Қазақстанның ұстанымы айқын
Таулы Қарабақта тағы бір қауіпті жанжалдың қоңырауы қағылғандай болды. Танылмаған «Таулы Қарабақ Республикасы» парламенті президенттің отставкасын қабылдап, кезектен тыс президент сайлауын да өткізіп жіберді. Ресми Баку бұл қадамды Әзербайжан Республикасының конституциясы мен заңдарын, сондай-ақ халықаралық құқықты өрескел бұзу деп бағалады. Бұл ұстараның өткір жүзінде тұрған Таулы Қарабақ мәселесін қақтығыс отына қарай сүйрегенмен бірдей болды. Осылайша Қап тауында қақтығыс оты тұтанып кетпей ме деген қауіп қайта көтерілді. Әрі, осы сұрақты қарастырып жатқан уақытта, Әзербайжан мен Армения ортасында қарулы қақтығыстың хабары да жетті.
ТАУЛЫ ҚАРАБАҚТАҒЫ «ПРЕЗИДЕНТ САЙЛАУЫ»
«Даудың басы Дайрабайдың көк сиыры» дейтін тәмсілге жақын бұл оқиға 9 қыркүйекте болды. 1 қыркүйек күні «Таулы Қарабақ Республикасының» президенті Арайик Арутюнян парламентке отставкаға кету туралы өтініш берген. Өтініші қабылданып, 9 қыркүйекте өткен кезектен тыс президент сайлауында оның орнына 45 жастағы Самвела Шахраманян келді. Баку аймаққа өзінің бақылауын орнатып жатқан тұста мұндай жағдайды қабылдамасы белгілі. Әрі, оны өзінің ресми мәлімдемесі арқылы да анық аңғартты. АҚШ пен Еуроодақ та Таулы Қарабақтағы сайлауды заңды деп таныған жоқ.
Мәселе ондағы сайлаудың заңды-заңсыздығында да емес, түйткіл тұсы – оның Әзербайжаннан тыс жасалуында. Бұған қоса, аумақтың территориялық меншік құқығына қатысты дау толық шешімін таппай тұрған кезде бұндай әрекет жанжал отына май құйғанмен бірдей еді. Армения тарапы болса бұған дейін Таулы Қарабақты Әзербайжанның бір бөлігі ретінде тануға дайын екенін мәлімдеген. Тек онда тұратын армяндардың құқығы мен қауіпсіздігі мәселелеріне қатысты өз талаптарын ұсынған. Баку мен Ереван нақты келісімге келмесе де қақтығысты болдырмауға деген құлшыныстары қазіргі тыныштыққа кепіл болып тұрған еді. Ортаға ресейлік бітімгершілік күштерін алып, тоңтеріс күйде тұрған Таулы Қарабақ жеріндегі бұндай саяси іс-қимыл тыныштықтың нәзік пердесін сырып тастаған сыңайлы.
ҚАЗАҚСТАННЫҢ ПОЗИЦИЯСЫ АШЫҚ ӘРІ АЙҚЫН
Төңірек түгел бүлінген, әлем аласапыран күйде тұрған кезде қай іргемізде болмасын қақтығыстың болуы бізге тиімсіз. Таулы Қарабақтағы жаңа жағдайға байланысты Астана өзінің ресми ұстанымын білдірді. ҚР Сыртқы істер министрлігі 12 қыркүйек күні бұл жайында мәлімдеме де жасады. Яғни «Қарабақ төңірегіндегі соңғы оқиғаларға байланысты Қазақстан Республикасы Әзербайжан Республикасының егемендігі мен аумақтық тұтастығына оның халықаралық деңгейде танылған шекаралары шегінде берік қолдауын тағы да растайды, сондай-ақ барлық мәселелерді БҰҰ Жарғысына және халықаралық құқықтың негізгі қағидаттары мен нормаларына сәйкес саяси-дипломатиялық жолмен реттеуді қолдайды», делінген СІМ мәлімдемесінде.
Әзербайжан жауапкершілігі ауыр қарулы күрес жолын таңдағанымен, 44 күндік соғыс арқылы Таулы Қарабақ пен оған шектес бірқатар аудандарды қайтарып алды. Әрі соғысты тоқтату келісіміне де қол жеткізді. Биыл мамырда Ереван да Таулы Қарабақты Әзербайжандікі деп тануға дайын екенін білдірді. Бұл тараптардың шынайы бейбітшілік келісіміне келуге деген үмітті оятты. Алайда, қос тарап келісе алмай тұрған бірқатар мәселелер бар.
КЕЛІСПЕУШІЛІКТІҢ ТӨРКІНІ ҚАЙДА ЖАТЫР?
Мойындау керек, Таулы Қарабақ бұл екі ұлттың да шымбайына теңдей бататын жара болып қалды. Бұл жараның жазылуына әлі де ұзақ уақыт керек болуы мүмкін. Ең маңыздысы, осы ұзақ уақыт арасында тыныштықты қамтамасыз ету екі ел үкіметінің маңызды жауапкершілігі болып тұр. Себебі, армян мен әзербайжан азаматтары арасында сенім дағдарысы тереңдеді, өзара жаулық көзқарас күшейді.
Қарабақты Әзербайжан территориясы деп тануға Арменияның өз ішінде қарсылық аса күшті, соған қарамастан Никол Пашинян билігі бұл қадамға дайын екенін білдірді. Осыдан кейін Баку мен Ереван бейбітшілік келісіміне қол қоя салуына бола ма? Мәселе тараптар бір-бірінің ұсынған шарттарын қабыл алғысы жоқ. Айталық, Әзербайжанның әуелден ұсынған бес шарты мыналар: шекараны қос тарап бірдей мақұлдау; әскери күш қолдануға шектеу қою; шекараларды демаркациялау және трансшекаралық дәліздерді ашу. Бұл талаптар ішінде Армения үшін мүлде қабылданбайтыны жоқ сынды көрінеді. Алайда, шекараны толық демаркациялау мен трансшекаралық дәліздерді ашу бойынша шарттарды Армения ішінде қабылдамайтын күштер бар.
Ал Ереван қойып отырған Қарабақтағы армияндардың қауіпсіздігін қамтамасыз етудің қандай да бір халықаралық механизмін құру туралы шартты Баку қабылдағысы жоқ. Себебі, бұл Әзербайжанның территориялық тұтастығын бүлдіру деп санайды. Есесіне, өз азаматтарымен тең құқық беріп, өз бақылауындағы барлық аймақтарға ұқсас әкімшілік бақылауын орнатқысы келеді.
Қазіргі жағдайдан қарағанда, Таулы Қарабақ дауы әлдеқашан Әзербайжан мен Армения ортасынан алқып шығып, сыртқы күштердің де қызығушылығын оятқан. Ондағы себеп, бұған дейін Мәскеудің дәстүрлі ықпал ету аймағы саналып келген Оңтүстік Кавказ жерінде өз позициясын орнатуға деген ынталы күштер бар. Ресейдің бітімгершілік күштерінің аймақтағы қауіпсіздікті сақтауға қауқарсыздығы осыған дейін де айтылып келеді. Бұның бәрінен қарағанда алдағы уақытта Қап тауындағы геосаяси жағдайда өзгерістер болуы, әрі оның біздің аймаққа да өз әсерін жасауы бек мүмкін.
«Аlmaty-akshamy» №109, 14 қыркүйек, 2023 жыл