Elimizdiń ár óńirinde báıge maýsymy ashyldy. As pen toıyn báıgesiz ótkizbegen halqymyzdyń tulparlar dúbiri jańǵyratyn mezgili – dál osy kezeń. Qalada da ushqyr báıgeniń maýsymy ashylyp, arǵymaqtar jelmen jarysqanyn gazetimizdiń ótken nómirinde jazǵanbyz. Endi Alataýdyń baýraıynda kúzge deıin ár 2 apta saıyn jer tarpyǵan, baby kelgen júırik jylqylardyń báıgesi ótip turady.
Osy rette «Qazaq Jokeı klýby» qoǵamdyq uıymynyń tóraǵasy Maqsat Ahaevpen suhbatymyz atbegilik ónerdiń zamanaýı úlgisi men ushqyr báıgeniń búgini men bolashaǵyna baılanysty órbigen edi.
Báıgede bap ta, baq ta shabady
– Qazaqy báıgeniń jańashyl baǵyty – ushqyr at jarysy týraly tarqatyp aıtyp berseńiz. Bıylǵy báıge maýsymy qaı óńirde ashyldy?
– Tekti jylqylardy synaýǵa arnalǵan klasıkalyq ushqyr báıge negizinen aǵylshyndardyń tól sporty. Anglıada paıda bolǵan at sportynda aǵylshynnyń asyl tuqymdy, taza qandy minis jylqylary 2 jastan bastap báıgede shabady. Osy jylǵy 22 naýryz kúni Shymkent qalasyndaǵy jańa ıpodromnyń ashylý saltanatyna oraı klasıkalyq ushqyr báıgeniń maýsymy da ashyldy. Odan keıin 9 mamyr kúni Almaty oblysynyń Baıserke aýylynda klasıkalyq jáne tegis jarystyń kýási boldyq. Al qalada kúntizbelik josparǵa sáıkes bıyl tórtinshi márte báıge ótti. Qazirgi kezde dúnıe júzi boıynsha búkil álemde maýsymdyq saıystar ótip jatyr. 1000, 2000 gıneılik báıgelerde shabys jylqylarynyń ushqyrlyǵy synalýda. 3 jasar baıtaldar men aıǵyrlardyń arasyndaǵy jarysta 1000 gıneıge baıtaldar, 2000 gıneıge aıǵyrlar shabady. Báıgede tek 3 jasarlar ǵana shabady.
Bir qýanarlyǵy, qala turǵyndarynyń at sportyna degen qyzyǵýshylyǵy artyp keledi. Osyndaı klasıkalyq báıgeler arqyly júırik jylqylar men myqty jokeıler irikteletin bolady. Osydan 20–30 jyl buryn osy báıgeni utqan at favorıt bolyp sanalatyn. Keıingi kezderi ol júıe alynyp qaldy. Árbir báıge atynyń óziniń múmkindigine saı qashyqtyǵy bar. 1600 metrge shapqan at 1800 metrge shamasy jetpeı qalýy múmkin. Klasıkalyq jarysta ár qashyqtyq úlken mańyzǵa ıe. Buryndary 1600 metrdi jeńgen at favorıt bolyp, 2400 metrde de aldyna qara jibermeıtin. Attyń babyn biletinder kúzdik báıgeni 2 jasynda utqan júırik 3 jasynda chempıon bolady dep senimdi aıta alatyn. Báıgege qatysyp júrgen attardan eshqashan kúder úzýge bolmaıdy. Ár attyń óziniń shabatyn qashyqtyǵy, ýaqyty bolady.
– Ushqyr báıgeni qazaqy báıgeniń (alaman, qunan) zamanaýı úlgisi dep aıta alamyz ba?
– Joq. Ushqyr báıge – burynnan kele jatqan dástúr. Qazaq dalasyna tek sońǵy jyldary ǵana kele bastady deý – jańsaq pikir. Bul báıgede Halyqaralyq at jarystary uıymdastyrýshylary federasıasynyń erejelerimen shabady. Klasıkalyq jarystyń bizdiń jerimizde sharyqtap, damyǵan kezeńi Keńes úkimeti tusynda boldy. Al táýelsizdik alǵan jyldary Qazaqstanda ushqyr báıge jıi uıymdastyrylatyn. Keıin qazaqy báıgelerge kóńil bólindi de, klasıkalyq báıge qalys qaldy.
Eń tártipti báıge
– Ushqyr báıgeniń alaman, qunan báıgelerden eń basty ereksheligi nede?
– Klasıkalyq báıge qysqa qashyqtyqqa laıyqtalǵan. Ekinshiden, eń bastysy dopıng baqylaý degen bolady. Eger báıgeniń aldynda jylqyǵa tyıym salynǵan qandaı da bir ekpe salynatyn bolsa, báıgelerden shettetiledi. Zań aldynda jaýapkershilikke tartylady. Atbeginiń trenerlik lısenzıasyn, jokeıdiń lısenzıasyn alyp qoıady. Báıge jylqysyn eshqandaı báıgege qatystyrmaıdy.
Qazaqy báıgeden jokeı attyń ústine qonaqtap otyrýy, úzeńginiń qysqa bolýymen de erekshelenedi. Ár attyń báıge barysynda tepe-teńdikti durys ustaıtyn belgili núktesi bolady. Shabandoz at ústinde «tarazynyń basyn» teń ustaýǵa tıis. Bul ádis shabys kezinde jylqyǵa jeńil bolady. Jokeı men jylqy bir tolqynda bolsa ǵana uzaq qashyqtyqty óte qysqa ýaqytta ońaı baǵyndyra alady. Jyldamdyq óte joǵary bolǵandyqtan, eń júırik attar ǵana qatysady. Álemde júırikterdi at sportynyń osy túrimen ǵana anyqtaıdy. Ókinishke qaraı, bizdiń qazaqy báıgelermen anyqtamaıdy.
– Demek, báıgeniń aldynda jylqylardy tekseristen ótkizesizder ǵoı?
– Báıgeden keıin tekseristen ótedi. Qan alynyp, saraptamaǵa jiberemiz. Dúnıejúzilik tájirıbede báıge attaryn osy jolmen tekseredi. Alynǵan qanǵa saraptama jasatý úshin Túrkıaǵa jiberemiz. Arnaıy zerthana mamandary báıge atynyń qan quramynda qandaı da bir kúshti eselep jiberetin (dopıng) tyıym salynǵan qospalar bar-joǵyn anyqtap beredi. Qorytyndy kelgennen keıin ǵana júldelerin ala alady. Jasyratyny joq, júldege ıe bolý úshin nebir qıturqy áreketterge baratyndar kezdesip turady. Keıbirin qojaıyndary bilmeýi múmkin. Jattyqtyrýshylar men jokeılerdiń júldeden úlesi bolǵandyqtan, mundaı zańsyz áreketterge olar da barýy múmkin. Jarys ádil ótip, shyn júırik qana júldeli bolýy úshin bári qatań baqylanady. Búkil dúnıe júzinde bir ǵana klasıkalyq ushqyr báıge ótedi. Sondyqtan talap ta, shart ta bárine birdeı. Eshkim ózgerte almaıdy. Báıge attary fızıologıalyq qabileti men múmkindigine qaraı ǵana báıgege shabady. Taza qandy aǵylshyn jylqylary 1000-4000 metr qashyqtyqta synalady.
Bir ǵana júırik favorıt bola almaıdy
– Qazaqy báıgede shaýyp júrgen tulparlar ushqyr báıgege qatysa ala ma?
– Olar ushqyr báıgege jaramaıdy. Máselen, bizde kúres, boks degen sport túrleri bar. Qazaqstandyq sportshylar álem chemıonattaryna qatysyp, chempıondyq ataq úshin baryn salady. Sol sıaqty, bizge shetelden báıgege qatysý týraly shaqyrtý kelse, tek osy klasıkalyq túrinen ǵana usynys túsedi. Alaman, qunan báıgedegideı jylqyny uzaq qashyqtyqqa shaptyrýǵa kóp elde ruqsat joq. Sheteldiń ózinde eń uzaǵy 3800 metrge deıin ǵana shabady. Jylqy óndirýshilerdiń shetelde róli joǵary. Ár attyń baǵasy bar. Bir at 1000 dollar bolsa, endi biri 100 myń dollarǵa baǵalanady. Attyń ákesine, sheshesine qaraıdy. Tuqymyna qatty mán beredi. Áke-sheshesi báıgeden júlde alyp júrse, onyń qulyny da qymbatqa baǵalanady.
Sońǵy jyldary bizde sýbsıdıa degen másele shyqty. Eń sapaly báıge jylqysyn Qazaqstanda ósirý úshin álem elderiniń de tájirıbesin eskergen jón. Shetelde týylǵan báıge attary birinshi, ekinshi, úshinshi kelse, memleket atynan syıaqy beriledi. Báıgege at jaratatyndar syıaqyny utýdy oılaıdy da, attyń sapasyn ósirýge tyrysady. Sol arqyly jylqyǵa durys qaraý mádenıeti qalyptasady.
At sportynyń qaı-qaısysy da QR aýyl sharýashylyǵy mınıstrliginiń qoldaýyna zárý. Kezinde biz taza qandy tuqymdy jylqylarǵa eksport jasaǵanbyz. Jylqy túrleriniń ishinde Qostanaı jylqysy at sportyna beıim keledi. Amerıkandyqtardyń ózi qyzyǵýshylyq tanytatyn.
Qazaqstanda osy salany damytýǵa qyzyǵyp júrgen yntaly azamattar da az emes. Alaıda, máseleniń bári qarjyǵa, qoldaýǵa kelip tireledi. Memleket bul salaǵa qarajat salyp otyrǵan joq. Barlyq Jokeı klýbynyń armany – dúnıejúzilik jylqy federasıasynyń báıgelerin uıymdastyrýshylardyń qataryna kirý. Bizdiń el dál qazirgi sátte álemdik federasıanyń sapa baqylaýynda tur.
«At jetpeıtin jer joq»
– Báıge attary qalaı irikteledi?
– Dopıng baqylaý, salmaǵy men qujaty sáıkes kelý kerek degen sıaqty talaptar bar. Óte tómen reıtıń pen óte joǵary reıtıńtegi jylqylar bir jarysqa qatysa almaıdy. Ekeýiniń jasy bir, bir qojalyqtan shyǵyp, bir trener daıyndasa da bir báıgege qostyrmaıdy. Eger qossa, álsiz at báıgede odan saıyn syna beredi. Al júırik jylqy báıgede qarsylastary osal bolǵandyqtan baryn salmaıdy. Báıge alańynda báseke kerek.
– Ushqyr báıge bolatyny týraly jylqy qojaıyndaryna qalaı eskertiledi? Daıyndaýǵa qansha ýaqyt beriledi?
– Jyldyń basynda jylqy ıelerine jyldyq kúntizbe jiberiledi. Soǵan sáıkes sharýa qojalyqtary báıgege attaryn daıyndaıdy. Aldyn ala berilgen baǵdarlama arqyly jarty jyl nemese bir jyl buryn daıyndaı bastaıdy. Elimizdiń ǵana emes, Qyrǵyzstan men Ózbekstan syndy kórshi elderden de báıgege qatysý týraly usynys kelip turady.
– Jalpy, attyń báıgeden kelýi shabandozǵa da baılanysty.
Sizdińshe, báıgede qaısysynyń yqpaly joǵary?
– Árıne, bári jokeıdiń biliktiligi men atty baǵyndyra alýyna baılanysty. Ushqyr báıge atyn márege birinshi jetkizý ekiniń biriniń qolynan kele bermeıdi. Tulpardyń tuıaǵy myqty bolyp, báıgege daıyn bolýy atbeginiń eńbegi. Atbegilik – bile bilgenge úlken óner. Jer betinde halqymyzdan artyq jylqynyń babyn biletin ult joq. Árkim árqalaı baptaıdy. Osyndaı ushqyr báıgelerge at jaratýdyń ádisin biletin azamattar kóp. Bul da bir sport qoı. Birde myqty attyń, endi birde osal attyń baǵy janýy múmkin.
Abaı atamyzdyń 26-qara sózinde: «Júırik at – keıde ol elde, keıde bul elde bolatuǵyn nárse, qyran qus ta, júırik ıt te – keıde onyń qolyna, keıde munyń qolyna túsetuǵyn nárse. Kúshti jigit te únemi bir elden shyǵa ma? Keıde ana elden, keıde myna elden shyǵady» degen sózi bar. Báıge ol – mańdaıǵa berilgen baq, sáttilik. Ár sekýndtyń ózi ról oınaıdy. Sońynda kele jatqan at márege jaqyndaǵanda bárinen ozyp ketýi múmkin. Jaqsy at qyza shabady degen bar.
– Al júlde qalaı bólinedi?
– 75 paıyzy jylqy ıesine beriledi. Sebebi, eń birinshi eńbek – sonyki ǵoı. Jylqy ósirýde eń qıyn, atbeginiń eń kóp energıasyn jumsaıtyn kezi attyń 1,5 jasqa tolǵanǵa deıingi kezi. Aman-esen ósirse, ári qaraı ońaı bolady. Qazaqta «maldy maldaı adam baǵa alady» degen sóz bar. Jylqy ósirý ońaı sharýa emes. Júldeniń 15 paıyzyn bapker alsa, 10 paıyzy jokeıge tıesili.
– At tanymaıtyn qazaq joq. Bizde júırikti poshymynan, júris-turysynan tanıtyn qazaqy túsinik bar. Sáıgúlikterdi syrtynan tanyp, baǵa berýge bola ma? Ushqyr báıgege synshylyq júre me?
– Árıne, qazaq qashanda atty alystan tanyp, baǵasyn berip júrgen. Sizge bir qupıany ashaıyn. Báıgeniń aldynda jokeıler atqa minip, asyqpaı baıaý júredi. Atbegiler atty birneshe jaqtan synap kóredi. Birinshiden, báıge aldyndaǵy rýhanı kúshine qaraıdy. Favorıt bolyp, aldyna qara salmas júırik jylqy báıge aldynda babyna kelmeı turýy múmkin. Ózinen-ózi terlep, kózqarasy bólek bolýy múmkin. Báıge aldynda atbegiler men synshylar attyń turpatyna, júrisine muqıat qaraıdy. Naǵyz babynda turǵan atqa bás tigedi. Muny zamanaýı synshylyq deýge bolady. Báıgege baýlyǵan attyń jaǵdaıyn kórip-bilmeı, syrttan ton pishýge bolmaıdy.
Myqty júırik atty júlde úshin kez kelgen báıgege qatystyra berý de durys emes dep sanaımyn. Olar da sportshy sıaqty. Keıde babyna kelmeı qalady. Únemi júlde alyp júrgen atty tek bas báıgelerge ǵana qatystyrǵan jón.
– Suhbatyńyzǵa kóp rahmet!