15 tamyz Qazaqstannyń halyq ártisi, kompozıtor, qazaq mádenıetine eńbegi sińgen qaıratker qazaq válsiniń koroli Shámshi Qaldaıaqovtyń týǵan kúni.
Shámshi Qaldaıaqovtyń ómiri men shyǵarmashylyǵy qazaq mádenıetiniń mańyzdy bóligi bolyp tabylady. Ol kompozıtor retinde erekshe daryndy, halyqtyń júregine jol tapqan áýenderdi jazǵan tulǵa. Shámshi Qaldaıaqovtyń ánderi qazaq halqynyń rýhyn, sezimin, mádenıetin jetkizetin mýzykalyq mura bolyp tabylady. Shámshi Qaldaıaqovtyń ánderi halyq arasynda keńinen tanylyp, súıikti ánderge aınaldy. Onyń "Meniń Qazaqstanym" áni qazirgi Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik gımnine aınalǵany onyń shyǵarmashylyq murasynyń el ómirindegi mańyzdylyǵyn aıqyndaıdy.
Shámshi Qaldaıaqov 1930 jyly 15 tamyzda qazirgi Túrkistan oblysy Otyrar aýdany Sháýildir aýylynda dúnıege kelgen. Kishi júzdiń Jaǵalbaıly rýynan shyqqan. Ákesi Qaldaıaqtyń shyn aty Ánápıa bolǵan, al anasy tóreniń qyzy – Saqypjamal. Ákesi dúnıege ul kelse, oǵan Jámshıd patshanyń atyn qoıamyn degen eken. Bir kúnderi túsinde ulynyń aıdyn kólden aqqý qus bolyp júzip júrgenin kórip, jaqsyǵa jorypty.
Shámshiniń ákesi Qaldaıaq aýyl sharýashylyǵyna qajet qural-saımandardy jasaıtyn sheber, jańqaǵa jan bitirer usta bolǵan, qobyz ben dombyrada erkin oınaǵan, qıssalardy jatqa aıtqan. Kompozıtordyń ákesi men anasy án ónerinen quralaqan bolmaǵan, olar da týǵan jerinde toı-dýmannyń kórki bolǵan desedi.
Shámshi Qaldaıaqov mektepti bitirgen soń Saryaǵashtaǵy mal dárigerlik tehnıkýmynda bilim aldy. Oqýyn bitirgen soń 20 jastaǵy Shámshi Aqtóbede segiz aı eńbek etti. 1951-1954 jyldary Qıyr Shyǵysta áskerı boryshyn atqardy.
Al Shámshiniń inisi Qadir Qaldaıaqovtyń aıtýynsha, áskerden kelgen soń Shámshi Máskeýdegi Chaıkovskıı atyndaǵy ýchılıshege oqýǵa túsedi. 1954 jyly ony bitirmesten, elge qaıtyp keledi. Anasy naýqastanyp jatyp, balasyn orys bolyp ketedi dep qorqyp, shaqyrtyp alǵan.
Aýylǵa oralǵan soń úıirmelerge qatysyp, klýb meńgerýshisi bolyp qyzmetke aralasa bastady. 1955 jyly Tashkenttegi Hamza Nıazı atyndaǵy mýzykalyq ýchılıshege mýzyka teorıasy fakúltetine qabyldandy. Ol jerde issaparmen Tashkentke barǵan ánshi Jamal Omarovamen tanysady. Sóıtip Shámshini Almatyǵa shaqyrady.Tashkenttegi oqýyn bitirmeı, Shámshi Almatyǵa kóship keledi.
"Boıdaq kezinde men Jamal apanyń úıinde turdym. Ol kezde turmys ta nashar bolatyn. Tamaq, shaı, sý máselesi stýdentterge aýyr kez bolatyn. Jamal apanyń úlken balasy esebinde turdym", - deıdi Shámshi Qaldaıaqov bir esteliginde.
1956 jyly Qaldaıaqov Qurmanǵazy atyndaǵy konservatorıaǵa oqýǵa túsedi. Ol jerde alty jyl boıy birinshi kýrs stýdenti bolyp júredi.
Shámshi Qaldaıaqov artynan 300-ge jýyq án jazyp qaldyrdy. Syrǵa toly, muńǵa toly názik, yrǵaqty ánderi qazaq dalasyn alaqanyna salyp aıalap, áli de terbetip keledi.
Sanaly ǵumyrynda Shámshi Qaldaıaqov Muhtar Shahanov, Sabyrhan Asanov, Qadyr Myrza Álı, Jumeken Nájimedenov, Nursultan Álimqulov, Tólegen Aıbergenov, Zákir Shúkirov, Tumanbaı Moldaǵalıev, Ǵafý Qaıyrbekov syndy qazaqtyń daryndy aqyndarymen jumys istedi.
Sazger ánderi 60-70-jyldardagy jastardyń aýzynda júrdi. Halyq arasynda ásirese otanshyldyq, elshildik týraly "Meniń Qazaqstanym" týyndysy aıryqsha boldy. 1986 jyly jeltoqsan kóterilisine qatysýshylar Almaty alańy men kóshelerinde Shámshiniń osy ánin uran etip shyrqap shyqty. 2005 jyly "Meniń Qazaqstanym" áni Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik ánurany bolyp bekitildi.
"Ol tus – Aqmolany "Selınograd" atap, sol jaqtaǵy bes oblysty bir ólke etip, ony Reseı jaqqa bermekshi bolyp júrgen kez edi. Osynyń aldynda ǵana Ońtústik Qazaqstannyń naǵyz qazaqı úsh aýdany Ózbekstanǵa berilgen bolatyn. Qazaq jeri osylaısha bólshektelgeli jatqanda, onyń asqaqtyǵyn jyrlaıtyn ánuran qajettigin sezindim. "Meniń Qazaqstanym" solaı týdy. Óleńin Jumeken Nájimedenov jazdy. Ándi radıoǵa Jamal Omarova jazdyrdy da, ol án bizdiń ótinishimiz boıynsha kúnine birneshe ret berilip turdy. Bul meniń qasıetti qazaq jerin bólshekteýge bildirgen qarsylyǵym edi", - deıdi Shámshi Qaldaıaqov esteliginde.
Shámshi Qaldaıaqov jary Jámılámen 31 jasynda otaý qurady. Buǵan sol kezde stýdenttik qaýymdy selt etkizgen Shyńǵys Aıtmatovtyń "Jámılá" povesi sebep bolypty.
Shámshi men Jámılániń shańyraǵynda eki ul dúnıege keldi: Ábilqasym jáne Muhtar.
"Ákem qazaqtyń tabıǵatyna jaqyn ánderdi jazǵandyqtan halyq júreginen oryn aldy. Ol – óte meıirimdi, aqkóńil bolatyn. Aınalasyndaǵy adamdarǵa únemi qol ushyn berýge asyqty. Úıge qonaq shaqyrǵandy jaqsy kóretin. Bir sózben aıtqanda, keńpeıil jan edi. Qysta eshqaıda shyqpaıtyn, úıde otyratyn. Al kóktem shyǵa salysymen, týǵan-týys, dostaryn aralap ketetin", - dep eske alady uly Muhtar Qaldaıaqov.
Shámshi Qaldaıaqov jan dosy Tólegen Aıbergenov dúnıeden ótken soń aqynnyń jary Úrnısaǵa úılenedi. Aqynnyń artynda qalǵan shıitteı bes balany qamqorlyǵyna alady. Alaıda Shámshiniń bul áreketi kópshilikke unamaı, dostary da teris aınalǵan.
"Shámshi Qaldaıaqov ákemniń jaqsy joldasy bolǵan. Bizdi jetildiremin, jetkizemin dep anama úılendi. Ekeýi kóp turmaǵan. Shamamen eki jyl turǵan", - deıdi Aıbergenovtiń qyzy Saltanat Aıbergenova.
Shámshi Qaldaıaqov ómiriniń sońynda Jambyl oblysyndaǵy Dúngen aýylynda turdy. 1991 jyldyń 16 qarashasynda derti asqynyp, aýrýhanaǵa tústi. Sol jyldyń 29 jeltoqsanynda kompozıtorǵa "Qazaqstannyń Halyq ártisi" ataǵy berildi. Halqyn súıgen, halqy súıgen sazger 1992 jyldyń 29 aqpanynda kóz jumdy.
2020 jyly Túrkistan oblysy Otyrar aýdanynda Shámshi Qaldaıaqovtyń 90 jyldyq mereıtoıy qarsańynda kompozıtorǵa arnalǵan Qazaqstandaǵy alǵashqy mýzeı ashyldy.