Qala ákimdigi dızaın-kodty ázirleý jáne engizý kezinde belgili bir tyıym salý sharalaryn engizýge emes, Almatynyń sapaly estetıkalyq damýyna qol jetkizýge umtylatynyn túsiný mańyzdy.
Qujattyń mazmuny týraly Almaty qalasy máslıhatynyń kezekten tys XIII sesıasynda baıandama jasaldy.
Dızaın-kod árqaısysy jeke baǵytty sıpattaıtyn qosymshalar jıyntyǵy bolyp tabylady.
Mundaı qosymshalar sany jeteý. Altaýy boldy: Aqparat tasyǵyshtary, Navıgasıa, Qalalyq jıhaz, Kógaldandyrý, Qasbetter men Qorshaýlar. Qala ákiminiń tapsyrmasy boıynsha Qalalyq obektilerdi jaryqtandyrý boıynsha jetinshi qosymsha qosyldy.
Ár qosymsha týraly qysqasha aıtyp ótsem.
BİRİNSHİ qosymsha – «Syrtqy aqparat». Munda qalanyń birtutas beınesin jasaý úshin túster palıtrasy usynylady. Bul ǵımarattardyń, mańdaıshalardyń, jarnamalardyń, logotıpterdiń, qalalyq jıhazdyń jáne ınjenerlik qurylymdardyń túsin tańdaýdaǵy baǵdar.
Sondaı-aq, vızýaldy shýdy azaıtý úshin búginde biriktirýshi stıli joq qalalyq mańdaıshalar men jarnamalarǵa arnalǵan qaripter jıyntyǵy usynylady. Sonymen qatar, mańdaıshalardy, sonyń ishinde jaryq qoraptaryn, ǵımarattardyń tóbesindegi qondyrǵylardy jáne t.b. bezendirý jáne ornalastyrý qaǵıdalary ázirlendi.
Ornalastyrylatyn aqparattyń ruqsat etilgen túrleri tasymaldaǵyshtyń túrine baılanysty anyqtaldy, olarǵa bılbordtar, qabyrǵalyq ekrandary, afıshalyq týmbalar jáne t.b. jatady. Olar sanattar boıynsha jikteledi, árqaısysy úshin ruqsat etilgen oryndaý nusqalary jasalady.
Joǵaryda kórsetilgen jáne basqa da usynymdar Almaty qalalyq ortasyndaǵy 5 negizgi morfotıpti eskere otyryp jasalǵan:
- 1920 jyldardan 1980 jyldarǵa deıingi úlgilik qurylys;
- Tarıhı ortalyqtar;
- JTQ;
- Jańa Qurylys;
- Aralas Túri.
Morfotıpke baılanysty JTQ aýdandarynda jeke jáne bosańsyǵan, jańa qurylys aýdandarynda batyl jáne eksperımenttik nemese sóz tarıhı ortalyqtar týraly júrgizilse ustamdy jáne ıntegratıvti atmosferany qurý úshin ártúrli aksentter usynylady.
Mundaı tásil qalanyń tek estetıkalyq tartymdylyǵy men tanylýyn qamtamasyz etpeıdi, sonymen birge qalanyń barlyq turǵyndary men qonaqtary úshin jaıly jáne úılesimdi orta qurýǵa yqpal etedi.
EKİNSHİ qosymsha – «Navıgasıa» – halyqtyń barlyq sanattary úshin, onyń ishinde mobıldiligi tómen toptar úshin qalalyq ortanyń qoljetimdiligi men qaýipsizdigin arttyrýǵa baǵyttalǵan.
Qosymsha qalalyq navıgasıanyń ártúrli aspektilerin, sonyń ishinde taktıldi elementterdi, joǵary kontrastty tústerdi jáne nashar kóretinderge arnalǵan úlken qaripterdi jáne vızýaldy belgilerdi, nashar estıtinderge arnalǵan anyq kórsetkishterdi qamtıdy.
«Ornalastyrý qaǵıdalary» bóliminde navıgasıalyq elementterdiń kórinýin jáne qoljetimdiligin qamtamasyz ete otyryp, olardyń strategıalyq ornalastyrylýynyń mańyzdylyǵy kórsetiledi.
Kórsetkishterdi, aqparattyq taqtalardy jáne ınteraktıvti termınaldardy qosa alǵanda, navıgasıalyq elementterdiń alýan túrliligi oqylym men qaýipsizdik standarttaryna, sondaı-aq dızaınǵa sáıkes kelýi kerek.
«Túrleri jáne olardyń erekshelikteri» bólimi qalalyq ortanyń ártúrli kontekstterindegi navıgasıa erekshelikterin qamtıdy. Buǵan ıntýıtıvti túsinikti navıgasıasy men QR kodtary bar týrısik marshrýttar men kórikti jerlerdi, naqty nusqaýlary bar qıylystardaǵy qaýipsizdikti qamtamasyz etý, sondaı-aq sý arnalaryna jaqyn jerde qaýipsizdik úshin anyq kórsetkishter men eskertý belgileri kiredi.
ÚSHİNSHİ qosymsha – «Qalalyq jıhaz» – qoǵamdyq keńistikterdiń fýnksıonaldyǵy men estetıkasyn jaqsartýǵa arnalǵan.
Stasıonarlyq emes saýda obektilerin qosa alǵanda, qosymsha qalanyń jalpy stıline sáıkes keletin jáne qala peızajyn shamadan tys júktemeıtin úılesimdi jáne yńǵaıly saýda keńistigin qurýǵa baǵyttalǵan. Fast-fýd dúńgirshekterin, gúl pavılondaryn, kóshe kafelerin, sheberhanalardy jáne t.b. oryndaý jáne ornalastyrý nusqalary usynylǵan.
Oryndyqtar men ýrnalar qalalyq landshafttyń ajyramas bóligi bola otyryp, qoǵamdyq oryndarda tazalyq pen tártipti saqtaı otyryp, jaılylyq pen yńǵaılylyqty qamtamasyz etý úshin biryńǵaı túrde jobalaý usynylady.
Kóleńkeli qalqalar men dińirgelik torlar aýa-raıynan qorǵaýdy qamtamasyz etý jáne qalalyq jasyl jelekterdi saý ustaý arqyly qalada bolý jaılylyǵyn arttyrýǵa arnalǵan.
Álemdik qalalardyń ereksheligi – megapolısterdiń kórikti jerlerine jáne olardyń biregeıligine aınalatyn lúkterdiń jeke dızaıny. Almaty úshin aýdannyń, ǵıbadat ǵımarattarynyń jáne t.b. syzyqshalaýy bar qala kartasynyń sýretin qosa otyryp, qalalyq lúkterdi bezendirýdiń túrli nusqalary usynyldy.
Velosıpedter men elektr samokattar sıaqty jeke mobıldilik quraldaryn damytý qalada qozǵalýdyń turaqty tásilderin nyǵaıtýǵa yqpal etedi. Bólimde turaqtardy ornatý túrleri men qaǵıdattary, talaptar men ornalasý boıynsha usynystar sıpattalǵan.
Biz qalalyq qaýymdastyqtardy damytýǵa, sonyń ishinde qalalyq ortada jaǵdaı jasaý arqyly damytýǵa múddelimiz. Osy maqsatta sportpen shuǵyldanatyn, ıtterdi serýendetetin jáne t.b. qala turǵyndary kezdesetin jáne sóılese alatyn ártúrli modýldik obektilerdi ornata otyryp, Komúnıtı-poıntterdi (kezdesý oryndary) qurý usynylady.
Kezdesý oryndary qala turǵyndarynyń demalýyna jáne qarym-qatynasyna yqpal etedi, sondaı-aq Almatynyń qalalyq ortasynyń biregeı elementi bola alady.
TÓRTİNSHİ qosymsha – «Kógaldandyrý» – baqsha-qala retinde Almaty úshin eń mańyzdylarynyń biri.
Negizgi baǵyttarǵa qurylys pen restovrasıa kezinde qaladaǵy jasyl aımaqtardy saqtaýǵa jáne arttyrýǵa basa nazar aýdara otyryp, jasyl ekpelerdi qurý jáne qalpyna keltirý kiredi.
Avtoturaqtar men turaqtardy kógaldandyrýǵa erekshe nazar aýdarylady, munda keń kronaly aǵashtar men avto sýarý júıelerin paıdalaný mıkroklımatty jaqsartýǵa jáne aýanyń lastanýyn azaıtýǵa kómektesedi.
Ashyq jerlerdegi jasyl jelekterge, konteınerlik kógaldandyrýǵa jáne ǵımarat qasbetterin tik kógaldandyrýǵa baǵyttalǵan landshafttyq dızaın qalalyq ortada shekteýli tabıǵı keńistikte jasyl jelekter sanyn arttyrýǵa baǵyttalǵan.
Shatyrdy kógaldandyrý – bul jasyl aımaqtardy keńeıtýge jáne ekologıalyq jaǵdaıdy jaqsartýǵa múmkindik beretin taǵy bir qalalyq strategıa.
Jalpy, bul bastamalar saý, jaıly jáne ekologıalyq turaqty qalalyq ortany qurýǵa baǵyttalǵan.
BESİNSHİ qosymsha – «Qasbetter» ǵımarattardyń qasbetterin bezendirýge jáne árleýge basa nazar aýdarady.
Kirý toptaryna basa nazar aýdarylady. Ár túrli stılder men tásilderdi, sondaı-aq zamanaýı jaryqtandyrý men kógaldandyrý múmkindikterin qoldana otyryp dızaın mysaldary usynylǵan. Sondaı-aq, halyqtyń júrip turýy shekteýli toptary úshin qoljetimdilikti qamtamasyz etý mańyzdy.
Qasbetterdegi mańdaıshalar men belgilerdi ǵımarattyń jáne qorshaǵan ortanyń jalpy stıline sáıkes keletindeı etip ornalastyrý usynylady.
Bul ınjenerlik jáne tehnıkalyq jabdyqtarǵa da qatysty. Estetıkalyq tutastyqqa qol jetkizý úshin kondısıoner torlaryn, aýa ótkizgishterin jáne qubyrlardy jalpy qasbet dızaınyna biriktirý usynylady.
Balkondar, kúnqaǵarlar men japsarjaılar sıaqty ǵımarat elementteri de qasbet dızaınynda eskerilip, olardyń fýnksıonaldyǵy men vızýaldy tartymdylyǵyn qamtamasyz etedi. Ǵımarattar men qurylystardyń sáýlettik-kórkemdik bezendirý júıesi biregeı qalalyq kelbet pen mádenı biregeılikti qalyptastyrýǵa yqpal etetin mýraldar men mozaıkalardy paıdalanýdy qamtıdy.
ALTYNSHY qosymsha – «Qorshaýlar». Qaladaǵy ártúrli qorshaýlar qaýipsizdik pen tártipti qamtamasyz etýde mańyzdy ról atqarady, sonymen qatar qalalyq keńistikterdiń estetıkasyna yqpal etedi. Olarǵa tek turaqty ǵana emes, sonymen qatar ýaqytsha qorshaýlar, bollardalar, tirekter, jaıaý júrginshiler kedergileri jáne jol shekteýleri kiredi.
Qosymsha sheńberindegi usynystar barlyq qorshaýlardyń qaýipsizdik talaptaryna sáıkes kelýin, turaqty jáne berik bolýyn, sonymen birge jalpy qalalyq landshaftqa úılesimde bolýyn qamtamasyz etýge baǵyttalǵan.
JETİNSHİ qosymsha – «Jaryqtandyrý» - ǵımarattardyń qasbetterinen kóshe jaryqtandyrýyna deıingi qalalyq jaryqtandyrýdyń kóptegen aspektilerin qamtıdy.
Ǵımarattardyń qasbetterin jaryqtandyrý sáýlettik erekshelikterdi, sonyń ishinde arkalardy, sýburqaqtardy, mýraldardy jáne mozaıkalardy kóńil aýdartý úshin jyly sary nemese aq jaryqty paıdalanýdy kózdeıdi.
Sáýlet eskertkishteriniń biregeıligi men sulýlyǵyn kórsetý úshin jaryqtandyrýǵa erekshe nazar aýdarylady.
Kóshe jaryqtandyrýy qaýipsizdikti qamtamasyz etip qana qoımaı, kóshelerge jaılylyq pen tartymdylyq beretin jol shamdary men aspaly jaryqshamdaryn qamtıdy.
Saıabaqtar men gúl baqtaryn jaryqtandyrý kontekstinde biregeı aǵashtardy jaryqtandyrý qarastyrylǵan. Tańdaý krıterııleri – aǵashtyń kóneligi, bıiktigi jáne joldardyń janynda ornalasýy, sondaı-aq qustar uıalarynyń bolmaýy bolady.
Qalalyq aleıalar men saıabaqtarda adaptıvti jaryqtandyrýdy paıdalaný usynylady, ol adamdar bolmaǵan kezde kezekshi rejımge ótedi, sondaı-aq smart-shamdar ıntegrasıasy.
Sondaı-aq, qalalyq jalǵa berý stansıalary men jeke mobıldilik quraldarynyń turaqtaryn jaryqtandyrýǵa basa nazar aýdarylady.
Qosymshanyń mańyzdy bóligi qalalyq jaryqtandyrýǵa arnalǵan dızaın jáne tehnıkalyq sheshimder bolyp tabylady. Bul, mysaly, «beldemsheler» (qorǵanys sokoli) – syrtqy jaryqtandyrý tirekteriniń montajdaý elementterin, antıvandaldyq qurylymdardy jasyrý úshin.
Sondaı-aq, onyń beriktigi men tıimdiligin qamtamasyz etetin qalalyq jaryqtandyrýdy paıdalaný qaǵıdalary usynylǵan.