«Qazaqtyń toıy bitpesin» deıdi halyq. Degenmen, keıingi jyldary bul tilek shynaıy qýanyshtan góri shekten tys shyǵyn men áleýmettik qysymǵa aınalyp bara jatqandaı. Búginde aıyna eki toıǵa baratyn adamnyń qaltasyna edáýir salmaq túsiretini jasyryn emes. Toı ıesinen buryn, qonaqtyń ózi de biraz áýre-sarsańǵa túsedi: eń áýeli «ne ala baramyz» degen másele, artynan «ne kıip baramyz» degen taǵy bir ýaıym. Osylardyń barlyǵy – bosqa shashylýdyń, maqsatsyz ysyraptyń aıǵaǵy.
Aýyldaǵy aǵaıyn toıǵa shaqyrtý alsa, kúni buryn daıyndalyp, at aryltyp jolǵa shyǵady. Jaqyn mańda bolsa bir jón, keıde myńdaǵan shaqyrymdy artqa tastap, qaltasy juqara túsetini taǵy bar.
Al qalada turatyn qazaq jumystan erte suranyp, keshki segiz-toǵyzsyz bastalmaıtyn toıǵa tórt-beste asyǵyp jetedi. Ýaqyty da, qarjysy da shyǵyn.
«Toı – qazaqtyń qazynasy» ekenine daý joq. Biraq bul qazyna eldi baıytýdyń ornyna, kóbine kúızeltetin bazynaǵa aınalyp ketkendeı. Búginde toı bıznesi – bireýler úshin tabys kózi, endi bireýler úshin nesıe men qaryzdyń bastaýy.
Ideologıasyz toı: betimen ketken asaba, maǵynasyz oıyndar
Qazaqy toılardyń ishindegi ishimdiksiz toılardy ǵana júrgizetin asaba Álibek Serǵalıev bul máselege qatysty oıyn bólisti:
«Toı – úlken ıdeologıalyq qural. Eger ony bılik durys qoldansa, qazaqtyń toıyn saıası ári mádenı quralǵa aınaldyrýǵa bolady. Qazir bizdiń toılarymyz arzan kúlki men ý-shýǵa toly. Bireýdiń áıelimen bireý bılep, sol jerde domalap, qoǵamnyń degradasıaǵa ushyraýy kóz aldymyzda bolyp jatyr».
Onyń aıtýynsha, qazirgi toılar – berekeden emes, beıbereketten quralǵan. Qandaı ánshi keledi, qandaı bı qoıylady, asaba qandaı oıyn júrgizedi – eshbir shekteý joq. Tipti qyz uzatý saltanatynyń ózi klýb mýzykasynyń súıemeldeýimen ótip jatqany – dástúr men tárbıeden alshaqtaýdyń kórinisi. Mundaı erkindik, asaba sózimen aıtqanda, túbi ysyrapqa aparyp soqtyrady.
Ysyraptyń basty sebebi – báseke men kórseqyzarlyq
Toı – ár otbasy úshin úlken mártebe ári qýanysh. Biraq bul mártebe búgingi tańda ózgelerge esep berýdiń, óz «deńgeıin» kórsetýdiń jolyna aınalǵandaı.
«Kez kelgen toı ıesi toı bolǵansha qatty ýaıymdap júredi. Aqshaǵa qaramaı, nesıe alyp, anaý ánshini de, mynaý bıshini de shaqyrta beredi. Kóbi bir toıǵa 4-5 ártisti aldyrýdy az kóredi. Bul da – naǵyz ysyrap», – deıdi asaba.
Onyń aıtýynsha, mándi de maǵynaly toı ótkizý úshin bir-eki ónerpaz jetkilikti. Biraq olar «kóp bolsa – toı sándi» degen uǵym toı ıesin artyǵymen shyǵynǵa batyryp jatyr.
Tamaq pen ýaqyt – toıdaǵy eki úlken ysyrap
Bul máselege etnograf Marat Toqashbaev ta nazar aýdaryp keledi. Onyń aıtýynsha, toıdaǵy eń úlken ysyrap – ýaqyt.
«Keshki 5-6 kezine shaqyrylǵan toılar 20:00-21:00-de áreń bastalady. Ýaqtyly barǵan adam bosqa saǵattap kútedi. Aýyldyq jerlerde bul tipten sheginen shyǵyp, keshki 22:00-23:00-te ǵana bastalatyn kezder de bolady», – deıdi ǵalym.
Al dastarhan jaǵyna kelsek, etnograf bylaı dep eske alady:
«1932–33 jylǵy ashtyqtan keıin qazaqtyń dastarhanynyń tolǵan kezi 1970 jyldar edi. Burynǵy toı-tomalaqtarda ishimdik te bolmaıtyn. Qurt-irimshik, taba nan, baýyrsaq – bári mólshermen qoıylatyn. Qazir dastarhandy qaıystyryp qoıady. Qabat-qabat salat, birneshe túrli ystyq taǵam – kóbi jelinbeı, rásýa bolady. Bul – keńesten keıin qalyptasqan «asharshylyq sındromynyń» jalǵasy».
Marat aǵa Túrkıadaǵy qazaqtardyń toıyn mysalǵa keltirip, onda tek jelinetin as qoıylatynyn, artyq eshteńe bolmaıtynyn aıtady. «Sol tájirıbeni bizge de engizý kerek» deıdi ol.
Toı – tárbıe alańy bolýy tıis
Qazir «sharshasaq – toıdan sharshaıyq, shashylsaq – toıǵa shashylaıyq» degen uranmen ásire sán men básekege erip ketkenimiz anyq. Mýzykanyń daýysynan bir-birimizdi estimeımiz, úlkender toıdan demalyp emes, sharshap qaıtady.
Etnograf taǵy bir ysyraptyń án-kúı men shoý aınalasynda bolyp jatqanyn aıtyp, keleli oı saldy:
«Buryn toılarda kelgen qonaqtardyń ishindegi ónerliler ortaǵa shyqsa, halyq óz ortasynan shyqqan ázil-qaljyńǵa sýsyndap otyratyn. Qazir qonaqtar toı ıesi men asabanyń qala berdi ánshilerdiń konsertin kórýge kelgendeı. Mýzykanyń dybysy 110-120 desıbelge deıin jetedi. Al adamnyń estý apparaty 80-85 desıbel dybys qabyldaı alady. Bul – tikeleı densaýlyqqa zıan. Al densaýlyqqa zıan – eń úlken ysyraptyń biri».
Taǵy bir kóńil aýdaratyn jaıt – shaqyrylatyn qonaqtardyń kóptigi. Etnograf bul tusta mynadaı qyzyqty derek keltiredi:
«Amerıkalyq zertteýlerge sensek, kedeı elder – toıshyl keledi. Sebebi olar ózin baı etip kórsetýge tyrysady. Búgingi tańda toı – «statýs», «pont» úshin jasalatyn dúnıe».
Toıbastar men oıyn kezinde beriletin syılyqtarda da ysyrap bar
Osy kúni toı sońynda beriletin toıbastar da ysyrapqa aınalyp keledi. Qonaqtardyń arasynda toıdan berilgen ydys-aıaqty, arzan turmystyq zattardy (shesh keptiretin fen, oramal, t.b.) alǵysy kelmeıtin jaǵdaı jıi kezdesedi. Sebebi ol – úıindegi ydystarǵa saı kelmeıdi, qoldanylmaıdy, bosqa oryn alady. Bul da bolsa «usaq-túıek emes, kishigirim ysyraptyń» naqty mysaly.
Toı – bir kúndik qýanysh bolǵanymen, onyń áleýmettik, ekonomıkalyq, mádenı saldary uzaqqa sozylady. Ysyrap pen dańǵaza emes, mazmun men maǵynaǵa den qoıyp, dástúrimizdi tárbıelik sıpatta qaıta jańǵyrtý — ult retinde alǵa basýdyń basty sharty.
Maqalany toı ortasynda júrgen, qazaqy toıdyń damýyna úles qosyp júrgen asaba Álibek Serǵalıevtiń pikirimen aıaqtaýdy jón kórdik:
«Toı ındýstrıasyn belgili bir júıege keltirý – ýaqyt talaby. Memleket aralasýy kerek. Sonda ǵana ógiz de ólmeıdi, arba da synbaıdy».