Aǵaıynǵa úlgi bolar afrıkalyq

Eki apta buryn Astanadaǵy saýda ortalyqtarynyń birinde qazaq­shaǵa sýdaı afrıkalyqpen kezdeısoq kezdesip qalǵan jergilikti turǵynnyń vıdeosy keń taraǵan edi. Astanaǵa toǵyz jyl buryn qonys aýdarǵan Abdýl Kerim Abdýl Fatı Adeshın álgi vıdeoda qazaq tilin ózdiginen úırengenin aıtady. Qazaqsha sóılep qana qoımaı, qazaq tilinde án aıtatyn Abdýl Kerimge habarlasyp, áńgimesin jazyp alǵan edik.

Qysta Astanadan Almaty nemese Shymkentke ketip qalamyn.

Men 2014 jyly Nıgerıanyń Lagos qa­lasynan Astanaǵa kóship keldim. Astanaǵa osy qalada aǵylshyn tilin úıretetin nemere aǵam shaqyrǵan bolatyn. Bir-eki aıdaı aǵylshyn tilinen sabaq berdim, artynsha mý­zy­kaǵa bet burýdy jón kórdim. Sebebi men Af­­­rıkada mýzyka jazyp, án shyǵarýmen aı­nalysatynmyn. Qazir Astana qalasynda jeke shy­ǵarmashylyqpen aınalysamyn. Nege «As­tanany tańdadyńyz?» degińiz kelse, bul – men turaqtaǵan birinshi qala. Sonysymen maǵan ystyq. Álbette, alǵashynda álemdegi eń ystyq qurlyqtan kelgen men Astanadaǵy qys mez­giliniń qalaı ótetinin kórgen kezde ań-tań bol­ǵanym ras. Astananyń qysy óte sýyq.

Biraq men qys kelgen kezde keıde Almaty ne­mese Shymkent qalalaryna baryp ýaqytsha turaqtaımyn. Bári meniń qazaqshany qalaı úıren­ge­ni­me ań-tań bolady. Bar bolǵany, dos­tarymmen, aınalammen qazaqsha sóılesýge ty­rystym. Qazaqsha kitaptar oqydym. Esh­qan­daı kýrsqa barmadym. Óz betimmen úıren­dim. «Qazaq tilin úırený qıyn» degendi jıi es­tı­min. Men sizge mynany aıtaıyn: Álemde qıyn til joq. Men qazaq tilin qosa esepte­gen­de segiz til bilemin. Bárin ońaı úırendim. Me­niń úırený ádisim qarapaıym: Estımin. Su­raı­myn. Qaıtalaımyn. Úırenip alamyn. Men qazaqsha durys sóıleı bilmesem de, sóı­leı beremin. Keıbiri «Áı, sen shala sóı­leısiń. Sóılemdi durys qurmaısyń» dep orta joldan toq­tatqysy kelse de, sóıleı beremin. Uıalmaımyn. Durys emes ekenin bilip tursam da, sóı­leı beremin. Ózge tilde sóılesem de, arasyna qa­zaqsha sózder «qosyp» jiberemin. Meni úne­mi qoldap júretin dostarymdy erekshe jaq­sy kóremin. Qatty syılaımyn. Ádepkide olar ózara qazaqsha sóılegende «Mynalar ne aı­typ jatyr eken?» dep betterine qarap oty­ratynmyn. Ne jaıynda áńgimelesip jat­qa­nyn bilgim keledi. Keıbiri «Ábeke, sen qazaqsha jaı sóıleısiń. Tura tur» dese de, «Baýyrym, jaı sóılesem de, tyńdaıyn. Sosyn úırenip ke­temin» dep olarmen qazaqsha sóılesýge ty­ry­­satynmyn. Aramyzda qazaqsha sóılemeı­tin­der bar. Olar oryssha ortada týyp ósken­dik­ten, ata-anasy keńes zamanynda tárbıe­len­gendikten qazaqshaǵa shorqaq ekenin aı­ta­dy. Men olarǵa «Men sekildi anda-sanda sóı­leı ber. Sóıtip, úırenip ketesiń» dep aıtamyn.

Qazir qazaqshamdy jetildirip alǵanym sonsha, dostarym anda-sanda oryssha sóılegende «Túsinbedim? Qazaqsha aıtshy» dep aıtamyn. Aıt­paqshy, Qazaqstanǵa alǵash kelgende klýb­qa baryp «Qazaqsha ánder bar ma?» dep sura­ǵa­nymda, «Joq munda qazaqsha ánder qoıyl­maı­dy» degendi estip tańǵalǵanym bar. Sol kez­de qazaqsha áýenderdi jıi tyńdap, el má­de­nıetimen endi tanysyp júrgen kezim. «Qa­laısha? Qazaqsha nebir jaqsy ánder bar ǵoı?» de­sem de, boı bermeı qoıǵan edi. Al qazir jaǵ­daı basqasha.
Jalpy, qazaq tili óte ıkemdi, ári jum­saq til der edim. Ári qazaq tili áýezdi bol­ǵany úshin unattym. Mýzykant bolǵan­dyq­tan, tildi úırený kezinde án aıtýǵa yńǵaı­ly ekenin túsindim. Túrli jolmen, túrli for­­­­­masıada oryndaýǵa bolady. Mysaly, men qa­­zaqsha bir saǵat toqtamaı, «frıstaıl» ja­saı alamyn. Buıyrsa, eki aptadan soń «Made in KZ» degen atpen jeke álbomym shy­ǵa­dy. Ondaǵy án­der­diń seksen paıyzǵa jýyǵy – qazaq tilinde jazylǵan avtorlyq ánderim. Barlyǵyn ózim oryndaımyn. Bul álbomdy jazýǵa alty jyl­daı ýaqyt jumsadym. Men úshin munda jeke álbom shyǵarý – tarıhı jaıt. Son­dyq­tan bul erekshe sátti asyǵa kútip júrmin.

Qazaqtardy qandastar dep esepteımin

Áleýmettik jelige júktegen vıdeo­larym­nyń astyna «Afrıkańa qaıt», anaý-mynaý dep aýyr sóz jazatyndar da ta­bylady. Biraq ony jazatyn qazaqtar emes eke­nin bilemin. Sebebi men biletin qazaqtar olaı jazbaıdy. Solaı jaýap qaıtarsam, «Ábe­ke, ras aıtasyń. Qazaq halqy eshkimniń betin qaı­tarmaǵan, meıirimdi halyq» dep qoldaný­shylar shyr-pyr bolady.

Qazaqtar qonaqjaı halyq ekenin kópshilik jıi aıtady. Men jaı qo­naqjaı emes, óte qonaqjaı ekenin atap óter edim. Qazaqtardy qandastar dep esepteı­min. «Qandastar sóziniń maǵynasyn bilesiz be?» dep suraǵyńyz kelip otyrǵan bolarsyz. Qan­das dep bir qannan taraıtyndardy aıta­dy emes pe? Men ár musylman bir-biri úshin qan­das dep aıtar edim. Sebebi bizdiń dilimiz, mádenıetimiz, turmys saltymyz qatty uq­saıdy. Men on shaqty memlekette boldym. Bir­aq eshbirinde Qazaqstanda bar myna áń­gimeni estimedim. Qazaqtardan «Bizdiń ata-ba­balarymyz osylaı dep ketken», «Bizdiń ata­larymyz kezinde osylaı istegen», «Bizdiń áje­lerimiz aıtyp otyratyn» degendi jıi estı­min. Mundaı áńgimelerdi tyńdaǵandy jaq­sy kóremin. Kóp memleket ata-baba­lary­nyń júrip ótken jolyn, buryn qalaı ómir súrgenin umytyp, áńgimege qosa bermeıdi ǵoı. Al qazaqtar jadynan shyǵarmaıdy. Ata-áje­siniń aıtyp ketkenin aýyzynan tastamaıtyn, dástúri men mádenıetin saqtaǵysy kelip júr­genderdi kórsem, erekshe tamsanamyn. Bir­aq araǵa iritki salyp, rýǵa, júzge bóli­ne­tin­derdi kórsem birtúrli kúı keshemin. «Sen – Naımansyń», «Shymkenttikter ǵoı» dep bir-birin bóle-jara qaraıtyndardy jıi kez­des­tiremin. Bul – durys emes. Beıbit eldiń ishin­de birligi jarasyp júrgenge ne jetsin!
Maǵan Astana unaıdy. Jýyrda Lon­don­da turatyn ápkem osynda kelip, qa­lanyń ádemiligine tamsanyp qaıtty. 

Asta­nada ónerpaz retinde qalyptasqanyma qýa­na­myn. Qazaqstandaǵy ánshilerdi túgel ta­­­nımyn. Barlyǵymen jaqsy aralasamyn. Toıǵa, konsertterge jıi shyǵamyn. Qazaq dos­tarym jeterlik. Munda Afrıkadan kelip, jumys istep júrgen dostarym da bar. Olar da qazaqsha jaqsy biledi.

 Maqala turkystan.kz-ten alyndy. Jazyp alǵan Álıa TİLEÝJANQYZY