Jibek jolyndaǵy jańa básekelestik

 Almaty Ortalyq Azıanyń kóshbasshy qalasyna aınala ma?

  Uzaq ýaqyttan beri halyqaralyq saýdanyń damýy teńiz tasymalyna ıek artyp keldi. Tasymal qunynyń arzandyǵy sý jolyn álem ekonomıkasy men halyqaralyq saýdada mańyzdy sektorǵa aınaldyrdy. Ha­lyqaralyq taýar aınalymynyń 80%-dan astamy teńiz tasymaly arqyly júzege asty. Bul teńiz-muhıt­qa shektesetin elder úshin álemdegi iri naryqtarǵa enýge zor múmkindik syılady. Kerisinshe, muhıttan shalǵaı jatqan elderdiń jahandyq naryqtaǵy bel­sendiligi tómen baǵalanyp keldi. Alaıda, tehnologıa­lardyń damýy men komýnıkasıalardyń jańalanýy bul «zańdylyqty» ózgerte bastady. Onyń ústine, der­javalardyń sý jolyndaǵy saýda aǵynyna degen báse­kesi, ondaǵy múdde qaıshylyǵy qurlyq joldarynyń damýyn jedeldetti. Nátıjesinde myń jylǵa jýyq uıqyda jatqan Jibek joly oıandy. Eýrazıa qurlyǵy­nyń eki shetinde jatqan alyp ekonomıkalardy tutas­tyrýdyń balama joly retinde boı kóterdi.

 Máseleniń máni

Jibek jolynyń oıanýyna túrli fak­torlardyń áser etkeni ras. Sonyń ishinde AQSH pen Qytaı arasyndaǵy múdde qaı­shylyǵy basty faktordyń biri. Endi bir jaǵynan muny jańa álemdik tendensıa retinde qarastyrýǵa da bolady. Biraq biz­ge bolmystyń saıası máninen kóri, beretin ekonomıkalyq paıdasyna kóbirek zer salý mańyzdy.

Óıtkeni, derjavalardyń básekelik qarym-qatynasy aqparattyq soǵystyń jańa maıdanyn ashty. Onyń saldary bizge naqty sıtýasıany baǵalaýda qıyndyqtar týdyrýda. Bylaısha aıtqanda, biz sol aq­parattyq soǵystyń negizgi alańdarynyń birine aınaldyq. Bul endi óz aldyna úlken taqyryp. Sondyqtan sheshim jasaýda úrdistiń tarıhı mánine úńilgen kóbirek tıimdi.

Aıtalyq, Jibek jolynyń jandanýy Eýrazıa kindigindegi osy aımaqty jáne ondaǵy halyqtyń tarıhynda buǵan deıin de bolǵan. Ol jáne osy aımaqtaǵy dańqty memleketterdiń qurylýyna, olardyń gúl­dený dáýirine tus keldi. Óz dáýirindegi jahandyq saýdanyń kúre tamyryn baqy­laý, qamtamasyz etý Orta Azıadaǵy tarı­hı jurttardy mańyzdy kúshke aınaldyr­ǵan bolatyn.

Balyqty qurlyqqa shyǵarǵan ne?

Atap ótkenimizdeı, aqparattyq soǵys­tyń qyzý demi bizdiń qoǵamda Jibek joly­nyń qaıta jandana bastaýyna qatysty kózqarasty árkelki etti. Bizde tipti bul tendensıany birjolata Qytaıǵa telý, Beıjińniń avtorlyq jobasy retinde qa­raýshylar da bar. Shyn máninde, Qytaı­dyń «Jańa Jibek jolyna» salmaq berýin kiriptarlyq dep baǵalaýǵa bolatyndaı. Sý jolyndaǵy qatań básekelestikten yǵysýy óz aldyna, Qytaıdyń qurlyq jolyna «bás tigýinde» mynadaı ishki sebepter de bar:

Birinshiden, ishki óńiraralyq teńsizdik. Qytaıda qarqyndy ekonomıkalyq refor­malar áý basta teńiz-muhıtqa shektesetin, shyǵys jáne ońtústik-shyǵys óńirlerinde júrdi. Osy aýmaqtaǵy óndiristiń qarqyn­dy damýy ishki óńiraralyq teńsizdikke alyp keldi. Jaǵalaý provınsıalarynda­ǵy óndiristik qun barǵan saıyn qymbat­tap, eńbek naryǵy da ózgerdi. Sonyń ózi óndiristi eldiń ishki nemese Orta Azıaǵa jaqyn batys aýmaqtaryna qaraı jyljy­týyna týra keldi.

Ekinshi – óndiris baǵytynyń jańarýy. Qytaıdy «álemniń óndiris bazasy» dep ataıtyny bar. Áýelde jeńil ónerkásip ónimderin óndirýdi qarqyndy iske qosqan el, birtindep óndiris baǵytyn jańa tehno­logıalarǵa qaraı burdy. Kıim-keshektiń ornyna odan kóri kóbirek paıda ákeletin smartfondardy, kompúterlerdi óndirdi. Óndiristiń bul baǵyty úshin eń aldymen ýaqyt asa mańyzdy boldy. Shıkizattyń jetkizilýinen tartyp, taýardyń alarmanǵa jetýine deıingi proses teńiz tasymaly úshin uzaq ýaqytty aldy. Bul tabıǵı túrde Qytaıdyń balama tasymal jolǵa degen zárýligin kúsheıtti.

Úshinshi – komýnıkasıalyq tehnolo­gıa múmkindikteriniń artýy. Sý jolynda jyldamdyqty arttyrý qıyn áýe tasyma­lyn arzandatý odan da qıyn. Esesine, «taqtaıdaı tas jol» men kedergisiz temir joldy damytý aldyńǵysynan jyldam, keıingisinen arzan múmkindik bere alady. Mine, munyń bári Jibek jolynyń qaıta jandanýyndaǵy tabıǵı faktorlar retinde de baǵalanady.

Jańa básekelestik

Qaıta jandanǵan Jibek joly geogra­fıalyq ornalasýdaǵy artyqshylyqtarǵa baılanysty Qazaqstan úshin jańa ári ta­rıhı múmkindik bereri anyq. Biraq ony ıgerýdegi ishki daıyndyǵymyz jetkiliksiz. Bul otandyq jáne sheteldik sarapshylar jaǵynan udaıy aıtylyp kele jatqan má­sele. Álemdik daǵdarystar men táýekeldi baǵalaý agenttikteri, Dúnıejúzilik Bank nemese Brýkıngs ınstıtýty sekildi orta­lyqtardyń ózi de buny rastaıdy. Bári derlik tıimdi kólik jelilerin, zamanaýı logıstıkalyq júıelerdi, shekaralyq ót­kelderdi damytqanda ǵana Qazaqstan osy jańa tarıhı múmkindiktiń paıdasyna ke­neletinin qaıtalaıdy.

Budan bólek, biz osy úrdistiń damýy­nan jańa básekelestiktiń ósip shyǵatynyn boljaı alamyz. Iaǵnı Jańa Jibek joly qalalarynyń arasyndaǵy básekelestik. Bul tikeleı Almaty, Astana, Shymkent sekildi elimizdegi iri qalalarǵa qatysty. Bul básekelestik jańa ekonomıkalyq aǵyndy meńgerýge degen, ondaǵy qarjy aǵynyn ózine burýǵa degen báseke. Qazirgi kezde aımaqtaǵy jáne bizden alys aımaq­tardaǵy jaǵdaı turaqsyz kórinedi.

Áıtkenmen, Eýrazıany tutastyratyn qurlyq joly bári birdeı álemdik ekono­mıka men halyqaralyq saýdanyń mańyzdy tamyrynyń biri bolyp qalary anyq. Son­dyqtan aldaǵy birshama uzaq ýaqyt boıyn­da osy saýda-ekonomıka aǵynynda jańa básekelestik tendensıasy saqtalady. El­der arasy jáne el ishindegi qalalar orta­syndaǵy bul báseke tutas aımaqtyń eko­nomıkalyq jaǵdaıyna, turǵyndarynyń ál-aýqatyna áser etýi múmkin. Eń mańyz­dysy, syrtqy básekelesterdi baǵalaý ma­ńyzdylyǵy qazirden bastap aıqyn kórinip keledi.

Tanymal brendterdiń qyzyǵýshylyǵy artty

Almaty elimizdegi iri qalalar arasyn­da tendensıa talaptaryna barynsha saı keledi. Ásirese, geografıalyq ornalasýy, aýqymdy naryq jáne birshama kemeldenip kele jatqan kólik - logıstıkalyq múmkindikteri jaǵynan. Bıznes atmosfe­rasynyń jaǵymdylyǵy, qolaıly klımat, jetkilikti halyq sany men olardyń satyp alý qabileti – munyń bári ınvestısıalyq aǵyndardy ózine burýshy sanalady. Bul turǵydan Almaty Jibek jolynyń Orta Azıalyq kóshbasshysy bolady dep senimdi boljaıtyn edik. Alaıda, biz aımaqtaǵy jańa básekelesterdiń boı kóterip kele jatqanyn kórip otyrmyz.

Jaqyn ári qýatty básekelestiń biri – Tashkent qalasy. Ózbekstan ortalyq qala­sy Orta Azıadaǵy shartsyz kóshbasshy naryqtyń qaratynda. 2,5 mln shamasynda­ǵy qala turǵyndary men Tashkent aglome­rasıasy sanalatyn 3 mıllıonnan astam adammen asa aýqymdy naryqty quraıdy. Degenmen, buǵan deıin bıznes atmosfera­synyń tarlyǵy jáne turǵyndarynyń sa­typ alý qabiletiniń tómendigimen kóp ja­ǵynan óziniń qazaqstandyq básekelesterine jol berip kelgen. Al qazir biz Ózbekstan bıliginiń áleýmettik-ekonomıkalyq re­formalarmen qatar, ortalyq qalany ın­vestısıaǵa beıimdeı otyryp qarqyndy damytyp jatqanyn bilemiz. Turǵyndar­dyń da satyp alý qabiletiniń artýyna baılanysty birqatar tanymal brend­terdiń de Tashkent naryǵyna qyzyǵýshy­lyǵy artty. Bulardan ózge, Almatymen kóshbasshylyq básekesinde artyqshylyq beretin faktorlar bar.

Shyǵysta ósip kele jatqan jańa báse­keles bul kúnde kózge kórine bermeıdi. Ony anyqtaý úshin biz Almatydan SHUAR ortalyq qalasy Úrimjige deıingi aýmaq­taǵy qalalardyń damý tendensıasyn baqylaýymyzǵa týra keledi. Árıne, Shyńjańnyń ákimshilik ortalyǵy bolǵan Úrimji 4 mıllıonnan astam halyq sany bar (2022 jylǵy sanaq) ári jan-jaqty kemeldene túsken qalanyń biri.

Alaıda, Almatydan shyǵysqa qaraı 1000 shaqyrym qashyqtyqta jatýy ony osy aýmaqtaǵy saýda aǵynyn ıgerýde dár­mensiz etedi. Anyǵynda, Qytaı sońǵy on jyl ishinde «Bir beldeý, bir jol» jobasyn usyna otyryp, ony júzege asyrý úshin Orta Azıaǵa shyǵatyn «eki úlken qaqpa» qajet ekenin túsingendeı. Munyń oń­tústik qaqpasy (saýda-ekonomıkalyq dálizdi Tán-SHan taýynyń ońtústigi men soltústigine bóldi) Qashqar bolaty­ny anyq. Sebebi, shekaraǵa jaqyn ári áýelden belsendi ekonomıkalyq tynysqa ıe. Al soltústikte birneshe nusqalar ara­synan Qorǵas qalasynyń yqtımaldyǵy joǵary. Muny atalǵan shaǵyn qalanyń jyldam damýynan anyq baıqaı alamyz. Halqy qysqa ýaqytta 40 myń aınalasy­nan 106 myńǵa (qala halqy 71 466 adam, aglomerasıasynda 100 myńnan astam) jetti. Árıne, mıllıondaǵan halqy bar baıyrǵy qalalar qasynda muny básekeles qatarynda sóz etý qısynsyz. Biraq biz atalmysh qalanyń qurylýynan qazirge deıingi júzege asyrylyp jatqan jáne aldaǵy strategıanyń aýqymdy ekenin kóre alamyz.

Múmkindik pen syn-qater

Atalmysh shekaralyq qala bul kúnde Qytaıdyń qurlyq saýda tasymalynyń negizgi shyǵar kózderiniń biri. Shyńjańda­ǵy eń úlken port qalasy. Buǵan deıin «aldynda dúken, artynda qoıma» deıtin úlgide damytylyp kelgen bolsa, endi qa­lany óndiris ortalyǵynyń biri etýdi de kózdegen.

Aıtalyq, qalanyń bas damý josparyn­da «aldynda dúken, artynda zaýyt» deıtin jańa úlgi qosylǵan. Qala aglomerasıasyn qosa damytýǵa da basa mán berilip jatqa­nyn baıqaý qıyn emes. Tek bul ǵana emes, Shyńjańnyń soltústiginde, Almaty, Abaı jáne Shyǵys Qazaqstan oblystarymen shektesetin shekara ótkelderi men oǵan jaqyn qalalar keńeıý qarqynyna ıe. Ala­shanký, Sháýeshek syndy shekaralyq sha­ǵyn jáne ortasha qalalardyń damý ten­densıasy osyny ańǵartady. Bul elimizdiń atalǵan óńirlerine jańa syndardy ákeleri anyq. Shyǵys shekaramyzdyń syrtyndaǵy qalalardyń ósýi bizge bolashaqtaǵy qar­jynyń syrtqa aǵylýy syndy qaýipterdi elestetedi. Keminde Almaty syndy bıznes ortalyqtarynyń damýyna, ishki óndiristiń qalyptasýyna ózindik yqpal eteri sózsiz. Qarapaıym tilmen aıtqanda, jaqyn sheka­radaǵy damyǵan qyzmet óteý túrleri, ar­zan óndiris nemese qolaıly bıznes ortasy osy aýmaqtaǵy kásipkerlerdiń, tutynýshy­lardyń syrtqa aǵylýyn, al óndiristiń álsireýin týdyrýy múmkin. Bul bizge ten­densıanyń jańa qyryn, básekelestiktiń jańa túrlerin eskert­kendeı. Tarıhı múmkindiktermen qosa, ony­men qatar keletin syn-qaterlerdiń de sal­maǵyn tanytqandaı.