АҚШ пен Қытайдың қорғаныс саласына бөлетін қаржысы едәуір артып келеді. Құрама Штаттар тұтас әлем елдерінің қорғаныс бюджетінің 40 пайызына тең қаражат бөледі. Бұл дегеніміз, өзінен кейінгі 15 елдің қаржысын қосқандағы сомаға жуық. Бірақ соған қарамастан, шығыстағы көршіміз соңғы 8 жыл ішінде қорғаныс шығындарына бөлетін қаржысын толассыз көбейтіп келеді. Сарапшылардың пікірінше, Қытайдың әскери салаға бөлген қаржысының артуы Құрама Штаттармен жақын арада теңеспесе де, бұл Вашингтонға үлкен қысым түсіреді деп санайды. Себебі, АҚШ әлемдегі өз басымдығын сақтап тұру үшін тіпті де мол ресурстарын жұмсауына тура келмек.
АҚШ ПЕН ҚЫТАЙ АРАСЫНДАҒЫ АЙЫРМА
Жасырары жоқ, Қытайдың әскери саланы инвестициялауы ұдайы Батыстың бақылауында болды. Ал Бейжің сол Батыс елдерінің көз алдында қорғаныс бюджетін әлемдегі екінші орынға дейін көтеріп алды. Бұл жағдай кейбір батыстық сыншылар айтатындай, «Қытай қорғаныс бюджеті «Қытай қаупімен» бірге өсіп шықты» дегенге келеді. Вашингтон жыл сайын қорғанысқа жұмсайтын қаржысы жағынан әлемде теңдессіз. 858 миллиард доллар, яғни Қытай бюджетінен 4 есеге көп. Ал қорғаныс шығынын халық санына шаққанда Қытай АҚШ-тың 16/1-ге тең болады.
Бұған қоса, шетелдерде әскери базасы ең көп ел де – АҚШ. Әлемнің 80 елінде 750 шамасындағы әскери базасы бар. Оларда 173 000 әскерін орналастырған (ел ішіндегі әскер санынан тыс). Батысты алаңдататыны – Бейжіңнің бұл жағындағы тұрақты өсімді ұстап тұруы. Айталық, 2022-2023 жылдары Бейжің қорғаныс бюджетін тұрақты түрде 7,1 және 7,2 пайызбен көбейтті. Биыл наурызда Бейжің қорғаныс шығындарына 224,79 миллиард АҚШ долларын бөлді.
ҚЫТАЙ ШЕТЕЛДЕ ӘСКЕРИ БАЗАЛАРЫН ҚҰРА БАСТАЙ МА?
Бейжің өзінің қорғаныс саясатын тек «қорғаныс сипатта» деп көрсетеді. Былайша айтқанда, ресми Бейжің «ешқашан гегемонияға, экспансияға немесе ықпал ету аясына ұмтылмаймыз» деген сөзді келтіреді. Дегенмен, тұрақты түрде өсіп келе жатқан қорғаныс бюджеті жақын 5 жыл ішінде Қытайдың әскери ықпалын шетелге дейін кеңейтуі мүмкін деген болжамға итермелейді. Айталық, АҚШ- тағы Уильям мен Мэри колледжінің ғылыми- зерттеу мекемесі AidData жаңа зерттеу қорытындысын жариялады. Онда Қытайдың соңғы 20 жылдағы әскери саладағы инвестициясы мен шетелдегі порттарға, инфрақұрылымға салған инвестициялары бағаланған. Бағалау нәтижесіне қарай отырып, Қытай алдағы 2 не 5 жыл ішінде мына жерлерде әскери базалар ашуы мүмкін деп болжады: Хамбантота (Шри-Ланка), Бата (Гвинея), Гвадар (Пәкістан), Криби (Камерун), Реам (Камбоджа), Луганвилл (Вануату) Накала (Мозамбик) және Нуакшот (Мавритания).
Бұл болжамды жасау үшін AidData сарапшылары соңғы 20 жыл ішінде Қытай тарапынан инвестицияланған 46 елдегі порттарды жіті зерттеген. Осы елдерде Қытай 123 теңіз портына жалпы құны 29,9 миллиард АҚШ доллары шамасындағы инвестиция салған. Бұдан тыс, инвестиция деңгейі, стратегиялық орналасу, порт көлемі мен су тереңдігі, сондай-ақ Бейжіңнің сол елдермен қарым-қатынасы сынды көрсеткіштер бойынша анықтаған.
Сарапшылардың болжауынша, Шри-Ланкадағы Хамбантота порты алғашқылардың бірі болып Қытайдың әскери базасына айналуы мүмкін. Себебі, мұндай 2,19 миллиард долларды құрайтын ең үлкен порт инвестициясы салынған. Әрі Бейжің нысанды тікелей бақылап келеді. Жоғарыдағы сегіз порттың ішінде төртеуі Африка елдерінде, олар Қытайдың «Бір белдеу, бір жол» жобасын жүзеге асыруда да аса үлкен маңызға ие. Бейжің өз авторлығындағы бұл жобаны түбегейлі жүзеге асыру үшін бұл орындарда үлкен тәуекелдерге баруы да мүмкін.
АҚШ-ТЫҢ «АРТҚЫ АУЛАСЫНА ТҮСУ»
Америкалық зерттеушілердің назарын аудартқан бір мәселе бар. Қытай геостратегиялық ойындарда АҚШ-тың «артқы ауласы» саналатын Кариб теңізіндегі және Латын Америкасындағы елдерге қарқынды инвестициялар салуда. Осы аймақтарда 20-ға жуық мемлекет Қытайдың «Бір белдеу, бір жол» жобасына ынталы тұр. Бұл ынтаны Бейжің өзіне тиімді пайдалана отырып, Куба, Венесуэла, Антигуа мен Барбуда, Бразилия, Панама каналындағы порттарға және өзге де инфрақұрылымдарға үлкен көлемде инвестиция салуда. Бұл инвестициялар болашақта әскери қорғауды қажет етуі бек мүмкін.
Қазірге Қытайдың шетелдегі жалғыз әскери базасы Джибутиде орналасқан. Мұны АҚШ-тың 750 базасымен салыстыруға келмейді. Дегенмен, қазіргі қарқынмен ұлғайған жағдайда, Қытай 30 жылда Құрама Штаттармен тең шетелдік базаларға ие болуы мүмкін. Өйткені, Бейжіңнің әлемдегі ірі порттар мен су жолдарына салған инвестициясы жоғары деңгейде. Зерттеуде Қытайдың теңіз активтері қосарлы мақсатта қолданылатыны баса айтылған. Әскери кемелер саны бойынша барлық түрдегі кемелерді құрастыратыны және Қытайдың ешбір шетелдегі әскери альянстардың мүшесі емес екендігі де қаперге алынған. Бұның бәрі Бейжіңді шетелдегі базаларды дамытуға итермелеуі мүмкін. Тіпті, болжамдық мүмкіндіктері бойынша АҚШ- ты қуып жететіні де айтылады.
Қытайдың ішкі әскери өндірісін, модернизациялаудағы қарқынын қарай отырып, 2030 жылға дейін Қытайда 5 ұшақ тасымал кемесі болады деген болжам айтылған. Бірер жыл бұрын айтылған болжам расқа айналып келеді, былтыр ғана Қытай үшінші ұшақ тасымал кемесін сынақ мерзімінде теңізге шығарды. Бұл Қытайдың аса маңызды стратегиялық активінің бірі. Себебі, алыс теңіз- мұхиттарда әскери іс-қимылдарды жүргізудегі мүмкіндіктерін арттырады. Қазіргі жағдайдан қарағанда, АҚШ пен Қытай сынды ірі державалар арасындағы бәсекенің теңіз-мұхитта көбірек белсенді болуы біз үшін тиімді. Бірақ оған шектескен шағын елдер үшін ұдайы өсіп келе жатқан қатерді бақылап отыруға тура келеді.
«Аlmaty-akshamу», №94. 8 тамыз, 2023 жыл