Климаттың өзгеруі қазіргі заманның ең ауыр қауіптерінің бірі болып табылады, ал көміртек шығарындылары бұл үдерісте маңызды рөл атқарады. 2015 жылы қол қойылған Париж келісімінен кейін халықаралық қауымдастық парниктік газдарды азайтудың жолдарын белсенді түрде іздестіруде. Бүгінгі таңда 194 ел, соның ішінде Қазақстан да, көміртек ізін азайтуға міндеттеме қабылдады. Бұл тұрғыда атом энергетикасы климаттық мақсаттарға қол жеткізу және тұрақты дамуға көшу үшін маңызды құрал болып табылады.
Энергетикалық сектордан бөлінетін көмірқышқыл газының (CO₂) шығарындылары барлық жаһандық шығарындылардың 40%-нан астамын құрайды, бұл оны климаттық өзгерістерге қарсы күрес үшін аса өзекті мәселе етеді. Негізгі көміртек шығарындыларының көздері мыналарды қамтиды:
-
Көмір. Энергияның ең көміртектік көздерінің бірі болып табылады, бір киловатт-сағат энергия өндірісінде 800–1000 грамм CO₂ шығарылады. Көмір электр энергиясының маңызды көзі болып қала бергенімен, оның қоршаған ортаға теріс әсері баламаларды іздеуді қажет етеді.
-
Табиғи газ. Оның көміртек ізі 400–500 г/кВт·сағ болса да, оны өндіру және тасымалдау кезінде метанның шығып кетуі жалпы климаттық әсерді ұлғайтады.
-
Қалпына келетін энергия көздері. Күн және жел энергетикасы айтарлықтай төмен көміртекті, олардың шығарындылары тиісінше 20–50 және 11–12 г/кВт·сағ құрайды. Дегенмен, ауа райына тәуелділік және резервтік қуаттарды құру қажеттілігі көміртек ізін арттыруы мүмкін.
-
Атом энергетикасы. Атом электр станцияларынан бөлінетін CO₂ шығарындылары небәрі 5,1–6,4 г/кВт·сағ құрайды, бұл атом энергетикасын электр энергиясын өндірудің ең экологиялық таза әдістерінің бірі етеді.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, атом энергетикасының даму деңгейі жоғары елдерде көміртек шығарындылары айтарлықтай төмен. Мысалы, Францияда электр энергиясының шамамен 65%-ы атом станцияларында өндіріледі және бұл елдегі СО₂ шығарындылары әлемдегі ең төмендердің бірі — небәрі 56 г/кВт·сағ. Бұл атом энергиясының елдің энергетикалық балансындағы үлесін арттыру көміртек шығарындыларын айтарлықтай азайтуға мүмкіндік беретінін дәлелдейді.
2023 жылы COP-28 конференциясында АҚШ пен Францияны қоса алғанда 20 ел 2050 жылға дейін атом генерациясының қуатын үш есе арттыру туралы декларацияға қол қойды. Еуропарламент атом энергиясын "жасыл" энергияның таксономиясына енгізуді қолдап дауыс берді, бұл Еуропада және әлемде атом энергетикасын дамытуға жаңа перспективалар ашады.
Қазақстан уран қоры мол және ядролық энергетикада тәжірибесі бар ел ретінде атом энергиясын көміртек шығарындыларын азайту үшін маңызды құралдардың бірі ретінде пайдалану мүмкіндігіне ие.
Әлемдік тәжірибе: атом энергетикасының үлгісі
Франция. Франция атом энергетикасын көміртек шығарындыларын азайту үшін сәтті пайдаланып отырған елдердің жарқын үлгісі. 1970-жылдары атом энергетикасын қарқынды дамытудың нәтижесінде ел өзінің электр энергиясының шамамен 65%-ын атом электр станцияларынан ала алды. Бұл шешім көмірқышқыл газын шығаруды айтарлықтай қысқартып, Францияны әлемдегі ең таза энергия өндірушілердің біріне айналдырды.
Мәліметтерге сәйкес, 1970-жылдары Францияның ЖІӨ-і жылына орта есеппен 5%-ға өскен, бұл жаңа технологиялар мен энергетикалық шешімдерді енгізуге қарамастан, экономикалық өсімнің жоғары болғанын көрсетеді. Сонымен бірге, 1970 жылдан бері жан басына шаққандағы CO₂ шығарындылары шамамен 40%-ға азайған. Мұндай экономикалық өсім мен көміртек шығарындыларын азайтудың үйлесуі атом энергетикасын енгізу арқылы тұрақты дамуға қол жеткізуге болатынын дәлелдейді.
АҚШ. COP-28 конференциясында қол қойылған декларацияға сәйкес, АҚШ атом энергетикасын дамытуды қайтадан қолға алуда, бұл саланың энергетикалық тәуелсіздікке жету және көміртек шығарындыларын азайту үшін маңызы зор екенін түсінеді. Соңғы онжылдықта американдық атом энергетикасы әртүрлі қиындықтарға тап болды, оның ішінде ескірген реакторлар және қоғамда бұл салаға деген теріс көзқарас бар. Алайда, тұрақты энергетикалық болашаққа қажеттілік және декарбонизацияға ұмтылу атом энергетикасына жаңа мүмкіндіктер ашуда.
АҚШ-тың Энергетика министрлігі (DOE) жаңа технологияларды, әсіресе шағын модульді реакторларды (SMR) дамытуды белсенді түрде қолдайды. Бұл реакторлар қауіпсіздіктің жоғары деңгейін, модульдік мүмкіндіктерді және аймақтың қажеттілігіне қарай икемді орнатылу мүмкіндіктерін ұсынады. DOE өз стратегияларында SMR-дің сенімді әрі таза энергиямен қамтамасыз етуде маңызды рөл атқара алатынын атап өтеді, бұл климаттық және тұрақты даму мақсаттарына қол жеткізуде өте маңызды.
АҚШ-тың атом энергетикасына қайта оралуы энергия тәуелсіздігін нығайту қажеттілігімен де байланысты. Өткен тәжірибелерден сабақ алып, жаңа буын саясаткерлер мен сарапшылар атом энергетикасы импорттық қазба отындарға тәуелділікті айтарлықтай азайта алатынын мойындап отыр. Нәтижесінде, АҚШ тек атом генерациясының қуатын арттырып қана қоймай, сонымен бірге әлемдік атом энергетикасында көшбасшылық орнын қайтаруға, осылайша энергетикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге және халықаралық климаттық міндеттемелерді қолдауға ұмтылуда.
Германия. Германияның атом энергетикасынан толық бас тартуға ұмтылуына қарамастан, бұл шешімді көптеген сарапшылар асығыс және стратегиялық тұрғыдан тиімсіз деп бағалады. 2011 жылы Фукусима апатынан кейін Германия өз атом электр станцияларын 2022 жылға дейін жабу туралы шешім қабылдады, бұл кезде олар елдегі төмен көміртекті энергияның едәуір бөлігін қамтамасыз ететін. Осыдан кейін ел жел және күн энергиясы сияқты жаңартылатын энергия көздерін белсенді түрде дамыта бастады. Алайда, энергетикалық стратегияның бұл күрт өзгерісі бірнеше салдарға әкелді.
Біріншіден, жаңартылатын энергия көздеріне көшу энергиямен қамтамасыз ету тұрақтылығы тұрғысынан қиындық тудырды. Жаңартылатын энергия көздерінің уақытша жетіспеушілігі Германияны көмір мен табиғи газға көбірек сүйенуге мәжбүрледі, бұл CO₂ шығарындыларының артуына себеп болды. Атом энергетикасынан жоспарсыз бас тарту елдің климаттың өзгеруімен күресудегі күшті құралынан айырылуына әкелді. Атом энергетикасы төмен көміртекті және тұрақты болғандықтан, оны пайдаланудың жалғасы елдің тұрақты энергетикалық жүйеге өтуінде шешуші рөл атқара алар еді.
Атом энергиясының аз үлесі бар елдерде, мысалы, Оңтүстік Африкада (4,4%) және Үндістанда (3,1%), CO₂ шығарындылары айтарлықтай жоғары: сәйкесінше 707 және 713 г/кВт·сағ.
Энергетика саласын декарбонизациялау үшін барлық секторларды қамту қажет. Дегенмен, қазіргі уақытта ең үлкен назар электр энергетикасына аударылып отыр, себебі:
- Біріншіден, электр энергетикасын декарбонизациялау оңай, өйткені көміртегі аз энергия түрлерін, мысалы, атом энергиясын пайдалану мүмкіндігі бар.
- Екіншіден, электр энергиясы соңғы тұтыну кезінде таза болып табылады, бұл қала аудандарындағы ауа сапасын жақсарту және шығарындыларды реттеуді жеңілдету сияқты екі негізгі артықшылықты қамтамасыз етеді.
- Үшіншіден, электр энергиясын өндіру CO₂ шығарындыларының ең қарқынды көзі болып табылады. Соңғы энергия тұтынудың шамамен 20%-ы ғана электр энергиясына тиесілі болса да, оның өндірісі энергиямен байланысты барлық шығарындылардың 40%-дан астамына жауапты.
Қазақстан үшін төмен көміртекті энергия көздеріне көшу аса өзекті мәселе, себебі ел парниктік газ шығарындылары бойынша әлемде екінші орын алады. 2023 жылдың қорытындысы бойынша Қазақстанда CO₂ шығарындыларының көлемі 821 г/кВт·сағ құрады. Бұл көрсеткіштің жоғары болу себебі — электр энергиясының 77%-дан астамы көмір жағатын жылу электр станцияларында (ЖЭС) өндіріледі.
Парниктік газдар шығарындыларын азайту төмен көміртекті энергия көздерін пайдаланумен ғана мүмкін болады, ал біздің жағдайда бұл атом электр станциясын (АЭС) енгізу арқылы жүзеге аспақ. Бұл үшін Қазақстанда барлық алғышарттар бар: ел табиғи уранның барланған қоры бойынша әлемде екінші орын алады және уран өндіру саласында көш бастап келеді, жыл сайын әлемдік атом энергетикасының қажеттілігінің 40%-ын қамтамасыз етеді. Басқаша айтқанда, әлемдегі әр үшінші ядролық реактор Қазақстан уранымен жұмыс істейді деуге болады.
Сонымен қатар, Қазақстанда «Қазатомөнеркәсіп» Ұлттық атом компаниясы жұмыс істейді, ол әлемдегі табиғи уранның ең ірі өндірушісі болып табылады. Оның құрылымында 2021 жылы қараша айында іске қосылған «Үлбі-ТВС» ЖШС зауыты бар. Бұл зауыт ТВС өндірісінің технологиясы иесі — француздық Framatome компаниясының сертификаттауынан өткеннен кейін және өнімнің соңғы тұтынушысы — Қытайдың CGNPC ядролық корпорациясынан ядролық отынның сертификатталған жеткізушісі ретінде мойындалғаннан кейін іске қосылды. «Үлбі-ТВС» зауыты Қазақстанды ядролық отынның дайын жинақтарын (АЭС үшін) жеткізушілердің әлемдегі шектеулі тобына қосуға мүмкіндік берді. Бұл Қазақстандағы атом электр станциялары үшін ядролық отын өндіретін жалғыз өндіріс болып табылады. «Қазатомөнеркәсіптің» негізгі клиенттері — АЭС операторлары, ал өнімнің негізгі экспорттық нарықтары — Қытай, Оңтүстік және Шығыс Азия, Солтүстік Америка және Еуропа.
Осылайша, Қазақстанда АЭС салуды жоспарлаған жағдайда «Қазатомөнеркәсіп» жыл сайынғы өндіріс көлеміне сүйене отырып, АЭС қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін уран ресурстарымен жеткілікті қамтамасыз етілген.
Барлық факторларды ескере отырып, атом энергетикасы климаттың өзгеруімен күрес және көміртегі шығарындыларын азайту үшін маңызды құрал болып табылады. Халықаралық тәжірибе көміртегі ізі азайту үшін атом энергиясын сәтті қолданған мысалдарды көрсетіп отыр және бұл Қазақстан үшін бағдар бола алады. Елде жаңа АЭС-тер салу CO₂ шығарындыларын азайтып қана қоймай, энергетикалық қауіпсіздікті, экономикалық өсуді және халықтың өмір сүру сапасын жақсартуды қамтамасыз етеді.
Дереккөз: ranking.kz