Бұдан бір ай бұрын Вашингтон тарапы БҰҰ Бас Ассамблеясының кезекті жиыны қарсаңында АҚШ және Орта Азия елдерінің саммитін өткізуді ұсынған. Аталған форматта АҚШ пен аймақ елдерінің жоғары жетекшілері бұған дейін де бірнеше мәрте бас қосқан. Алайда, бұл реткісі президенттер қатысқан жоғары деңгейдегі саммит ретінде мәні мен маңызы айрықша. Орта Азия елдері басшыларына Ақ үйдің шақырулары келіп түсіп жатқан тұста басылымымыз тарапынан тақырыпқа қатысты шағын сараптама да жариялаған едік. Саммит қарсаңында АҚШ пен Орта Азия қарым-қатынасына кеңірек тоқталуды жөн көрдік.
КЕЗДЕСУДІҢ БАСТЫ ТАҚЫРЫПТАРЫ
19 қыркүйекке жоспарланған саммиттің негізгі тақырыбы АҚШ пен аймақ елдерінің ынтымақтастығы болатыны бұған дейін де айтылған. Бір күн бұрын Ақ үйдің қауіпсіздік жөніндегі кеңесшісі Джейк Салливан баспасөз жиынында саммит туралы кеңірек тоқталды. Салливан сөзінде: «Саммитте ел басшылары бірқатар мәселелерді талқылайды деп жоспарланған. Айталық, аймақтағы қауіпсіздік мәселесінен тартып, сауда байланыстары, климат өзгерісі, сондай-ақ, заң үстемдігін бекемдеу сынды негізгі тақырыптары бар», – деген.
Салливанның мәлімдегеніндей, АҚШ президенті Жо Байден мен Орта Азиядағы бес елдің жетекшілері жиын соңында ортақ келісімге қол қоюы да мүмкін. Егер АҚШ-тың Орта Азияға назар аударындағы ең негізгі себептерге жүгінсек, саммит барысында Ресейдің аймақ елдерін пайдаланып санкциядан жалтару мүмкіндігі, соған қатысты шаралар, сондай-ақ, Қытайдың аймақ елдерімен жасасқан экономикалық келісімдері де сөз болуы мүмкін. Аймақ қауіпсіздігі тақырыбының аясында технологиялық, кибер-қауіпсіздік мәселерінің де сөз етілуі мүмкін.
АҚ ҮЙ НЕНІ КӨЗДЕЙДІ?
Қазақстанды қамтыған аймақтың қазіргі әлемдік жағдайда геостратегиялық маңызының арта түскенін айтып келеміз. Бұл шын мәнісінде, аймақтың қайталанбас географиялық орналасуынан келіп шыққан. Бүгінгідей ірі державалар арасындағы халықаралық жаңа тәртіпке деген ұмтылыс кезінде Орта Азия сынды Ресей, Қытай, Оңтүстік Азия, Ислам әлемі және Еуропа арасындағы көпір әрі буферлік аймақ екені барынша айқын көрінеді. Әрі бұл аймақта Америка Құрама Штаттарының ең негізгі стратегиялық бәсекелестері белсенділікке ие. Айталық, Ресей аймақта дәстүрлі ықпал етуші күш ретінде бағаланса, Қытайдың экономикалық, соған ілесе саяси ықпалы да өсіп келе жатқаны белгілі. Вашингтон осы бір маңызды геосаяси аймақта өзінің позициясын алға жылжыту арқылы алдынғы екі бәсекелесіне жауап беруді маңызды деп санайды. Себебі, ірі державалар арасындағы бәсекелестік қарым- қатынастар көбінше олардың ықпал ету аймақтарындағы жүрістерімен бағаланады.
АҚШ пен Орта Азия елдерінің 5+1 форматындағы саммиті көп тараптың назарын аударды. Соның ішінде әлемдегі ықпалды ақпарат құралдары да бұл кездесудің мән- маңызы турасында өз пікірлерін жазып жатыр. Саммиттің алдында The Wall Street Journal басылымы тақырыпқа қатысты көлемді материал жария етіп, «АҚШ Орта Азиядағы стратегиясын дамытуы керек» деген уәжін келтірді. Басылымның халықаралық саясат пен экономикадағы ықпал-беделін ескергенде, бұл уәждің айтылуы бекер емес. Аталған іскерлік басылым Вашингтонның тамырын тап басып тауып отыр. Бұларды жинақтай келе, Құрама Штаттар аймақтағы өз әріптестеріне қарсы қадамдарын алға жылжытып, Орта Азияға деген назарын арттыра түседі деп болжай аламыз.
АЙМАҚҚА ЫҚПАЛ ЖАСАУ БАҒДАРЫ
Аймақ елдерінің сыртқы саясаты негізінен бір ортақ бағытын тапқан. Көбінше сыртқы күштер арасындағы теңгерімді сақтау арқылы аймақтық ортақ мүддені қорғауға тырысады. АҚШ-тың аймаққа назар аударуы бұрынғыдан күшейген тұста, қалайда Орта Азиядағы ірі ойыншылар ортасындағы бәсеке қыза түсетіні анық. Бұл Қазақстан, Өзбектан, Қырғызстан, Түркіменстан мен Тәжікстанды қамтыған геосаяси кеңістікке жаңа сын қатерлермен келеді. Ең алдымен, осы елдер үшін сыртқы күштер теңгерімін сақтаудағы қиыншылықтар алға шығады. Өзіне іргелес жатқан ірі державалардың мүддесі мен жаһандық ірі ойыншы ортасындағы мүдделерді теңестіру бұрынғыдан қиындай түседі.
Бұл, әрине, белгілі деңгейде аймақ елдерінің ішкі интеграциясына да оң әсер беретінін көреміз. Себебі, сыртқы ойыншардың басым көпшілігі Орта Азиядағы бес елді жеке-жеке қарастырудан көрі бір ортақ геосаяси алаң ретінде қарастыруы осы елдердің ортақ мақсатқа жұмылуына жағдай жасайды. Аймақ елдерінің жетекшілері Нью-Йорк сапарынан бұрын Душанбеде бас қосқаны белгілі. Онда тікелей алдағы саммит сөз болмағанымен, бірқатар мәселеде бойынша тиімді пікір алмасу орайына ие болды. Аймақтағы және аймақтан сыртқары кезектескен мұндай үрдістер ішкі интеграцияны жеделдетуге ықпал етіп жатыр.
Ал сыртқы ірі ойыншылар Қазақстанды аймақтағы көшбасшы ел ретінде көретіні анық. АҚШ болса өзінің Ауғанстандағы іс-қимылдарына орай Өзбекстанға айрықша мән беріп отыратынын да білеміз. Бірақ қазіргі болып жатқан үрдіс аймақтың көшбасшылығын анықтауда емес, мәселе сыртқы жағдайларға байланысты ортақ ұстанымды қалыптастырудың маңызында. Бұл жағында аймақта Астана мен Ташкенттің пікір бірлігі шешуші рөл атқарады.
«Аlmaty-akshamy», №111 19 қыркүйек, 2023 жыл