن، ىنتا-ىقىلاسپەن ۇيرەت، ءبىراق ءجونسىز ماقتاما، ورىنسىز جەكىپ سوكەپ، داتتاما، قويانشىعى ۇستاعان ادامداي قۇر بوسقا ايقايلاپ، باقىرما. ورىندى جەردە قاتال بول. قاتالدىق ءادىل بولسىن، ەشۋاقىتتا ساربازدىڭ بويىنداعى ادامگەرشىلىك سەزىمىنە، نامىسىنا ءتيىپ قورلامايتىنداي بول!».
«مەن وتانىمدى سۇيەمىن، ول ءۇشىن جانىمدى بەرەمىن»، – دەگەن جاي كۇمپىلدەگەن ءسوز ەمەس. ءوز جەرىن ءسۇيۋ ناقتى ىسپەن دالەلدەنەدى. مەنىڭ ومىردەن توقىعانىم: وتانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك اتا-اناڭا، باۋىرىڭا، تۋىپ-وسكەن اۋىلىڭا، قالاڭا، ءوز ۇلتىڭا دەگەن ماحابباتتان باستالادى. ءوز اۋىلىنىڭ تاسىن قادىرلەمەگەن باسقا اۋىلدىڭ تاۋىن دا سىيلاي المايدى. حالىقتار اراسىنداعى قاسيەتتى دوستىق وسى سەزىمنەن باستالادى». قازاقتا «ءاسكەرى مىقتىنىڭ ساعى سىنبايدى» دەيدى. سوندىقتان ەلىمىزدەگى جاستاردىڭ بويىنا پاتريوتتىق سەزىم ۇيالاتۋدا وتانىمىزدىڭ ابىرويلى ۇلدارى جايىندا كەشتەر، شارالار وتكىزۋدى حالىقتىق دەڭگەيگە كوتەءرۋىمىز كەرەك.
باۋىرجان مومىش ۇلى قورقىنىش پەن قورقاقتىق جايىندا بىلاي دەيدى: «ناعىز قورقاقتىق ولىمنەن قورقۋ ەمەس، سول ساعاتتا بولىپ جاتقان قيىندىقتى، شىندىقتى جاسىرماي ايتۋدان تايساقتاۋ، جاۋاپكەرشىلىكتى وزىنە الماي باسقا بىرەۋگە اۋدارۋ. سوعىستا ودان وتكەن ءقاۋىپتى، ودان وتكەن قاتەرلى نارسە جوق. مۇنداي قورقاقتىقتىڭ ارتى بىرەۋدىڭ قىمبات ءومىرىن قيۋمەن، قۇرباندىققا جول بەرۋمەن اياقتالادى». ءيا، قورقاقتىقتىڭ ارتى ساتقىندىققا اپارادى. ال ءار مەملەكەتتىڭ ەل ىرگەسى مىقتى، قورعانى كۇشتى بولۋى ءۇشىن – وجەت، باتىل، باتىر، ەرجۇرەك ۇرپاق تاربيەلەۋى باستى مىندەت.
«اlmaty-akshamۋ»، №1 (6563) 7 قاڭتار، 2025 جىل