Ғылым – қашаннан болашақ кепілі. Ал бүкіл ғұмырын ғылымға арнаған, есімі елімізге кеңінен танымал Мұхтарбай Өтелбаев Қазақстанның көрнекті математигі, Қазақстан Ұлттық Ғылым академиясының академигі, физика-математика ғылымдарының докторы, профессор. Қазақ ғылымының дамуына өлшеусіз үлес қосқан танымал тұлға. Айтулы ғалымның еңбегі математикалық зерттеулерімен ғана емес, ғылымға деген шексіз адалдығымен де ерекшеленеді. Жастарға ақыл-кеңесін айтып, бағыт беруден бір талмаған жан жақында ғана Алматыдағы Жамбыл Жабаев атындағы №161 лицей оқушыларымен кездескен еді. Төменде ғалым мен оқушылар арасындағы сауалдар төңірегінде өрбіген сұхбатты ұсынып отырмыз.
Бұл жолды тәуекелі жеткендер ғана таңдайды
«Ғылым жолын тәуекелі жеткендер ғана таңдайды» деген тәмсіл бар. Бұл әсте дұрыс айтылған сөз. Мұхтарбай Өтелбаевтың да ғылымға басқан әрбір қадамы оның қайсарлығымен, табандылығымен ерекшеленеді. Кім білген, сонау кеңес дәуірінде қарапайым қазақ ауылынан шыққан баланың әлемдік деңгейдегі математикке айналарын.
Дегенмен, бұл нағыз еңбек пен ақыл-ойдың жемісі. Ол мыңжылдықтың ең күрделі есептерінің бірі – Навье-Стокс теңдеулерінің шешімін табуға тырысты, ал оның шәкірт тәрбиелеудегі еңбегі тіпті бөлек әңгіме. Бүгінгі таңда профессордың жетекшілігімен дайындалған ондаған ғылым кандидаттары мен докторлар елге қызмет етіп жүр.
Аталмыш мектеп оқушыларымен болған кездесуде Мұхтарбай Өтелбаев ғылымдағы басты жетістіктерін, жасанды интеллект пен жаңа технологиялар туралы ойларын, ғылымға адалдық пен еңбекқорлықтың маңызы туралы айтып, болашақ жас ғалымдарға ақыл-кеңесін берді.
«Мен мектепті толық бітірген жоқпын…»
– Мұхтарбай аға, бізді сіздің балалық шағыңыз бен білім алу жолыңыз қатты қызықтырады...
– Мен сонау бала кезімнен білімге құштар болып өстім. Тек мектепте ұзақ оқи алмадым. Сосын техникалық училищеге, кейін университетке түстім. Алайда, әскерге шақырту алғаннан кейін оқудан қол үзуге тура келді. Әскери борышымды өтеп болған соң, ғылымға қайта оралдым. Онда да алдымен ауыл мектебінде жұмыс істеп, сосын университетке түсіп, Мәскеуге кеттім.
Шыны керек, ол жақта маған оңай болған жоқ. Кейбір профессорлар менің қабілетіме, біліміме күмәнмен қарады. Бірақ мен табандылық танытып, жұмысымды жалғастыра бердім. Соңында кандидаттық, кейін докторлық диссертация
қорғадым. Кеңес дәуірінде, әсіресе, қазақ ауылынан шыққан адам үшін, бұл – үлкен жетістік еді. Сондықтан мен айтар едім, қашанда алға қарай ұмтылу керек, сонда ғана адам жігерлене түседі.
«Ғылымның патшасы – математика»
– Бұл салаға қызығушылығыңыз қалай пайда болды?
– Менің ғылымға деген қызығушылығым ерте жастан басталды. Мектепте оқып жүргенде-ақ математика пәніне ерекше ықылас танытушы едім. «Ғылымның патшасы – математика» деп тегін айтылмаған ғой. Бұл қызығушылық мені Мәскеу мемлекеттік университетінің Механика-математика факультетіне алып келді. Туған жерден жырақта жүріп ілім-білім іздедім. Ақыры, оны 1969 жылы тәмамдадым. Міне, үздіксіз білім менің жолымды ашқан сияқты. Кейіннен ғылым жолындағы ізденістерім мені функционалдық анализ және оның қолданбалары саласына бағыттады.
– Қазір еліміздің ғылым саласында жүрген көптеген ғалымдар сіздің мектебіңізден өткенін айтады...
– Менің жетекшілігіммен 65 кандидаттық және 8 докторлық диссертация қорғалған екен.
Әрине, мен барлық шәкірттерімнің табысын әрқашан мақтан етемін. Өйткені, Қазақстанда математика саласында жоғары дәрежелі мамандардың саны аз болғандықтан, біз барынша көп маман дайындауға тырыстық. Әлі де бұл жолда еңбек етуіміз керек.
Адамдар технологияға тым тәуелді болып барады
– Дегенмен, кейде қазіргі ғылымның дамуы мен қауіпі туралы пікірлер де айтылып қалады, Сіздің бұл жөнінде пікіріңіз қандай?
– Иә, ондай пікірдің бары рас. Өйткені, ғылым қарқынды дамып келеді, прогреспен бірге қауіп-қатерлер де жоқ емес. Мысалы, жасанды интеллект (ЖИ) – өте қуатты құрал, күрделі есептерді шеше алады, адам өмірін жеңілдетуге көмектеседі. Бірақ оны санасыз қолдану үлкен қауіпке айналары сөзсіз.
Шыны керек, қазіргі кезде адамдар технологияға тым тәуелді болып барады. Тіпті, балалар бұрынғыдай көбейту кестесін жаттамайтын болды. Қазір оның орнын алмастыратын калькулятор бар. Бірақ бұл да жақсы емес. Мәселен, егер аяқасты техника қателессе ше? Сондай-ақ, мына жасанды интеллект дегеніңіз де от сияқты дүние. Оны дұрыс қолданса, пайдасы мол, бірақ бақылаусыз қалса, үлкен зиян келтіруі әбден мүмкін.
Шынайылық пен дәлдік маңызды
– Ғылымдағы ең үлкен жетістігіңіз туралы айтсаңыз...
– 2014 жылы мен Навье-Стокс теңдеулерінің шешімін таптым деп жарияладым. Бұл теңдеулер гидродинамикада сұйықтықтар мен газдардың қозғалысын сипаттайды және мыңжылдықтың ең күрделі жеті есебінің бірі болып саналады.
Алайда, уақыт өте әлгі менің шешімімнен қателіктер бар болып шықты. Мен бұған қатты күйзеле қоймадым. Бұл мен үшін үлкен сабақ болды. Ең бастысы, ғылымда шынайылық пен дәлдіктің маңыздылығын тағы бір рет көрсетіп берді.
– Сіз үшін бүгінгі қоғамдағы басты мәселелер қандай? Оларды шешудегі ғылымның рөлін қалай бағамдар едіңіз?
– Әрине, бұл ретте бірнеше маңызды мәселені айтар едім. Ең алдыңғысы – қаладағы кептелістер. Бұған мысыл – күн сайын адамдардың 2-3 сағат уақыты жолда өтеді. Бұл олардың энергиясын жоғалтады, еңбектегі өнімділігін азайтады. Тағы бірі – Жер сілкінісі қаупі. Еліміз сейсмикалық белсенді аймақта орналасқандықтан, бізге апаттың алдын алатын, яғни ерте ескертетін жүйелер қажет. Сосын, үшінші бір мәселе – жастар арасындағы жалқаулық дер едім. Өйткені, көбіне қазіргі заман жастары оңай жол іздейді, бірақ еңбексіз шынайы жетістікке жету мүмкін емес.
Адам жіберген қателіктерінен сабақ алуы керек
– Болашақта ғылым жолын таңдағысы келетін жас ғалымдарға қандай кеңес айтар едіңіз...
– Ең алдымен, еңбекқор болу керек. Сосын адам бойындағы дарындылық маңызды. Бірақ табандылық пен тынымсыз еңбек одан да маңыздырақ. Екіншіден, өз бетіңізше ойлап, басқалардан дайын шешімдерді күтпеңіз. Үшіншіден, қателіктерден қорықпаңыз, тіпті ұлы ғалымдардың өздері де қателескен. Ең маңыздысы, адам жіберген қателіктерінен сабақ алу керек.
– Ғылым жолындағы, жалпы өмірлік тәжірибеңізден естелік болар оқиға есіңізде ме?
– Кезінде диссертация қорғау барысында көптеген қиындықтар болды. Сол жолда әртүрлі адамдармен, ауыл мұғалімдерінен бастап, әлемге танымал академиктермен кездестім. Дегенмен, бұл тәжірибелердің де көмегі болды. Маған ғылымның тек теория емес, өмірдің бір бөлігі екенін түсінуге көмектесті.