Орталық Азия мемлекеттерінің басшылары қыркүйектің қарбалас геосаяси жүрістерін Германияда қорытындылады. Берлинде өткен «5+1» саммиті бізді қамтыған аймақта державалар бәсекесі қызып тұрғанын толық әйгіледі. Газетіміз өткен аптадағы №115 санында Берлиндегі бас қосудың ауқымды мәнін, ондағы тараптар мүддесі жайында алдын ала сараптамалық материал жариялаған болатын. Дегенмен, ұдайы айтатын державалар бәсекесі нақты қай салаларда анық байқалып жатқаны көпшілік оқырман үшін қызық болары анық. «Орталық Азия – Германия» саммитіндегі кейбір маңызды түйіндер бұған жауап табуға мүмкіндік бергендей.
ШАРТАРАПТЫ ЖАЛҒАЙТЫН ТРАНЗИТТІК АЙМАҚ
Орта Азияның географиялық орналасуындағы артықшылығы державалар үшін басты назарда тұрады. Қазір Батыс пен Шығыс арасында белгілі деңгейде геосаяси үйектену (поляризация) үрдісі жүріп жатыр. Бұның бір тарапында демократиялық Батыс әлемі тұрса, екінші тарапында біздің ықпалды екі көршіміз және олардың айналасына топтасқан бір қауым ел бар. Әрине, өткен ғасырмен салыстырғанда саяси үйектену толық қалыптасқан картина емес, бірақ биыл G20 саммиті мен БРЕКС кездесулерінде үрдіс айқын байқалды. Ал енді Орталық Азияға қайта оралсақ, аймақ осы «екі үйектің» ортасында қалып отыр. Аймақ елдерінің егемендік жылдарында батыл қорғаған көпвекторлы сыртқы саясаты осы кезде бізге оң ықпалын берді. Біз қандай да бір тарапты таңдаудан бас тартып, кикілжіңге бастайтын жолдан бойымызды аулақ тартып келеміз. Дегенмен, айналамыздағы күн сайын өршіген шиеленіс бізге барған сайын сын салмағын арттыруда.
Бұның сыртында өңір Ресей, Қытай, Еуропа, Оңтүстік Азия (Ауғанстан, Пәкістан және Үндістан) мен ислам әлемінің ортасында жатқаны да оның транзиттік аймақ ретінде маңызын көрсетеді. Аймақтағы қазір жүріп жатқан державалар бәсекесі ең алдымен осы артықшылығымызға бағытталған. Бұл, әсіресе, көлік-логитикалық, сауда-транзиттік бағыттары жағынан анық байқалады. Мысалы, Қытай үшін Орта Азия «Бір белдеу, бір жол» жобасындағы маңызды аймақ саналады. Бұның дәл керісінше, Ресей Батысқа тәуелсіз Оңтүстік-Солтүстік экономикалық дәлізді біз арқылы дамытуды көздейді. Бұған Үндістан мен Иранның да белгілі деңгейде тоқайласқан мүдделері бар. Еуропа бұл жағында аймақ елдерінің Ресей мен Қытайға тәуелді жобалардан айналып шығып, Орта дәліз бағытында өзіне тікелей энергия тасымалын қамтамасыз етсе дейді.
Бұл жолы Германия тарапы аймақ елдеріне Ресейді айналып өтетін транспорттық дәліздерді дамытуды ұсынуын осы қырынан түсінген абзал. Бұның төркінінде аймақ елдерін бір тарапқа инвестициялық тәуелділіктен шығарып, әр тарап өзіне қарай бейімдеу сынды әрекеттер жатыр. Өйткені, аймақтан өтетін экономикалық дәліздердің бәрі дерлік коммуникация саласына салынатын қыруар инвестициялармен жүзеге асады. Бір тараптың инвестициясы артқан сайын, аймақта сол тараптың сөзі де өтімді бола түсетіні белгілі. Шартарапты тұтастыратын аймақтың географиялық артықшылығына деген күрес біз күшін көпбағытты инвестиция қайнарына айналып тұр. Бірақ бұның бәрі біз ойлағандай тым оңтайлы бола бермейтіні тағы анық.
ЭНЕРГЕТИКА САЛАСЫНДАҒЫ ЫНТЫМАҚТАСТЫҚ
Қыркүйектің орта шенінде АҚШ президенті Джо Байден Орта Азия елдерінің басшыларымен 5+1 форматында кездесті. Бұл АҚШ-тың аймаққа қаратқан стратегиясының жаңарғанын, әрі аймақты маңызды деп тани бастағанын білдірді. Дәл соған ұқсас Берлиндегі түскі ас та Германия мен ЕО-ның аймаққа қаратқан көзқарасы жаңа қалыпқа ауысқанын түсіндірді. Құрама Штаттардың жағдайы өз алдына, Еуропа үшін ОА аймағы балама энергияның көзі қатарында айрықша мәнге ие. Ресейдің энергия экспортына тәуелділікті бірден қысқарту айтпаққа оңай болғанымен, практикада қатпарлы көп қиыншылыққа кептелуде. Қазірдің өзінде ЕО құрамындағы бірқатар ел біздің елден және аймақтан алатын мұнай-газ көлемін өсірді. Бірақ бұл еуропалық тұтыну деңгейі үшін мүлде жеткіліксіз.
Әр қырынан көз жүгіртсек, Берлин саммитінде сөз болған энергетика саласындағы терең ынтымақтастық мәселесі қос тарап үшін де маңызды. Германия немесе ЕО-ның біздің аймақпен ынтымақтасудағы басты бағытының бірі – жасыл экономика. Осы салаға еуропалық гранттардың, төмен өсімді несиелердің, ауқымды инвестициялардың көбейетіні болжануда. Ал тау-кен байлығын барлау мен өндіруде қазір аймақтың ынтымақ құрған тараптары мейлінше кеңейді, бұл салада аймаққа неміс, жапон, ағылшын, корей және Канада мен америкалық компаниялар да ағылуда. Тау-кен өнімдерін барлау мен өндіруде ынтымақтастықтың түрлі елдерге қарай өрбуіне әуелі біз де мүдделіміз. Берлиндегі федералды үкімет жетекшілерінің осы бағытта аймақ елдерінің оң жамбасына түсетін ұсыныстарға басымдық бергені де тегін емес. Яғни қазіргі халықаралық жағдайға байланысты аймақтың геосаяси салмағы артқанымен, біздің әлі де табиғи ресурстарымызбен бағаланып тұрғанымыз бізді де ойландыруы керек.
ОРТАЛЫҚ АЗИЯНЫҢ ӨЗ ҮНІ МЕН ҰСТАНЫМЫ БАР
Әрине, біз өзіміздің тікелей көршілес елдердің мүддесіне кері жұмыс істеуден аулақпыз. Бұл, ең алдымен, біздің ұлттық қауіпсіздігімізге саятын аса сезімтал мәселелер. Орталық Азия елдерінің сыртқы саясаты негізінен Қазақстанның сыртқы саяси ұстанымын үлгі етеді. Былайша айтқанда, біз барлық тараппен сауда-экономика, энергетика, мәдени-гуманитарлық бағытта қос тарапқа ортақ тиімді ынтымақ құрып, оны дамытуға белсендіміз. Маңыздысы – бұл қарым-қатынастар бізбен шекаралас елдерге қарсы бағытталмауы тиіс. Ондай қадамдардан барынша сақ тұратынымызды барлық тарап та өзінше түсінеді. Нью-Йорктен тартып, Берлинге дейінгі кездесулерде біз Украина мәселесін талқы тақырыбы еткен жоқпыз. Соған қарамастан аймақта елеулі әрі елеусіз күйде саяси бәсекенің болып жатқанын мойындамай тұра алмаймыз. Державалар өзінің инвестициясы, сауда-экономикалық салмағы арқылы ортазиялық саяси ұстанымды көздеулі тарапқа аударуға тырысады. Әрі саяси бәсекелер бізге таңдау жасауды ұсынғысы келеді, бірақ Орталық Азияның өзіндік үні әрі ұстанымы бар. Біз тараптардың келіспеушілігін өз есебімізден шешуден аулақпыз, әрі барлық тараппен де тек игілікті іскерлік орнатқымыз келеді. Міне, бұл – аймақтың күннен-күнге айқындалып келе жатқан ортақ ұстанымы.