Орта Шығыс ұдайы қақтығыс орталығы болып келсе де, бірер жыл бұрын тұрақтылыққа бет алғандай көрінген. Солай ойлауға негіз көп еді. Өздерін «Ислам мемлекеті» атаған террорлық топқа қарсы біріккен коалиция қарулы операцияларын аяқтады. Ирак пен Сирия жеріне бекінген террорлық ұйымның соңғы бекіністері талқандалды, жетекшілерінің көзі жойылды. Осыдан кейін АҚШ аймақтағы әскерлерінің санын қысқартты. Ирактан, Сириядан, тіпті Ауғанстаннан әскерін кері шығарып жатты. Оның сыртында ұзақ уақыт жауласып келген Израиль мен бірқатар араб елдері татулыққа бет бұрды. Бұндай жағдай Иран мен араб елдері арасында да байқалды. Әуе қатынасы ашылып, дипломатиялық алмасулар жиіледі. Алайда, бұның бәрі аймақтың баянды тыныштығы болмай шықты. Қоздап жатқан ескі ошақтардан қайта жалын қаулады. Бітпес дау, толассыз қантөгіске қайта кірді.
Қазір аймақтағы болып жатқан оқиғалардың жиілігі жоғары. Сәл назарың тайса болды, қым-қуыт іздерден көз жазып қалатындай. Сондықтан соңғы оқиғалардың бірі ретінде Орта Шығысқа қайта бір тереңдей назар салып, ондағы тартыстардың тамырын басып көрмекпіз. Себебі, бір-біріне байланысты әлемдік үрдістердің бізге де тигізетін тіке және жанама әсерлері бар.
ҚАҚТЫҒЫС АУА ЖАЙЫЛЫП БАРАДЫ
Израиль мен ХАМАС-тың соғысы бұрқ ете қалғанда көптеген сарапшылар қақтығыстың аймаққа жайылып кетуіне алаңдаған. Себебі, оның салдары ауыр. Енді міне, сол қауіп барған сайын үдей түскендей. Әу баста ХАМАС-ты жақыннан қолдаушы ретінде Хезболла көрінген. Шекарасы жақын, әрі Батысқа ашық қарсылық танытқан ықпалды ұйым қай тұстан соққы ұрады деп күтілді. Алайда, Хезболладан гөрі Йемендегі Хуситтер жылдам және нақты әрекетпен кірісті. Олар ХАМАС-ты қолдайтынын білдіріп, Қызыл теңізден өтетін сауда кемелеріне қарсы шабуыл бастады. Бұл аймақтағы жағдайды жаңа деңгейге көтерген оқиға болды.
Осы арада АҚШ пен Британия бастаған елдер үшін мәселеге араласпауға жол қалмай қалды. Қызыл теңізді қорғауға жөнелтілген теңіз күштері қазір Хуситтерге тиесілі дрондар мен ұшақтарға, зымырандарға «аңшылық» жасап жүр. АҚШ бастаған бұл коалиция күштеріне 10 ел қолдау көрсеткен. Британия да Қызыл теңіздегі сауда жолын қорғауға әскери теңіз күштерін жұмсап отыр. Америкалық екі соғыс кемесі Жерорта теңізінде тұрып, ұдайы соғыс ұшақтарын, зымырандарын және тікұшақтарын пайдаланып, Араб түбегі мен Африка құрлығы арасындағы тар теңіз жолын күзетуде.
Жұрт назары Баб әл-Мандаб бұғазы мен Суэц каналы арасында тұрғанда күтпеген жерден Йорданияда тағы бір оқиға болды. Ондағы АҚШ-тың әскери базасына шабуыл жасалып, 3 америкалық жауынгер қаза тапты. Ақ үй бірден жауап қатып, қатал әрі пәрменді әскери жауап болатынын айтты. Сөздің ұшы Иранға бағытталды. Теһран бұл айыптауды «саяси мақсаттағы жала жабу» деп сипаттады. Егер бұны сылтауратып АҚШ тарапынан Иран жеріне қандай да бір соққы болса, Теһран оған қарсы барлық мүмкіндігін пайдаланады деп кері ескерту берді. Йордан жеріндегі АҚШ базасына шабуыл 30 қаңтарға қараған түні жасалды. Көптеген сарапшылар АҚШ-тың жауабы 48 сағат ішінде жасалуы мүмкін делінген. Алайда, біз осы сараптаманы дайындап болғанға дейін Құрама Штат тарапынан Иранға немесе оның қолдауындағы өзге күштерге бағытталған шабуыл мәліметі шықпады.
ӘЛЕМДІК ЭКОНОМИКА МЕН САУДАҒА ДҮМПУ АЛЫП КЕЛДІ
АҚШ пен Британ кемелері неге Қызыл теңізді қорғауда белсенділік танытты? Себебі, аталмыш су жолы халықаралық сауданың маңызды күре тамыры. Азия мен Еуропа арасындағы ең қысқа су тасымал жолы. Халықаралық сауда тасымалының 12–15 пайызы Қызыл теңізден өтеді, жылына 1 триллион АҚШ доллары көлеміндегі тауар өтіп тұрған су жолы. Егер бұл су жолы жабылып, Азия мен Еуропа арасындағы тауар айналымы Африка құрлығын айналып өтетін болса, зат жеткізу он күнге ұзарады және кез келген тауар бағасы 4 пайыз қымбаттай түседі. Өйткені, әлемдегі ірі тасымал компанияларының қорғаныс шығындары мен жол шығындары көбейеді. Бұл біртіндеп тұтас дүниежүзілік нарықтағы тауар бағасына әсер етеді.
Қызыл теңіздегі Хуситтердің әрекетіне жауап қайтармау деген сөз, әлемдегі осы маңызды су жолын Иранның бақылауына берумен тең. Бұндай шегініске АҚШ пен Британия секілді ірі державалар қалайда барғысы келмейді. Оның үстіне Суэц каналы мен Қызыл теңіздегі сауда ағыны Батыс елдерінің энергияға деген тәуелділігіне де қатысты.
Тауар бағасы өсіп, энергия қымбаттаған жағдайда, Украина мен Израильге қолдау көрсету НАТО, ЕО және АҚШ үшін күрделі мәселеге айналады. Бұл тұрғыда Қызыл теңіздегі тұрақсыздық Иран мен Ресейге тиімді көрінеді. Ал Қытай үшін Қызыл теңіз қос жүзді қанжар сынды. Батыстағы өзінің стратегиялық қарсыластарының әбігерге түсуі стратегиялық жақтан тиімді, алайда импорт-экспорттың буыла бастауы экономика үшін тиімсіз. Сондықтан Бейжің қазір істің соңын бағуда. Сауда жолы мүлде тосылса, онда Иран мен хуситтерге Бейжің өз ықпалы арқылы «қысым» жасауы мүмкін.
ЖАНЖАЛ ҚАУПІ КҮШЕЮДЕ
Йорданиядағы әскери базаға шабуылды кейбір бақылаушылар АҚШ- Иран арасындағы тікелей қақтығысқа жол ашады деп те болжаған. Алайда, жалпы жағдайдан қарағанда бұның қисыны азырақ. Себебі, қақтығыс ауқымы кеңейіп, тікелей әлемдік және аймақтық державалар соғысқа араласса, бұл жағдайдың бақылаудан шығып кетуі мүмкін. Оның салдары тіптен ауыр. Қазіргі күйде соғысқа тіке араласу АҚШ пен Иранның мүддесіне бірдей сай келмейді. Сондықтан АҚШ уәде еткен пәрменді жауап Иран қолдауындағы ықпалды күштерге қарата жасалуы мүмкін.
Анықтап қарасақ, қазір Орта Шығыста Иран қолдауына сүйенген қарулы топтар аса белсенді. Хуситтер де, Хезболла ұйымы да, тіпті ХАМАС та Иранның түрлі деңгейдегі қолдауын көреді. Бұл күштердің белсенділікке шығуынан және қазіргі оқиғалардың тізбегінен терең бір жайтты көре аламыз. Біріншіден, аймақт ағы Батыстық ойыншылар қалайда Иранды соғыс батпағына қарай тартуға тырысуда. ХАМАС-қа бағытталған рақымсыз шабуылдар, Хуситтерге жасалған пәрменді қайтарма соққылар түптің түбінде Иран қолдауындағы барлық топтардың аймақтағы белсенділігін оятады. Турасын айтқанда, белсенді болмасқа шарасыз жағдай туғызады. Бұның бәрі Иранды қаласа да, қаламаса да өз мүддесін сақтап қалу үшін соғыс шығындарына тартыла түсуге итермелейді.
Екіншіден, Иран қолдаған күштердің көбі исламның шиттік бағыты. Шит күштерінің аймақтағы белсенділігі «Ислам мемлекеті» секілді бұғып қалған өзге күштерге түрткі болады. Бұл түптің түбінде аймақ суниттік және шиттік ұстанымдағы мұсыландар арасындағы өзара жанжалға жол ашады. Сыртқы ойыншылар үшін бұл әлемнің өзге аймақтарындағы мәселелерді (Украина, Тайвань) өз пайдасына шешуге орай тудырады. Әрі аймақтағы өз мүддесін жүзеге асыратын мүмкіндіктер жасап береді. Осылайша Орта Шығыс әлі де әлемдегі басты ойын алаңы болып қала бермек.