ۇركەر
قازاق ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى وكىلى، ۇلتتىڭ رۋحىن ۇلىقتاعان، ءسوز ونەرىن ءوءمىرىنىڭ ءمانى ەتكەن، حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، «قۇرمەت» وردەنىنىڭ يەگەرى ورازاقىن اسقاردىڭ تۋعانىنا بيىل – 90 جىل.
وسىعان وراي ۇلتتىق كىتاپحانادا وتكەن «مەن باقىتتى اقىنمىن» اتتى ەسكە الۋ كەشىندە ءسوز زەرگەرىنىڭ قازاق ادەبيەتىنە قوسقان ۇلەسى، شىعارمالارىنىڭ قۇندىلىعى، سونداي-اق، ادامي بولمىسى، اقىندىق، ازاماتتىق ۇستانىمى جايىندا جان-جاقتى اڭگىمە قوزعالدى.
بالا كۇنىنەن-اق كوشپەلى قازاق تىرشىلىگىن كورىپ، دالا تىنىسىن بويىنا سىڭىرگەن ورازاقىن اسقار – ەلدىڭ ءان-جىرىن، قارا ولەڭىن، باتىرلار جىرىن بەرىلە تىڭداپ، جادىندا ءتۇيىپ وسكەن ۇرپاق وكىلى. بۇل تۋرالى ءوزى ءبىر ەستەلىگىندە: «مەن شىڭجاڭ ولكەسىندە تۋدىم. ول جاقتاعى قازاقتار، نەگىزىنەن، مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن. قىستا – قىستاۋعا، جازدا – جايلاۋعا كوشىپ، كوشپەلى ءومىر سۇرەتىنبىز. قىستىڭ ۇزاق كەشتەرىندە اۋىل ادامدارى ءبىر-بىرىنىڭ ۇيىنە بارىپ، سوعىس وتى تۇتانىپ تۇرعان كەزەڭنىڭ وزىندە دە توي-تومالاق جاسايتىن. ول كەزدە تويدىڭ ءوزى جىرمەن، ولەڭمەن وەتىن. باتىرلار جىرىن جاتقا بىلەتىندەر ۇزاق اڭگىمە ايتىپ، ەلدى ەلىتەتىن. ءبىز بالا كۇنىمىزدە سولاردى تىڭداپ، سونىڭ ءبارىن كورىپ، ەستىپ، بويعا ءسىڭىرىپ وستىك» دەگەنى بار.
اقىننىڭ اكەسى قازاقتىڭ قارا ولەڭىن ايتاتىن، دومبىرا شەرتىپ، باتىرلار جىرىن جاتقا بىلەتىن ادام بولعان. اۋىلداعى توي-تومالاققا ارنايى شاقىرىلاتىن اكەسىمەن بىرگە باراتىن بالا ورازاقىندى سول كەشتەردە ايتىلعان جىر-تەرمە، داستاندار ەرەكشە باۋرايتىن. سودان دا «ۇستازىڭ كىم؟» دەسەڭىز، مەنىڭ العاشقى ۇستازىم – سول قارا ولەڭ» دەيدى اقىن. قۇلاقپەن تىڭداپ، جۇرەكپەن تۇيسىنگەن سول جىر جاۋھارى جۇرەگىندە وشپەس ءىز قالدىرادى. ءسويتىپ، قالامگەر عاسىرلار قويناۋىندا قالىپ قويعان حالىق مۇراسىن ءتىرىلتىپ، ەكى تومعا جيناقتاپ، ۇلت يگىلىگىنە اينالدىردى. سول جيناق جارىق كورگەندە اكادەميك راحمانقۇل بەردىبايەۆ ماقالا جازىپ: «قازاقتىڭ بار ولەڭى – ءبىر توبە، قارا ولەڭ – ءبىر توبە»، – دەپ جوعارى باعا بەرگەن. «قارا ولەڭ پوەزيانىڭ ناعىز اتاسى دەر ەدىم. مىسالى، مىناداي شۋماق بار:
ايتا ءبىل ولەڭىڭدى ورنەكپەنەن،
جاقسىنى ءبىر عانيبەت كورمەك دەگەن.
بىتەر ب ا ق، قونار داۋلەت جىگىتتەرگە –
اق، ادال، ەلگە ەتكەن ەڭبەكپەنەن». – مۇنداعى «ايتا ءبىل ولەڭىڭدى ورنەكپەن» دەگەن – ولەڭ كوركەم بولسىن دەگەن ءسوز. ورنەك دەگەن – ونەر»، – دەيدى اقىن ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە.
ەسكە الۋ كەشىندە جازۋشى جۇسىپبەك قورعاسبەك «قارا ولەڭدى ورازاقىن اسقارداي تەرەڭ زەرتتەپ، جيناپ، ناسيحاتتاعان ادام نەكەن-ساياق. ادەبيەت ينستيتۋتى «بابالار ءسوزى» اتتى 100 تومدىق جيناق شىعاردى دەسەك، بۇل كىسى سوعان پارا-پار جۇمىستى جالعىز ءوزى ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن، ادالدىقپەن اتقارىپ، حالقىنا اسا قۇندى ادەبي مۇرا قالدىرىپ كەتتى» دەگەن پىكىر ءبىلدىردى. ايتسا-ايتقانداي، بۇل ادەبيەتكە عانا ەمەس، تۇتاس رۋحانياتقا قوسىلعان ۇلكەن ۇلەس ەكەنى انىق.
كوزكورگەن زيالىلار ورازاقىن اسقاردىڭ رۋحاني الەمى بيىك، جان دۇنيەسى تۇنىق اقىن ەكەنىن ءسوز ەتتى. جۇسىپبەك قورعاسبەك: «ول بالالارعا دا، ۇلكەندەرگە دە ارناپ جازدى. «كۇمىس قوڭىراۋ» سىندى كىتاپتارى ارقىلى بالا جۇرەگىنە نازىكتىك پەن مەيىرىم دارىتتى. سونىمەن بىرگە ەلدىك، ۇلتتىق، تاريحي تاقىرىپتاردى قوزعاپ، ۇلت مۇددەسىن ۇلىقتاعان شىعارمالار قالدىردى. بالالارعا ارنالعان جىرلاردان باستاپ، ۇلكەندەرگە دەيىن، ءتىپتى باتا تاقىرىبىنا دەيىن جازدى، بارلىق تاقىرىپتى قامتىدى» دەي كەلە، «اقىن رەتىندەگى ەرەكشەلىگى – ادامعا دەگەن ماحاببات، رۋحاني تازالىق، ىزگىلىكتى كوزقاراس. ول شىعارماشىلىعىندا دا، ومىردە دە بيىك ادامگەرشىلىك ۇستانىمىن ساقتادى»، – دەدى.
ماراپاتقا لايىق بولا تۇرا، اتاق-داڭققا ەشقاشان ۇمتىلماعان اقىننىڭ ولەڭدەرى دە قاراپايىمدىلىعىمەن، جاستاردىڭ ساناسىنا اسەر ەتەتىن، ۇلتتىق بولمىسقا تەرەڭ بويلاتاتىن قاسيەتىمەن دارا. وسى جايتقا توقتالعان جازۋشى ءدىلدار مامىربايەۆا: «بۇگىندە ءبىز «ەكولوگيا» دەگەندە تابيعاتتىڭ تازالىعىن ايتامىز. مەن بۇل كىسىنى پوەزيا ەكولوگياسىن ساقتاعان اقىن دەپ ايتار ەدىم. ويتكەنى ءقازىر كەيبىر اقىندار جاستاردى تارتۋ ءۇشىن شىعارمالارىندا توسەك اينالاسىنداعى ادەپسىز تاقىرىپتاردى قوزعايدى. ال ورازاقىن اسقار پوەزياداعى ادەپتىڭ، مادەنيەتتىڭ ۇلگىسىن كورسەتتى. تۇمانباي مولداعالييەۆ كەزىندە: «ورازاقىن اسقار – قاراپايىمدىلىعىمەن-اق پوەزياعا جاڭالىق اكەلگەن اقىن»، – دەپ جازىپ كەتكەن. ءومىر – وتباسىنان باستالادى، سول سياقتى، شىعارماشىلىققا دەگەن قۇرمەت تە وتباسىنان باستالۋعا ءتيىس. ورازاقىن اعانىڭ ومىرلىك جارىنا، بالالارىنا دەگەن ماحابباتىن، سۇيىسپەنشىلىگىن ولەڭمەن ورنەكتەگەنىنىڭ ءوزى سونداي اسەرلى، شىنايى»، – دەپ اقىندى پوەزياداعى رۋحاني تازالىقتىڭ سيمۆولى رەتىندە سيپاتتادى.
بىرەگەي اقىننىڭ تاعى ءبىر ەرەكشە قىرىنا توقتالعان جۇسىپبەك قورعاسبەك: «ورازاقىن اسقار ابايدان باستاپ مارالتايعا دەيىنگى جۇزدەگەن اقىننىڭ ولەڭدەرىن جاتقا ايتاتىن. بىردە: «ءسىز قالاي سونشاما ولەڭدى جاتتاپ الدىڭىز؟» – دەپ سۇرادىم. سوندا: «40 جاسقا دەيىن وقىعانىم ءبىر وقىعاندا-اق ەسىمدە قالاتىن. كەيىن وقىعانداردى ەكى-ۇش مارتە قايتالاپ وقىپ بارىپ جاتتاپ الاتىن بولدىم. جاسىم ۇلعايعان كەزدە ەستە ساقتاۋ قابىلەتىم ءبىرشاما ازايدى،» – دەگەن ەدى. ءوزىم جۇرگىزىپ جۇرگەن «ۇركەر» حابارىنا ورازاقىن اعانىڭ قاتىسۋىمەن نەشە مارتە ءتۇسىرىلىم جاسالدى. ويتكەنى بۇل كىسى – ءتىرى ەنسيكلوپەديا. ادەبيەتكە كەلگەندە ەشتەڭەنى شاتاستىرمايتىن، ەشكىمنىڭ ءاتى-جونىن ۇمىتپايتىن كىسى ەدى. قانشاما اقىننىڭ ولەڭىن جاتقا بىلەتىن ادامدى ءوز باسىم وسى ۋاقىتقا دەيىن كورگەن ەمەسپىن»، – دەگەن تاڭدانىس ءبىلدىردى.
اقىن ءادىلعازى قايىربەكوۆ ورازاقىن اسقاردىڭ مايتالمان جازۋشى عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ «قازاق سولداتى» رومانىنا جازعان ارناۋ ولەڭىنە توقتالدى. «رومانداعى كەيىپكەر قايروشتىڭ تاعدىرى – بۇكىل قازاق حالقىنىڭ تاعدىرى. باستاپقىدا قاشىپ جۇرگەن بالا، سوڭىندا باتىرعا اينالادى. قازاق كىمنەن قاشپادى؟! ءبىراق قاشىپ ءجۇرىپ جەڭدى. قاشىپ ءجۇرىپ تۋ تىكتى. ورازاقىن اسقار بۇل شىندىقتى «قازاق باتىرى» اتتى شاعىن عانا، ءبىراق سالماقتى ولەڭىندە شەبەر جەتكىزدى. ولەڭدە جاسىرىلعان استارلى وي – وتارلىقتان ازاتتىققا جەتۋ جولىنداعى كۇرەستى ايعاقتاپ تۇر»، – دەيدى ول.
ەسكە الۋ كەشىندە ورازاقىن اسقاردىڭ قاي تاقىرىپتى بولسىن زەردەلەپ، تەرەڭ تولعانىسپەن، وزىندىك مانەرمەن جازعانى ايتىلدى. ءوز تاعدىرىن عانا ەمەس، ەل تاعدىرىن، ۇلتتىڭ وتكەنى مەن بولاشاعىن ولەڭمەن ورنەكتەگەن تۇلعا ەكەنى ءسوز بولدى.
سايىپ كەلگەندە، ورازاقىن اسقار – ۇلتتىق قۇندىلىقتىڭ شەجىرەسى، ونىڭ بەينەسى – ادەبيەتكە ادالدىقتىڭ سيمۆولى. سوندىقتان اقىن ەسىمى، ەڭبەگى ەسكەرۋسىز قالماۋعا ءتيىس. كەشە ۇلتتىق كىتاپحانادان باستاۋ العان تاعىلىمدى شارا بۇكىل ەل اۋماعىندا جالعاسىن تاپسا – نۇر ۇستىنە نۇر.