Биыл күміс көмей әншіміз Роза Бағланованың туғанына – 100 жыл!
Әлеуметтік желілерде Роза апамыздың өнерін дәріптеу мақсатында түрлі хэштегтер пайда бола бастады. Қала берді, жастардың арасында танымалдыққа ие Тик-ток әлеуметтік желісінде ескі әндер жаңа музыкаға нақышталып айтылып жүр. Бұл – қуантарлық жаңалық. Себебі, әуендерді алыс-жақын шетелдің азаматтары да ұйып тыңдап, өз сезімдерімен бөлісуді ұмытпайды. Сондай- ақ, танымал тұлғалар әнмен үндесетін бейнероликтерін жүктеуде. Осы ретте Роза Бағланованың шырқаған әуендерінің тарихына шолу жасаған едік.
«ЖАДЫРАШЫ, НАЗДАНШЫ, ЕРКЕЛЕШІ»...
Қайталанбас әнші ғұмырнамасында өзіне арнап жазылған әндер туралы: «Елу жылдан аса уақыт бойы сахна төрінде талай әндердің тұсауын кестім: «Ақкөгершін», «Менің Қазақстаным», «Бейбітшілік туы берік қолда», «Жасасын, совет халқы!», «Ақмаңдайлым», «Жан құштарым», «Туған айдай», «Қайықта», «Маржан қыз», «Жайлау әні», «Махаббат вальсі», «Айналайын», «Асыл арман», «Аяулым, арманымдай асылым ең», т.б. әндерді тыңдаушы халық алғаш рет менің орындауымда тыңдады», – деген екен. Расымен-ақ, кеңес заманында қазақ әйелдерінің арасында ержүректілігі мен әншілігін қатар алып, соғыс кезінде де шырқата ән салған Роза апамыздың өнегелі өмір жолы бәрімізге аян. Шәмші ағамыздың «Ақмаңдайлым», «Ақсұңқарым» әндері біздің құлағымызда Роза апайдың орындауында мәңгі сақталады. Ендігі кезекте сол әннің тарихына тоқтала кетсек. «Көк майса Алатаудың бөктерінде, Гүл тердік жастық шақтың көктемінде» деп басталатын өлең жолдарын көрнекті ақын Мұзафар Әлімбаев жазған. Әннің мәтініне көз салсаңыз, сол кездердегі ер-жігіттің мінезділігін, сұлу қызды «Балтаңдайлым» деп еркелете отырып, өз жүрегінің қалауын білдірген сәттерін байқатады. Өлең естіген құлаққа жеңіл, романтизмге толы, әсіресе, ырғағымен шоқақтайтын вальске сайма-сай. Қайырмасында келтірілетін «Жақсылықтың жоқ сəулем, ерте-кеші, Жадырашы, назданшы, еркелеші» деген тұстары ұяң қазақ қыздарына қылықтарыңды көрсетші дегендей. Осындайда «Қыз қылығымен көрікті» деген сөздер ойға оралады. Қазіргі уақытта бұл сөздерді қарапайым әңгімеде де көрнекілік ретінде пайдалануда десек, артық айтпағанымыз болар. «Айналдым, ақмаңдайлым» деп танылған әнді орындау туралы ұсыныс қалай түскені жайлы апайдың өз айтқандарын тауып алған едік.
«Мен Шәмшінің жазған әндерін сүйіп айтамын. Енді «Ақмаңдайлымның» оқиғасын айтайын. Бір күні Шәмші ініміз Мұзафар Әлімбаевпен «Ақмаңдайлымды» алып келіпті. Келгеннен кейін күйсандықта ойнай бастады. Тыңдадым. Тыңдап едім, маған өте қатты ұнады. Сөйтіп 1-2 күннің ішінде радиоға жаздырдық. «Ақмаңдайлым» халықтың сүйіп айтатын әні деп айтсам, жаңылғаным болмас. Қазақ тілін біле бермейтін елдерде осы әніміз кеңінен танымал бола бастады. Енді қазір Қалдаяқовтай композиторлар – халықтың жанын табатын, жазған әуені өте әсерлі болатын жандар аз ғой. Мұзафар екеуінің бұл туындысы мәңгілік ел жадында сақталады деген ойдамын», – деген екен Роза апайымыз бір сұхбаттарында.
«ДҮНИЕДЕ САҒАН АРУ ТЕҢ КЕЛГЕН БЕ?»
Осы «Ақмаңдайлымның» ізінен іле-шала композитордың «Ақсұңқарым» деген әні жарқ ете қалды. Мұнда ол қазақ қызының өзі ұнатқан жігітіне деген ыстық ықыласын, сүйіспеншілігін, өзінің ер-жігітке қоятын талап-тілегін, қиялындағы шарттарын, мақсат-мұратын музыка тілімен жеткізуге, білдіруге ұмтылады. Екі өлеңде де сезімнің нәзік тұстары бейнеленеді. Қыз бен жігіттің бір-біріне айта алмаған, іштей лаулаған ғашықтық сөздері дермісіз. Мәселен, «Ақмаңдайлымда» айтылатын мына бір шумақтарға тоқтала кетсек.
«Сен» деген ыстық сөзің артық еді,
Өзіңе іштей мені тартып еді.
«Сіз» деген салқын сөзден қорқамын ғой,
«Сен» десең көңіл қайта шалқып еді», – деген ер-жігіттің сөздеріне «Ақсұңқарымда» жақсы жауап қайтарылады.
«Сіз» деген әзіл сөзден шошып қалсаң, Сен дейін баяғыдай, ақсұнқарым!», – деп, жігіттің мерейін асыра сөйлейді. Әрине, бұл жәй ғана сәйкестік болар. Себебі, екі әннің авторы екі түрлі адам. Бірі Мұзафар ағамыз болса, ендігісі Төлеген Айбергеновтікі болатын.
Бұдан бөлек, Роза Бағланованың орындауында аса танымалдылыққа ие болған әндер де жетерлік. Солардың бірі де бірегейі, ақын Бәкір Тәжібаевтың сөзіне жазылған, композитор Ескендір Хасанғалиевтің «Әдемі-ау» әні. Бұл шығарма әдеміліктің сиқырымен үндескен. Ескендір ағамыздың жан-жарына арналған әсем әуендерінің бірі еді. Роза апамыздың ерекше ырғағымен басталған ән жүректі елжіретіп, махаббаттың сазды балына тербейді. Әнді тыңдай отырып, сол кездердегі шыт көйлегінің етегі желбіреген ақсары, қараторы, бидайөңді, көрікті қазақ қыздары еске оралады. Сол қыздарымыздың еркелігін, назын әсем жеткізе білген жігіттерді айтсаңызшы. Оны әннің мына бір шумақтарынан байқауға болады.
«Өзің ғой өміріме сән берген де,
Дүниеде саған ару тең келген бе?
Сәулем-ау, сен келесің, көз алдыма,
Ақ қайың самал желмен тербелгенде», – деген өлең жолдары қыз баласы өмірінің бір бөлшегіне айналғанын, ол аруды шын жүрегімен сүйгендігін жеткізіп тұр. Қазір қарап отырсаңыз, әндердің біразы мағынасыз, мәнсіз жазыла бастаған. Ер-жігіттің қыз баласына сезімін білдіруі, еркелетуі ерсі сөздермен беріле береді. Тіпті, «сүйгенім соншалықты, өзіме қол жұмсауға дайынмын» дегендей, ессіз әңгімелер де арасында өріп жүреді. Соны жазған жас ақын-жазушыларымыз осы бір өткен күндердегі әндердің сөздеріне құлақ салса, бір ғанибет болары сөзсіз. Енді әңгімемізді Ескендір ағамызбен Роза апайдың қалай танысқандығымен жалғастырсақ. Бұл туралы композитор Ескендір Хасанғалиев Роза Бағланованы еске алу концертінде айтып кеткен екен.
«Роза апайға жақындаудың өзі қиын болды. Өйткені, біз ауыл балалары ұялшақ болатынбыз, өздеріңіз білесіздер. Былай, алыстан ғана сыйласып жүреміз. Әлі есімде, мына «Қазақ радиосында» мен музыкалық редактор болып қызмет істедім. Радиода «Ерден атайдың ертегісі» деген ертегінің алдында бір ән айтылуы керек екен. Сол әнді жазу маған тапсырылған еді. Енді алғашқы қадамым, бұл әнді кімге берсем, оны ойнақы қылып кім айта алады деп ұзақ ойландым. Осылайша Роза апай есіме түсті. Шіркін-ай, сол кісі жақсы келтіретін еді деп ойладым. «Кел балалар тұрмаңдар, Бізде қызық думан бар», – деп, ойнақтатып апамның айтатыны, даусы, бейнесі көз алдыма келеді. Сосын, тәуекел деп «Қазақконцертке» бардым. Күтіп жүріп, машинадан түскенде, «Апай, сәлеметсіз бе! Мен Ескендір деген ініңіз боламын. Мына «Қазақ радиосының» редакторы едім», – дедім. Содан не керек, «Иә, жаным, айналайын» деп, бірден бауырына баса бастады. Мен де еркінсіп кеттім. «Апай, менің жазған алғашқы туындымның бірі еді, балаларға арналған. Сол бір ән сіздің даусыңызға келетін тәрізді» дедім. Ол кісі болса, «жүр, айналайын, көрейін» деп, бір класқа апарып, «күйсандықта ойнап берші» деп тыңдады. «Мынау менің даусыма расымен-ақ лайықты екен, айтамын» деді. Содан радионың студиясына келіп жаздырдық. Осылайша біз таныс болдық. Кейіннен апамызбен жақсы араласып кеттік. Мен жазған бірнеше әнді нақышына келтіріп орындады. Ол кісі маған өнерде әпкелік көмегін аямаған еді», – депті Ескендір Хасанғалиев.
«ӨЗІМДІ ХОР ҚЫЗЫНДАЙ СЕЗІНЕТІНМІН»
Қазіргі уақытта жаңаша леппен айтылып жүрген «Бәрінен де сен сұлу», «Сәулем-ай», «Іңкәрім-ай», «Ақтамақ», «Сыр гүлі» туындыларын әу баста Роза Бағланова орындағандықтан, әуені мәңгі есімізде сақталды. Кейінгі жылдары орта буын, жас толқын өз нақыштарына келтіріп орындап жүргені көңіл қуантады. Бұл дегеніміз есті, мәнді өлеңдердің өшіп қалмай, ұрпақтар арасында өз жалғасын тауып жатқандығын көрсетеді.
Маған Роза Бағланованың орындауындағы «Айналайын» әні ерекше қатты ұнайды. Ең алғаш тілім шыға бастағанда «Айналайынды» айта бастаған екенмін.
«Жарқын құшақ жайған айым,
Ниетіңе сай болайын.
Мені сүйген жүрегіңнің
Лүпілінен айналайын», – деп, 4-5 жасымда әннің осы бір шумақтарын тебіреніп айтатын едің деп ата-анам күле еске алады. Расымен-ақ, қазіргі уақытта бірінші есіме осы әуен оралады. Әннің сөздеріне көз жүгіртсем, ғашық жанның жан тебірентер сөздері шебер айтылады. Осындайда ән арқылы махаббаттың ұшқынын нәзік, таза күйде жеткізсеңіз, қай заманда болмасын, ол ешқашан өшпейтіндігіне көзіміз жетеді. Тек лаулап, жанданып, жаңара береді. Өнер құдіреті деген, міне, осы болар! Совет одағы кезінде қазақ қыздарының жарқын бейнесін қалыптастырған Роза Бағланова өнер жолында ұлттық киімдерімізді де әспеттеп жүрді.
Әнші Будапештке барғанда, үлбіреген дүрия жібектен тігілген көйлек киіп, әннің әуенімен қозғалған сайын, көйлек майда самал соққандай тербелгені айтылып жатады. Осы бір сапарда қалай киінгендігі жайлы әнші өз сұхбатында былай деп айтқан екен: «Белдің қыналып келген тұсына кемер белдік тақтым. Белдік таза күмістен жасалып, алтынмен апталған. Сол біркиер көйлекті кигенде, қуыршақтай болып жайнап шыға келетінмін. Басымда үкіленген барқыттан тіккен тақия. Тақия небір асыл тас, алуан маржанмен көмкерілген. Шағын қызыл пүліштен тігілген қамзол. Көйлек ашық сарғыш, қызыл қамзол. Қамзолдың екі өңірін жиектей жүргізілген әшекей қымбат тастармен оюланып, жібек кестемен айшықталған. Осы киімде өзімді хор қызындай сезінетінмін. Бір мақтаныш сезімі менің көңілімді шарықтата жөнелтетін», – депті.
Құлағымызда әсем даусы, көзімізде үлбіреген ержүрек бейнесі қалыптасқан апамыз біздің жадымызда мәңгі сақталады. Алаштың ақмаңдайлы аруы атанған Роза Бағланова өнер майданында өшпес із қалдырды.