كىبىسە جىل دەگەن نە؟
ءار ءتورت جىل سايىن كەلەتىن، اقپان 29 كۇنگە تولاتىن، 366 كۇننەن تۇراتىن جىل. تاۋلىكتىڭ شيرەك بولشەگىن ءار جىل كۇنتىزبەسىنە قوسىپ ايتۋعا دا، ەسەپتەۋگە دە ىڭعايسىز بولعاندىقتان، شيرەكتىڭ ءتورت جىلدا ءبىر تاۋلىكتىك مەزگىل قۇرايتىنى ەسەپتەلىپ، ءتورتتىڭ الدىڭعى 365 تاۋلىكتەن تۇراتىن ءۇش جىلى – جاي جىل، 366 تاۋلىكتەن تۇراتىن سوڭعى جىلى – كىبىسە اتانعان، دەپ حابارلايدى Almaty-akshamy.kz.
كىبىسە جىلى تۋعان ادامدار قانداي بولادى؟
ينفورمبيۋرو پورتالى ۇسىنعان قازاقستان رەسپۋبليكاسى ستراتەگيالىق جوسپارلاۋ جانە رەفورمالار اگەنتتىگى ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ اقپاراتىنا ساي، 1991 جىلدان بەرى قازاقستاندا كىبىسە كۇنى، ياعني 29 اقپاندا 5110 ادام دۇنيەگە كەلگەن. ولاردىڭ 2707ء-سى – ەر ادامدار بولسا، 2403ء-ى – ايەلدەر.
29 اقپاندا دۇنيەگە كەلگەن ادامدار تاڭداۋلى، ەرەكشە قابىلەتتى، تالانتتى بولادى.
كىبىسەدە نەدەن ساق بولعان ءجون؟
كىبىسە جىلعا قاتىستى قانشا زامان وتسە، حالىق اراسىندا قالىپتاسقان تۇسىنىك تە مول. ءبىر وكىنىشتىسى، ومىردەگى ءساتسىز جاعدايلار، قايعىلى وقيعالاردى وسى كىبىسەمەن بايلانىستىرىپ جاتاتىندار دا از ەمەس. ماسەلەن وسىدان 4 جىل بۇرىنعى كىبىسە – 2020 جىلدى Time جۋرنالى تاريحتاعى ەڭ سوراقى جىل دەپ اتاعان. ونىڭ سەبەبى، بۇكىل الەمگە ىندەت بوپ تاراعان كوروناۆيرۋس كۇشەيە ءتۇسىپ، تالاي جاندى اجالىنان بۇرىن جالماعان جىل بولدى.
كىبىسە جىل دەگەن اتاۋ قايدان شىقتى؟
كىبىسە جىل اتاۋى لاتىننىڭ bissextus سوزىنەن شىققان. ماعىناسى «ارتىق كۇن» دەگەندى بىلدىرەدى. ءبىزدىڭ داۋىرىمىزدەگى دەيىنگى 45-جىلى يۋليي سەزاردىڭ رەفورمالارىنا دەيىن ءبىر جىلعى كۇنتىزبەگە تۇزەتۋلەر ەنگىزىلىپ، مەزگىل سايىن قوسىمشا اي قوسىلىپ وتىرعان (يزرايلدە ءالى دە سولاي جاسايدى).
ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى 40-شى جىلدارى كۇندەلىكتى ومىردە قولدانىلىپ كەلگەن ريم كۇنتىزبەسى كۇنگە قاراپ ەسەپتەگەندە، ءۇش ايعا العا كەتىپ قالدى. سودان كەيىن يۋليي سەزار كۇن جىلىنىڭ ۇزاقتىعى 365،25 كۇن بولاتىن جاڭا كۇنتىزبەنى ەنگىزدى. ەندى ءتورت جىلدا ءبىر رەت اقپان ايىندا قوسىمشا كۇن پايدا بولدى، ياعني الگىندە عانا ايتقان bissextus.
كۇنتىزبەدە بۇل «ناۋرىزعا دەيىنگى ەكىنشى التىنشى كۇن» بولدى، ياعني ەكىنشى 23 اقپان — 29 اقپان ول كەزدە بولماعان.
ريمدىكتەر دجۋليان كۇنتىزبەسىن بىردەن تۇسىنە قويمادى. سونىمەن، ونىڭ جۇمىسىنا جاۋاپتى ءدىني قىزمەتكەرلەر ءار ءتورت جىل سايىن ەمەس، ءۇش جىل سايىن اقپان ايىنا قوسىمشا ءبىر كۇن ەنگىزەتىن بولدى. دجۋليان حرونولوگياسى ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ 8ء-شى جىلىندا ءبىر رەتكە كەلدى.
ۋاقىت وتە كەلە لاتىننىڭ bissextus وزگەرىپ، قازىرگى كىبىسە اتاۋىنا يە بولدى.
كىبىسە جىلدىڭ قاجەتى قانداي؟
بىزگە كۇنتىزبە 365 كۇننەن تۇراتىنى بەلگىلى، ءبىراق بۇل ءمان بولجاممەن الىنعان. شىندىعىندا، جەر كۇندى 365 كۇندە 5 ساعات 49 مينۋتتا تولىق اينالىپ شىعادى - بۇل تروپيكالىق جىل دەپ اتالادى.
ءتورت جىل ىشىندە بۇل التى ساعاتقتان جينالىپ،ءبىر كۇندى قۇرايدى - ەگەر ءسىز ونى كۇنتىزبەدە ەسكەرمەسەڭىز، استرونوميالىق جانە كۇنتىزبەلىك جىل اراسىندا بىرتىندەپ ايتارلىقتاي ايىرماشىلىق پايدا بولادى، ال كۇننىڭ قىسقارىپ بارىپ توقىراۋى، كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلۋى سياقتى استرونوميالىق وقيعالاردىڭ كۇندەرى قاتتى ارتقا جىلجىپ كەتەدى. سول سەبەپتى كۇنتىزبەدە ءتورت جىلدا ءبىر رەت اقپاننىڭ 29-ى كەلەدى، سايكەسىنشە، كىبىسە جىل دا پايدا بولادى.
اقپانعا 29-شى كۇندى قوسۋ ءۇشىن جىلىنا قوسىمشا 5 ساعات 49 مينۋتتى 4-كە كوبەيتىپ، سودان كەيىن تاۋلىگىنە ساعات سانى بويىنشا 24-كە تولتىرادى. وسى جەتپەي تۇرعان ءار 11 مينۋتتان 128 جىل سايىن ءبىر كۇن پايدا بولادى.
1582 جىلى ريم پاپاسى گريگوريي XIII گريگوريان كۇنتىزبەسىن ەنگىزگەندە، كىبىسە جىلدى ەسەپتەۋ ەرەجەسى وزگەردى. وسىلايشا، ءبىر ۋاقىتتا 4 جانە 100-گە بولىنەتىن، ءبىراق 400-گە بولىنبەيتىن ساندارى بار كىبىسە جىلدار توقتاپ قالدى.
قانداي جىلدار كىبىسە دەپ سانالادى؟
- 400-گە بولىنەتىن.
- 100-گە بولىنبەيتىن، 1 پۋنكتتە ايتىلعان جىلداردان باسقالارى.
- 4-كە قالدىقسىز بولىنەتىن.
ياعني، ەكى نولمەن اياقتالاتىن كەز-كەلگەن جىل، مىسالى، 1800 نەمەسە 1900 جىلدار كىبىسە جىلعا سانالمايدى.
ءبىراق ەگەر جىل ەكى نولمەن اياقتالسا، سونىمەن بىرگە، ونى 400-گە بولۋگە بولاتىن بولسا - بۇل كىبىسە دەپ سانالادى. مىسالى، 1600 جىل كىبىسە جىل بولدى، ويتكەنى ول تولىعىمەن 4-كە، 100-گە جانە 400-گە ءبولىندى.
ءححى عاسىردا تورتكە ەسەلەنگەن بارلىق جىلدار كىبىسە جىل بولادى..
بۇل ەرەجەدەگى جالعىز ەرەكشەلىك - 2100 جىل كىبىسە بولمايدى. بۇل سان 4-كە جانە 100-گە قالدىقسىز بولىنەدى، ءبىراق ونى تولىعىمەن 400-گە ءبولۋ مۇمكىن ەمەس. سوعان قاراماي، 2100-دەن ايىرماشىلىعى، 2000 جىل كىبىسە جىل بولدى، ويتكەنى ونىڭ ءنومىرىن 400-گە بولۋگە بولادى.
XXI عاسىرداعى كىبىسى جىلدار
ءححى عاسىرداعى العاشقى كىبىسە جىل 2004 جىلى بولدى. وعان دەيىن حح عاسىردىڭ سوڭعى جىلى – ياعني،2000 جىل كىبىسە بولدى. وسى عاسىرعا بارلىعى وسىنداي 24 جىلدان كەلەدى.
وسى عاسىردا بيىلعا دەيىن كىبىسە قاي جىلدارعا كەلدى:
- 2004
- 2008
- 2012
- 2016
- 2020
كەلەسى كىبىسە جىل 2024 جىلعا كەلەدى، كەلەسى 29-اقپان كۇنتىزبەدە تاعى ءتورت جىلدان كەيىن، 2028 جىلى پايدا بولادى.
2100 جىل كىبىسە 2096 جىلدان كەيىن 4 جىلدان كەيىن كەلسە دە، ونىڭ ءوزى كىبىسە سانالمايدى ەكەن.
كىبىسە جىل نەلىكتەن وزگە جىلدارعا قاراعاندا قاۋىپ-قاتەرگە تولى سانالادى؟
كوپتەگەن ەلدەردە كىبىسە جىل ۇزاق ۋاقىت بويى ءساتسىز وقيعالار جانە جايتتارمەن بايلانىستىرىلىپ كەلدى. مىسالى، فرانسيادا مۇنداي جىلداردى جەمىسسىز دەپ اتايدى، ال يتاليا جۇرتى بۇنداي جىلدارى بالالى بولۋدان قورقادى — كىبىسە جىلى بوسانۋ كەزىندە انانىڭ نەمەسە بالانىڭ ولىمىنە اكەلۋى مۇمكىن دەپ ەسەپتەلگەن.
كىبىسە جىلدارى تاريحتا شىنىمەن كوپتەگەن اپاتتار مەن قيىن جاعدايلار بولدى: 1908 جىلى تۋنگۋس مەتەوريتى جەرگە قۇلادى، 1912 جىلى تيتانيك باتىپ كەتتى، 1976 جىلى قىتايدا 250 مىڭعا جۋىق ادام قازا تاپقان تانشان جەر سىلكىنىسى بولدى. 2020 جىلى كوروناۆيرۋس پاندەميا كۇشەيە ءتۇسىپ، ادامداردىڭ ءومىرىن ۇرەي مەن قورقىنىشقا تولتىردى.
ءبىز دە وتكەن جىلداردا ەستە قالعان 2000-جىلدان بەرگى كىبىسە جىلدارىندا بولعان وقيعالارعا كىشىگىرىم شولۋ جاساۋدى ءجون كوردىك:
2004 جىلى
وڭتۇستىك-شىعىس ازيادا بولعان سۋنامي. 26 جەلتوقسان كۇنى ريحتەر شكالاسى بويىنشا قۋاتى 8،9 بالل بولاتىن جەر سىلكىنىسى 11 ەلدىڭ جاعالاۋىندا سۋنامي تۇرعىزدى. ساناۋلى مينۋتتا 500 مىڭنان استام ادامدى سۋ شايىپ كەتتى. ەپيسەنترى يندونەزيانىڭ سۋماترا ارالىنىڭ سولتۇستىك بولىگىندە تىركەلگەن تابيعي اپاتتىڭ ناقتى قانشا ادامنىڭ ءومىرىن جالماعانى سول كۇيى انىقتالماعان.
دوللاردىڭ كۇيرەۋى. جاسىل اقشا سول جىلى رەكوردتىق مينيمۋمعا ءتۇسىپ قالدى. ەسەسىنە، مۇناي باعاسى بۇرىن-سوڭدى بولماعان تاريحي بەلگىگە جەتتى.
بەسلانداعى وقيعا. 1-3 قىركۇيەك. سولتۇستىك وسەتيانىڭ بەسلان قالاسىندا جاڭا وقۋ جىلىنىڭ باستالۋىنا وراي مەرەكەلىك جيىن بارىسىندا تەرروريستەر مەكتەپتى باسىپ الدى. 1000 - نان استام ادام كەپىلگە الىندى، ولاردىڭ كوپشىلىگى بالالار. مۇعالىمدەر، مەكتەپ وقۋشىلارى جانە ولاردىڭ اتا-انالارى مەكتەپتىڭ سپورت زالىنا قامالىپ، ءۇش كۇن ۇستالدى. ەسىرتكىگە ماسايعان لاڭكەستەر جىلاعان بالالاردى اياۋسىز اتىپ تاستادى. بەسلانداعى قاندى وقيعادا 330 ادام قازا بولدى، ولاردىڭ 186-سى بالالار ەدى.
22 ساۋىردە كحدر-دا جۇڭگو شەكاراسىنان 50 شاقىرىم جەردە ءىرى تەمىرجول اپاتى ورىن الىپ، 3000-عا جۋىق ادام قازا تاپتى. پحەنياننان (پحەنان-پۋكتو پروۆينسياسى) سولتۇستىككە قاراي 50 كم جەردە ورنالاسقان انيچون ستانسياسىندا سۇيىتىلعان گاز بەن بەنزين تاسىمالدايتىن پويىزداردىڭ سوقتىعىسۋى ناتيجەسىندە جارىلىس بولدى.
4 جىل كەيىگە شەگەرىپ كورسەك، كىبىسە جىلدارى وليمپيادا ويىندارى وتكەن ەكەن. تورتكۇل دۇنيە اسىعا كۇتىپ، بار نازارىن سالاتىن 2004 جىلعى وليمپيادا ويىندارى افينادا ءوتتى. گرەكيا استاناسىندا بولعان ءدۇبىرلى دودادا قازاقستان قۇراماسى ەل قورجىنىنا 8 مەدال سالعان. سول جولى بوكسشى باقتيار ارتايەۆ چەمپيون اتانسا، گەنناديي گولوۆكين كۇمىس جۇلدەگە يە بولدى.
2004 جىلى ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ العاشقى مۇشەلىن تويلاپ، حالقىمىزدىڭ سانى 15 ملن-عا جەتكەن ەكەن.
2008 جىلى
كىبىسەگە تۇسكەن تىشقان جىلى الەمدە ينفلياسيامەن باستالىپ، داعدارىسپەن اياقتالعان بولاتىن.
جىلدىڭ توسىن سىيى – باراك وباما! الەمدى بىلاي قويعاندا، امەريكالىقتاردىڭ وزدەرى كۇتپەگەن وقيعا بولعان ەدى. امەريكا تاريحىندا العاش رەت افروامەريكاندىق، سول كەزدە جاسى 47-دەگى باراك حۋسەين وباما پرەزيدەنت بولىپ سايلاندى.
جۇڭگو استاناسى بەيجىڭدە وتكەن وليمپيادا – جىلدىڭ باستى وقيعالارىنىڭ ءبىرى بولدى. بۇل دودادا قازاقستان 2 التى، 4 كۇمىس، 7 قولا مەدالدى يەلەنىپ، جالپىكوماندالىق ەسەپتە 29-ورىنعا شىقتى. زىلتەمىرشى يليا يلين مەن بوكسشى باقىت سارسەكبايەۆ وليمپيادا چەمپيوندارى اتاندى.
ال ەل ىشىندە ەستە قالعان وقيعا، 6 شىلدە استانا كۇنى دەپ سول 2008 جىلى رەسمي تۇردە بەكىتىلگەن.
2012 جىلى
قايتا سايلانعان پرەزيدەنتتەر. امەريكادا باراك وباما، رەسەيدە ۆلاديمير پۋتين قايتادان پرەزيدەنت بولىپ سايلاندى.
ححح جازعى وليمپيادا ويىندارى 4 جىلدى ارتقا تاستاپ، لوندوندا ءوتتى. بۇل جىلعى وليمپيادادا قازاقستان تۋى بىرنەشە رەت جوعارى كوتەرىلىپ، ءانۇرانىمىز شىرقالدى. 2012 جىلى لوندوندا ەل قورجىنىنا 13 مەدال ءتۇستى: 7 التىن، 1 كۇمىس جانە 5 قولا. العاشقى التىندى ۆەلوشاباندوز الەكساندر ۆينوكۋروۆ الدى. جەڭىل اتلەتيكادان ولگا رىپاكوۆا مەن بوكستان سەرىك ساپييەۆ چەمپيون اتاندى.
جىل سوڭىندا 21.12.2012 كۇنى بۇكىل الەم بوپ اقىرزاماندى كۇتتى. ماييا مادەنيەتىنىڭ كۇنتىزبەسىنە نەگىزدەلگەن بولجامنان جاراتۋشىنىڭ ءوزى ساقتادى. سول كەزدە ءبىراز ادامنىڭ شىنىمەن داقپىرتقا سەنىپ، ۇيلەرىن ازىق-تۇلىك قورىمەن تولتىرىپ، ماي شام ىزدەپ كەتكەندەردى كوزىمىز كوردى.
2016 جىلى
لاڭكەستىك شابۋىلدار جانە ەليتاعا قارسى الەمدىك بۇلىك. بريۋسسەلدى ەل تاريحىنداعى ەڭ قاندى شابۋىلدار سەرياسى ءدۇر سىلكىندىردى: ەكى لاڭكەس قالالىق اۋەجايدا، تاعى بىرەۋى ماالبەك مەترو ستانسياسىندا ءوزىن-وزى جارىپ جىبەردى. 32 ادام قازا تاۋىپ، 300-دەن استامى زارداپ شەكتى.
تاعى ءبىر تەراكت 14 شىلدەدە فرانسيانىڭ نيسسا قالاسىندا باستيليا كۇنىن مەرەكەلەۋ كەزىندە 31 جاستاعى راديكالدى يسلامشىل جۇك كولىگىمەن اعىلشىن جاعالاۋىنا جينالعان ادامدارعا قاراي ءجۇردى. ونىڭ وسى ارەكەتىنەن 86 ادام قازا تاۋىپ، 400-دەن استامى جاراقات الدى، تەرروريستتىڭ ءوزىن پوليسيا اتىپ ولتىرگەن ەدى.
2012 جىلدىڭ 16 شىلدەسىندە تۇركيادا اسكەريلەر توڭكەرىس جاساماق بولدى. قارۋلى كۇشتەر وفيسەرلەرىنىڭ ءبىر بولىگى ەل پرەزيدەنتى رەجەپ تايىپ ەردوعانعا قارسى كوتەرىلىس جاساپ، ونى يسلامشىل جانە اۆتوريتارلىق ارەكەتتەر جاساپ ءجۇر دەپ ايىپتادى. ارميانىڭ كوپ بولىگى قازىرگى رەجيمگە ادال ەكەندىكتەرى كورسەتىپ، كوتەرىلىس ءساتسىز اياقتالدى.
سول جىلعى ەستە قالعان وقيعالاردىڭ ءبىرى – اقش-تا دونالد ترامپتىڭ پرەزيدەنت بولىپ سايلانۋى ەدى. ساراپشىلار جاساعان بولجامدارعا قاراماي، ميللياردەر بيلىك باسىنا كەلدى.
ورىندالعان ارمان. اتاقتى «تيتانيك» فيلمىندەگى «دجەك» - لەوناردو دي كاپريونىڭ «ايتەۋىر» «وسكارعا» قولى جەتتى. ءبىراق جۇلدە ونىڭ «ۆىجيۆشيي» فيلمىندەگى ويىنى ءۇشىن بەرىلدى. امەريكا كينواكادەمياسىنىڭ 88ء-شى سالتاناتتى ماراپاتتاۋ راسىمىندە لەو كوپ كۇتكەن ماراپاتىنا قول جەتكىزدى-اۋ.
كىبىسە سايىن كەلەتىن بۇل جولعى وليمپيادا ويىندارى ريو-دە-جانەيرودا ءوتتى. بايراقتى دودادا قازاقستاندىق سپورتشىلار 17 مەدال جەڭىپ الدى. ۇشەۋى – التىن، بەسەۋى – كۇمىس جانە توعىز قولا جۇلدە.
2020 جىلى
پاندەميا. كوروناۆيرۋس. ۆيرۋستىڭ مۋتاسياعا ۇشىراعان تۇرلەرى. ماسكا رەجيمى. قىزىل ايماق – ءقاۋىپ. جاساندى جەلدەتكىشپەن تىنىس الدىرۋ. بۇكىل الەم ءبىر جىل بۇرىن كەلگەن بەلگىسىز ۆيرۋسپەن كۇرەسىپ جاتتى. ادامدار سىرتقا شىعۋدان قالىپ، الدىڭعى شەپتە قىزمەت ەتكەن دارىگەرلەر بىرنەشە ايلاپ وتباسىلارىمەن كورىسپەي، ءوز ىستەرىنە ادال ەكەنىن تانىتقان كەزدەر دە ءوتتى. بلوكپوستتار، اۋرۋحانالارداعى ورىن تاپشىلىعى، ادام ءومىرى ءۇشىن جانتالاسقاندار. كىبىسەگە تۇسكەن 2020 جىل كۇنى كەشە كورگەن قورقىنىشتى تۇستەي ءوتتى دە كەتتى. بۇل دەرتتىڭ وراسان زاردابىن دا بۇكىل الەم كوپكە دەيىن ۇمىتپاسى انىق.
2020 جىلدىڭ تاريحتا تەڭدەسى جوق: وسى ۋاقىت ىشىندە 82 ميلليوننان استام ادام كوروناۆيرۋستى جۇقتىردى، ميللياردتاعان ادامدار لوكداۋندا ومالىپ قالدى، پاندەميا الەم حالقىنىڭ 80% -نىڭ جۇمىس جاعدايىنا اسەر ەتتى.
بۇگىنگى كۇن – ەرتەڭگى تاريح. بۇل جەردە وتكەن وقيعالاردىڭ، ماڭىزدى جايتتاردىڭ ءبارىن بىردەي سىيعىزۋ مۇمكىن ەمەس. ماقساتىمىز كىبىسە جىلىندا جاماندىق شاقىرۋ ەمەس. قايتا، وتكەن كۇننەن ساباق الىپ، بيىلعى كىبىسە جىلىندا اسا ساقتىق تانىتىپ، كەلەر جىلدارعا امان-ەسەن جەتۋدىڭ قامىن جاساۋ. قۇداي «ساقتانعاندى ساقتايدى».