سوڭعى جىلدارى قوعامدا ءدىن تاقىرىبى قىزۋ تالقىعا تۇسۋدە. كوپ ديسكۋسسيا قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىنى بولىپ تابىلاتىن يسلام توڭىرەگىندە وربۋدە. مۇنداي ديسكۋسسيا الماتى قالاسىندا دا جۇرۋدە. مىسالى، جاقىندا عانا الەۋمەتتىك جەلىدە كوشەنى جاۋىپ، ناماز وقىعان ءبىر توپ ازاماتتاردىڭ ۆيدەوسى تاراپ، قىزۋ تالقىعا ءتۇستى. اتا زاڭىمىزدا ءبىز زايىرلى مەملەكەت ورناتامىز دەپ جازىلعان. وسىعان وراي ءدىنتانۋشى ءال-فارابي نۇربەك ۇلى بولاتجانمەن سۇحباتتاستىق.
– ءال-فارابي مىرزا، زايىرلى مەملەكەت دەگەنىمىز نە؟
– قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءدىني سالاداعى ساياساتىنىڭ ەڭ اۋەلى قاعيداتى، ول – زايىرلىلىق، ياعني ءدىننىڭ مەملەكەتتەن بولەك بولۋى. دەمەك، ءدىن مەملەكەتتىڭ ىسىنە كىرىسپەيدى، ال مەملەكەت ءدىن ىسىنە كىرىسپەيدى. ەلىمىز ءوزىن زايىرلى مەملەكەت رەتىندە ورنىقتىراتىنى ق ر كونستيتۋسياسىنىڭ 1-بابىنىڭ 1-تارماعىندا جازىلعان. زايىرلىلىق قاعيداتى ق ر «ءدىني قىزمەت جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭىندا تولىعىراق تۇسىندىرىلەدى.
ارينە، زايىرلىلىق دەگەن ول اتەيزم دەگەن ۇعىم ەمەس. زايىرلىلىق – ءدىن بوستاندىعىن، ءدىني بiرلەستiكتەر اراسىندا ءوزارا ءتوزۋشىلىك پەن قۇرمەتتەۋ قاتىناستارىن ورناتۋعا جاردەمدەسۋدى بىلدىرەدى. جالپى، زايىرلىلىق ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كەپىلى بولىپ تابىلادى.
– الەۋمەتتىك جەلىلەردە ءبىر توپ ازاماتتاردىڭ جولدى بوگەپ ناماز وقىعان ۆيدەوسى تارادى. وسىعان قاتىستى نە ايتاسىز؟ بۇل زايىرلىلىققا قايشى ەمەس پە؟
– اۋەلى ماسەلەنىڭ زاڭنامالىق اسپەكتىن ايتىپ كەتەيىن. بۇنداي ارەكەتتەر ق ر كونستيتۋسياسى مەن قولدانىستاعى زاڭناماسىنا قايشى كەلەدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2011 جىلى قابىلدانعان «ءدىني قىزمەت جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭىنان ۇزىندىلەر كەلتىرە كەتەيىن:
«3-باپ. مەملەكەت جانە ءدىن:
7. ەشكىمنىڭ دە ءوز ءدىني نانىمدارى سەبەپتەرى بويىنشا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋسياسى مەن زاڭدارىندا كوزدەلگەن مىندەتتەرىن اتقارۋدان باس تارتۋعا قۇقىعى جوق».
9. ءدىن مەن ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ مەملەكەتتەن ءبولىنۋ قاعيداتىنا سايكەس ءدىني ءبىرلەستىكتەر:
3) قازاقستان رەسپۋبليكاسى زاڭناماسىنىڭ تالاپتارىن ساقتاۋعا مiندەتتi.
15. ءدىندى جانە ءدىني كوزقاراستاردى پايدالانا وتىرىپ، مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ قىزمەتىنە قاساقانا ىرىتكى سالۋعا، ولاردىڭ ۇزدىكسىز جۇمىس ىستەۋىنىڭ بۇزىلۋىنا، ەلدەگى باسقارۋشىلىق دەڭگەيىن تومەندەتۋگە اكەپ سوعاتىن شەشىمدەردى قابىلداۋعا جانە ءىس- ارەكەتتەر جاساۋعا جول بەرىلمەيدى».
دەمەك، مەشىت، شىركەۋ، باسقا دا عيباداتحانا بولسىن، ونىڭ قىزمەتى مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ جۇمىسىنا بوگەت جاساماۋى جانە ازاماتتاردىڭ قۇقىعىن بۇزباۋى كەرەك.
ءدىني اسپەكتكە كەلسەك، جالپى، قۇراندا وزگە ادامعا حاقسىز زيان كەلتىرۋ، شەكتەن شىعۋ، وزبىرلىققا تىيىم سالىنعان (حارام): «راسىندا، مەنىڭ يەم اشىق جانە جاسىرىن شەكتەن شىعۋشىلىقتارعا، كۇناعا، قۇقىقسىز قىسىمشىلىققا، اللا ول جايىندا ەشبىر بۇيرىق تۇسىرمەگەن نارسەنى وعان سەرىك رەتىندە قوسۋلارىڭا جانە بىلمەيتىن نارسەلەرىڭدى اللاعا تەلىپ ايتۋلارىڭا تىيىم سالدى!»، – دەلىنگەن. (7 سۇرە 33 ايات).
«... ول جاقسى نارسەلەرگە رۇقسات بەرىپ، جامان نارسەلەرگە تىيىم سالادى...» (7 سۇرە 157 ايات).
دەمەك، مۇسىلمان ءدىنى ەشكىمگە زيان كەلتىرمەۋگە ۇگىتتەيدى. مۇسىلمان داستۇرىندە «ناعىز مۇسىلمان وزگەگە تىلىمەن دە، قولىمەن دە زيان كەلتىرمەيدى» دەگەن تۇسىنىك بار ەكەنىن دە قوسا كەتەيىن.
– الماتىدا ءدىني ساياسات قالاي جۇزەگە اسۋدا؟
– مەنىڭشە، الماتى قالاسى ەلىمىزدىڭ ءدىني سالاداعى ساياساتىن ەڭ ءتيىمدى ورىندايتىن وڭىرلەردىڭ ءبىرى. قالا اۋماعىندا زاڭناما شەڭبەرىندە ءدىني ساياسات سالاسىنداعى باسشىلىقتى جۇزەگە اسىراتىن ورگان «الماتى قالاسى ءدىن ىستەرى جونىندەگى باسقارماسى» كمم بولىپ تابىلادى. باسقارما قاراماعىندا الماتى قالالىق ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروءريزمنىڭ الدىن الۋ بويىنشا اقپاراتتىق- ءتۇسىندىرۋ توبى قۇرىلعان. بۇل توپ ءارتۇرلى نىسانداردا ءدارىس وقيدى. ودان بولەك، باسقارمانىڭ جانىندا «كەڭەس بەرۋ جانە وڭالتۋ ورتالىعى» جانە «ءدىن ماسەلەلەرىن زەرتتەۋ جونىندەگى ورتالىق» جۇمىستارىن اتقارادى.
سونىمەن قاتار، الماتى قالاسىندا 2017 جىلعى اقپان ايىندا «ءدىني بىرلەستىكتەر كوشباسشىلارىنىڭ كلۋبى» قۇرىلعان. ول كلۋب كونفەسسياارالىق ىنتىماقتاستىق پەن كەلىسىمدى نىعايتۋدا ەلەۋلى ءرول اتقارىپ كەلەدى. كلۋب جۇمىسى اياسىندا الماتى قالاسىنىڭ ءدىني كوشباسشىلارى بەيرەسمي كەزدەسۋلەر وتكىزىپ، بىرلەسىپ ءارتۇرلى شارالارعا قاتىسادى. كلۋبتىڭ العاشقى جەتەكشىسى بولىپ زاڭ عىلىمىنىڭ كانديداتى، پروفەسسور م.ا.، پوليسيا پولكوۆنيگى، تەررولوگ كاكىمجان مۇراتجان ۇلى بيشمانوۆ قىزمەت اتقاردى. قازىرگى تاڭدا «ءدىني بىرلەستىك كوشباسشىلارى كلۋبى» جوباسىن ءتيىمدى ىسكە اسىرىپ جاتقان ەلىمىزدىڭ وڭىرلەرى كوشباسشىلارىنىڭ ءبىرى – الماتى قالاسى.
الماتىدا ىسكە اسىرىلعان ەندىگى ءبىر مازمۇندى جوبالاردىڭ ءبىرى – religionmap.kz سايتى. بۇل سايتتا الماتى قالاسىندا نەشە ءدىني عيمارات، ءدىني ادەبيەتتەر تاراتۋ ورنى جانە نامازحانا بار ەكەنى جانە قايدا ورنالاسقانى بەلگىلەنگەن. سونىمەن قاتار، الماتى قالاسىنىڭ ءدىني ومىرىنە قاتىستى باسقا دا اقپاراتتار كەلتىرىلگەن.
– شاھاردىڭ ءدىني كەلبەتىن سارالاپ كورسەك...
– الماتى قالاسى كوپكونفەسسيالى ءوڭىر بولىپ تابىلادى. قازاقستان اۋماعىندا 18 كونفەسسيا تىركەلسە، الماتىدا ونىڭ 17ء-سى بار. تەك مەننونيتتەردىڭ عانا تىركەلگەن ءدىني بىرلەستىگى جوق.
قازاقستان اۋماعىندا كەلەسى كونفەسسيالار تىركەلگەن:
1. حانافي قۇقىقتىق مەكتەبى (ءمازھابى)، ماتۋريدي سەنىمىندەگى (اقيداسىنداعى) سۋننيتتىك يسلام («قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى» رەسپۋبليكالىق ءدىني ءبىرلەستىگى تۇرىندە كورسەتىلگەن)؛
2. پراۆوسلاۆيە (ماسكەۋ پاتريارحاتى ورىس پراۆوسلاۆ شىركەۋىنىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ميتروپوليتتىك وكرۋگى، ورىس پراۆوسلاۆ ەسكىعۇرىپتىق شىركەۋى جانە ارميان كيەلى اپوستولدىق پراۆوسلاۆ شىركەۋى تۇرىندە كورسەتىلگەن)؛
3. كاتوليسيزم؛
4. ىنجىلدىك-ليۋتەراندىق شىركەۋ؛
5. ىنجىلدىك ماسىحشى-باپتيستەر شىركەۋلەرىنىڭ وداعى؛
6. مەننونيزم؛
7. مەتوديستىك شىركەۋلەر؛
8. ەلۋىنشىلەر شىركەۋلەرى؛
9. پرەسۆيتەرياندىق شىركەۋلەر؛
10. جەتىنشى كۇن ادۆەنتيستەرىنىڭ شىركەۋى؛
11. جاڭا اپوستولدىق شىركەۋ؛
12. ەحوبا كۋاگەرلەرى؛
13. بۋدديزم (ۆون-بۋدديزم جانە تيبەتتىك لامايزم اعىمدارى تۇرىندە كورسەتىلگەن)؛
14. ياھۋديلىك («حاباد-ليۋباۆيچ» حاسيد قاۋىمى تۇرىندە كورسەتىلگەن)؛
15. كريشنايزم (ءيندۋيزمنىڭ باعىتى، «حالىقارالىق كريشنا ساناسى قوعامى» تۇرىندە كورسەتىلگەن)؛
16. باحايزم؛
17. يسا ءماسىحتىڭ سوڭعى كۇن اۋليەلەرى شىركەۋى (مورموندار)؛
18. مۋننىڭ بىرىگۋ شىركەۋى (مۋنيتتەر).
سۇحباتتاسقان
پەردەحان شامشييەۆ.