«Úılený ońaı, úı bolý qıyn»: Qazaqstanda jastar nege úılenýge asyqpaıdy?
Qazaqstanda sońǵy jyldary shańyraq kóteretin jastar sany azaıyp keledi. 2025 jyldyń alǵashqy úsh aıynda elimizde nebári 22,5 myń neke tirkelgen. Bul ótken jylmen salystyrǵanda 4,3 myńǵa az. Sarapshylar mundaı quldyraý sońǵy on jylda alǵash ret baıqalyp otyrǵanyn aıtady.
Nekelesý koefısıenti de tómendegen: 1000 adamǵa shaqqanda 4,47. Byltyrǵy kórsetkish — 5,33. Ásirese Túrkistan oblysy men Almaty qalasy nekeniń azaıýyna edáýir yqpal etip otyr.
Kesh úılengen - balasyn da aıaqqa kesh turǵyzady...
Jýyrda bir toıda boldyq. Jubaıymnyń synyptasy 40 jasqa tolyp, shaǵyn ortada týǵan kúnin atap ótti. Ádettegideı balalardy úıde qaldyryp, ekeýmiz ǵana bardyq. Qasymyzda osydan eki jarym jyl buryn, 37 jasynda úılengen Bolat (aty ózgertildi) esimdi joldasymyz jubaıymen birge jastan endi asqan kishkentaı qyzyn ertip kelipti. Kórgen boıda bárimiz qýana kúlip, ázildestik: «Qartaıǵan shaǵyńda kórgen bala qalaı eken?» — dep.
Negizi osy toptaǵy erterek úılengen jigitterdiń balalarynyń aldy mektep bitirip, stýdent atanyp jatyr. Al Bolat endi ǵana balaly bolyp otyr. Árıne, bul – úlken baqyt. Shúkir.
Degenmen oılanbaı tura almaısyń: qyzy mektepke barǵan kezde Bolat 45-ten asady, al mektep bitirgende elý jastan áldeqashan asyp ketýi múmkin. Ondaıda “Balany naǵyz aıaqqa turǵyzar shaqta oǵan aqyl aıtyp, kómektesýge kúsh-qýatym qala ma” degen suraq eriksiz týyndaıdy. Balany aıaqqa turǵyzý, joǵary bilim berý, qatarynan qaldyrmaı ósirý — munyń bári tek materıaldyq emes, kúsh-qýat, sergektik, densaýlyq talap etetin úlken jaýapkershilik.
Iá, keshikse de, ata-ana atanǵany — zor qýanysh. Biraq osylaı uzaq ýaqyt úılenbeı júrip qalyp, keıin bala súıe almaı, medısınalyq ortalyqtardyń tabaldyryǵyn tozdyrǵandardyń da sany az emes qoı…
Nelikten jastar úılenbeıdi?
Sarapshylardyń pikirinshe, jastardyń otbasy qurýǵa asyqpaýyna birneshe sebep bar:
• 1990-jyldardaǵy demografıalyq daǵdarys – bala týý jasyndaǵy býyn sany az;
• Turaqsyz jumys pen tabys;
• Emıgrasıanyń artýy;
• Mansap pen jeke damý úshin otbasyn keıinge qaldyrý;
• Ajyrasýdyń ósýi – nekege senim azaıǵan;
• Ana bolý jasyn keshiktirý;
• Reprodýktıvti densaýlyqtyń nasharlaýy.
Bul úrdister tek áleýmettik emes, demografıalyq qaýipke aınalyp otyr. Sebebi neke azaıǵan saıyn bala týý kórsetkishi de tómendep keledi.
Uryqty saqtaý - sán emes, qaıta bolashaq ana men áke úshin saqtyq sheshim
Keıingi jyldary jastar arasynda uryǵyn qatyryp, saqtap qoıý arqyly balaly bolý múmkindigin keıinge qaldyrý jıilegen dep aıtylyp júr. Bul týraly biz «Ecomed» klınıkasynyń dırektory, embrıolog Marat Otarbaevpen sóılestik.
«23 jastaǵy uryq sapasy men 40 jastan asqan kezdegi sapany salystyrýǵa kelmeıdi. Uryq sapasy jaspen birge tómendeıdi. Sondyqtan qajet bolsa, erterek qatyryp qoıý — bolashaq úshin durys sheshim», — deıdi ol.
Marat Otarbaev 17 jyldan beri atalǵan klınıkada jasandy jolmen balaly bolý baqyty buıyrǵandarǵa kómektesip keledi. Ol jastar jaǵy "uryqty qatyryp, saqtap qoıý sebebinen úılenbeı júr degenmen" kelispeıdi. Sebebi, oǵan negizinen úılengen soń, birneshe jyl bala súıe almaı júrgen jandar baratyn kórinedi.
Mamannyń aıtýynsha, áıelderdiń uryǵy anasynyń jatyryndaǵy kezeńde, ıaǵnı ózi ómirge kelgenge deıin-aq qalyptasady, al er adamdarda uryq ár úsh aı saıyn jańaryp otyrady. Bul – er men áıeldiń reprodýktıvti múmkindikterdegi úlken aıyrmashylyq. Sondyqtan otbasyn qurǵysy keletin, biraq oǵan asyqpaı júrgen qyz-jigitterge "qulaqqaǵys" retinde aıtary:
«Jyl ótken saıyn uryq sapasy tómendep keledi. Sáıkesinshe, bala súıip, urpaq órbitý yqtımaldylyǵy da azaıyp keledi. Árıne, árkimniń óz tańdaýy bar. Ol úılene me, úılenbeı me, Biraq otbasyn qurý oıda bolsa, onda erterek qamdaný kerek».
Uryq qatyrý baǵdarlamasynyń ortasha quny – 1000–1200 AQSH dollary, al saqtaý quny – kúnine 3000 teńge. Baǵa kóbine gormondyq dári-dármek pen em-sharalarǵa baılanysty ózgerip turady.
Degenmen klınıka ókilderi muny bızneske aınaldyrýǵa qarsy.
«Bizdiń ustanymymyz – ár nárse óz ýaqytymen bolǵany durys. Biraq eger adam shyn qajet ekenin sezinse, onda bul ádis oǵan kómektese alady», — deıdi Marat Otarbaev.
Jastardyń úılenýge asyqpaýyn ómirdiń jańa talaptarymen, mansap, turaqsyzdyq pen bolashaqqa senimsizdikpen baılanystyrýǵa bolady. Alaıda ýaqyt óte bul sheshim densaýlyq pen demografıa turǵysynan úlken qaýipke aınalýy múmkin.
Sebebi otbasyn qurýdyń eń basty máni - bala súıý, urpaq órbitý. Bul - adamnyń tabıǵı bolmysy, ómir jalǵastyǵy. Januıa tek eki adamnyń bir shańyraq astynda turýy emes, keleshekke mura qaldyrý, urpaq tárbıeleý degen úlken jaýapkershilikpen keledi.
Bala súıý – otaý qurǵan jastar úshin eshteńemen ólshenbeıtin zor baqyt. Biraq ol óz ýaqytynda bolsa, tipti de jaqsy. Kesh bastalǵan baqyt eshqashan kesh emes, degenmen oǵan daıyn bolý úshin búginnen qamdanǵan jón. Al ol úshin erterek úı bolyp, otbasyn qurǵan - abzal.