31 مامىر – ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جانە اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى
قازاق كسر جوعارى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى جاۋحار ساپا قىزى نەگە قۋعىندالدى؟
- بيىلعى جىلدىڭ 24 ساۋىرىندە عاسىرمەن قۇرداس اپامىز، ەڭبەك ارداگەرى، ۇلاعاتتى ۇستاز جاۋحار ساپا قىزى دۇنيەدەن وزدى. ونىڭ ەسىمى الماتى قالاسىنان سايلانعان 15 دەپۋتاتتىڭ اراسىندا يوسيف ستالين، جۇماباي شاياحمەتوۆ (1946–1954 جىلدارى قازاقستان كپ وك ءبىرىنشى حاتشىسى)، نۇرتاس وڭداسىنوۆ (1938–1951 جىلدارى قازاق كسر حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى)، كۇلاش بايسەيىتوۆا، بالجان بولتىرىكوۆا (مەملەكەت قايراتكەرى، قازاقتان شىققان تۇڭعىش ديپلومات-ايەل) سياقتى اتاقتى تۇلعالارمەن قاتار اتالعان ەدى...
عىلىمعا قۇشتار جاس مامان
ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىزدىڭ ءومىر جولىنىڭ كەيبىر ساتتەرىنە توقتالساق، جاۋحار ساپا قىزى كۋلەنوۆا ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى تاريح فاكۋلتەتىنىڭ قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ اعا وقىتۋشىسى بولىپ ۇزاق جىل ەڭبەك ەتكەن. جەكە ءىس قاعازدارىنا ۇڭىلسەك، قازاق، ورىس تىلدەرىمەن قاتار نەمىس، اعىلشىن تىلدەرىن دە جاقسى مەڭگەرگەنىن، ديپلوم قوسىمشاسىندا ءبىر عانا پاننەن «جاقسى»، قالعان پاندەردىڭ ءبارى «وتە جاقسى» دەپ كورسەتىلگەنىن باعامدايمىز. عىلىمعا قۇشتار جاس مامان 1949 جىلدىڭ كۇزىندە قازكسر عا تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا ينستيتۋتىنىڭ اسپيرانتۋراسىنا قابىلدانادى. كانديداتتىق ديسسەرتاسياسى «قازاقستانداعى اقپان بۋرجۋازيالىق-دەموكراتيالىق توڭكەرىسى» اتتى تاقىرىپقا ارنالادى، جەتەكشىسى رەتىندە ينستيتۋتتىڭ «ريەۆوليۋسياعا دەيىنگى قازاقستان تاريحى» ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، سول كەزەڭدە تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى بەك سۇلەيمەنوۆ بەكىتىلەدى. ءبىراق جاس عالىمنىڭ اسپيرانتۋراداعى وقۋ مەرزىمى 1952 جىلى اياقتالعانىمەن، ديسسەرتاسيا قورعالمادى. نەگە؟
قىسپاق جانە دەپۋتاتتىق ماندات
سوعىستان كەيىنگى كەزەڭنىڭ العاشقى جىلدارى كسرو-دا 1937–1939 جىلداردا جۇرگىزىلگەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن باسقاشا فورمادا بولسا دا قايتا جالعاسىن تاۋىپ، الدىڭعى قاتارداعى زيالى قاۋىم وكىلدەرى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرايدى. ونىڭ باستى سەبەبى – كسرو-نىڭ ساياسي جەتەكشى كۇشى كوكپ سوعىستان كەيىن پرولەتارلىق ينتەرناسيوناليزم يدەياسىنىڭ ورنىنا ءبىرجاقتى ۇلىدەرجاۆالىق-شوۆينيستىك كوزقاراستارعا نەگىزدەلگەن ساياسات جۇرگىزە باستادى. ۇلتتىق رەسپۋبليكالاردا پاتريوتيزم باعىتىنداعى گۋمانيتارلىق عىلىمدار بويىنشا زەرتتەۋلەر جۇرگىزگەن اۆتورلار، ۇلت زيالىلارى، ۇلتتىق ادەبيەت پەن تاريحتى شىنايى زەرتتەگەن ماماندار قۋعىندالدى. سول جىلدارداعى كورنەكتى ۇلت زيالىلارى – ق.ي.ساتبايەۆ، م.و.اۋەزوۆ جۇمىستارىنان شىعارىلىپ، قۋعىنداۋعا ۇشىراسا، ە.ىسمايىلوۆ، ق.جۇمالييەۆ، ب.س.سۇلەيمەنوۆ، ە.بەكماحانوۆتار سوتتالىپ، لاگەرلەرگە ايدالدى. ال 1952 جىلدىڭ 17 شىلدەسىندە جاۋحار اپايدىڭ عىلىمي جەتەكشىسى بەك سۇلەيمەنوۆ تۇتقىندالدى. ءبىر جارىم ايدان كەيىن، 5 قىركۇيەك كۇنى ە.بەكماحانوۆتىڭ ءوزى دە تۇتقىندالىپ، تەرگەۋ جۇمىستارى باستالىپ كەتەدى. عىلىمي جەتەكشىگە قارسى باعىتتالعان قارالاۋ ناۋقانى وسىلاي تۇتقىنداۋمەن، ونىڭ ارتى سوتتالىپ، يركۋتسك وبلىسىنداعى لاگەرلەردىڭ بىرىنە ايدالۋمەن اياقتالادى. قارالاۋ ناۋقانىنىڭ قاسىرەتى، ونىڭ سالقىنى اسپيرانتىنا دا ءتيىپ، كانديداتتىق ديسسەرتاسياسىن قورعاماق تۇگىلى، ءوزىنىڭ امان قالۋىنىڭ ءوزى باس قايعىعا اينالادى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، جاۋحار اپايدىڭ كانديداتتىق ديسسەرتاسياسىن ۋاقىتىلى قورعاماۋى جانە 1952–1958 جىلدارى جۇمىس ورنىن ءجيى اۋىستىرۋى وسى ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭ تىكەلەي سالقىنى دەپ بىلەمىز. جاۋحار ساپا قىزى ءوزىنىڭ ديسسەرتاسيالىق جۇمىسىنا قايتا ورالۋعا تەك 1958 جىلى عانا مۇمكىندىك الدى. وعان دەيىن الماتىدا ءارتۇرلى قىزمەتتەر اتقاردى.
ستۋدەنتتىك جىلداردا ساباقتى ۇزدىك وقىعان جاۋحار ساپا قىزى ينستيتۋتتىڭ قوعامدىق ومىرىنە دە بەلسەنە ارالاستى. عىلىم اكادەمياسىندا جۇمىستا جۇرگەندە، جوعارى بيلىكتەگىلەر ءارى جاس، ءارى بەلسەندى، ءارى جوعارى ءبىلىمدى، قازاق، ورىس تىلدەرىن جەتىك مەڭگەرگەن تاريحشى-اسپيرانتقا سەنىم ارتىپ، ءتىپتى ونى قازاق كسر جوعارى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتتىعىنا دا ۇسىندى. ءسويتىپ، عىلىم اكادەمياسىنىڭ تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا ينستيتۋتىنىڭ اسپيرانتۋراسىندا وقىپ جۇرگەنىندە-اق، 1951 جىلى 18 اقپانداعى سايلاۋ قورىتىندىسى بويىنشا جاۋحار كۋلەنوۆا قازاق كسر جوعارى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتتىعىنا سايلاندى. ونىڭ ەسىمى الماتى قالاسىنان سايلانعان 15 دەپۋتاتتىڭ اراسىندا يوسيف ستالين، جۇماباي شاياحمەتوۆ (1946–1954 جىلدارى قازاقستان كپ وك ءبىرىنشى حاتشىسى)، نۇرتاس وڭداسىنوۆ (1938–1951 جىلدارى قازاق كسر حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى)، كۇلاش بايسەيىتوۆا، بالجان بولتىرىكوۆا (مەملەكەت قايراتكەرى، قازاقتان شىققان تۇڭعىش ديپلومات-ايەل) سياقتى اتاقتى تۇلعالارمەن قاتار اتالدى. سول كەزەڭدە دەپۋتاتتىق مانداتقا يە بولۋ ءۇشىن قانداي تالاپتار قويىلاتىنى بەلگىلى. ءالى وتىزعا دا تولماعان جاس مامان ءۇشىن رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە دەپۋتات مانداتىن يەلەنۋ – زور جاۋاپكەرشىلىك ءارى جوعارى بيلىكتىڭ وعان دەگەن زور سەنىمى ەدى. اپايىمىزدىڭ قوعامدىق-ساياسي ومىردەگى جولى وسىلايشا جارق ەتىپ ءساتتى باستالعانىمەن، وكىنىشكە وراي، ناۋبەت جىلدارداعى كەڭەستىك ساياساتتىڭ كەسىرىنەن عىلىمداعى جولىنا بالتا شابىلدى...
جىلىمىق جىلدار جاڭعىرىعى
1958-1959 جىلدار ارالىعىندا اكادەميانىڭ «سيرەك كىتاپتار جانە قولجازبالار قورى» سەكتورىندا جۇمىس ىستەگەن از عانا ۋاقىت جاۋحار اپايدىڭ عىلىم جولىنداعى ەرەكشە ايتىلار كەزەڭ. وسى جۇمىستا ءجۇرىپ اپايىمىز قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ ورتالىعى – قازياتپەن بايلانىستا بولادى. بۇل كەزدە قازياتتا ءدىني قايراتكەر ءسادۋاقاس عىلماني (1890–1972 جىلدارى ءومىر سۇرگەن، 1952–1972 جىلدارى قازيات باسقارعان) باسشى بولىپ، ءوزىنىڭ اتاقتى 5 تومدىق ارابشا-قازاقشا سوزدىگىن جازدى. اراب تىلىندەگى كوپتەگەن ەڭبەكتەردىڭ قازاقشاعا اۋدارىلعان كەزى دە وسى ۋاقىت ارالىعى. قازكسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ارنايى تاپسىرىسىمەن ءابۋ ناسىر ءال-فارابيدىڭ شىعارمالارى قازاق تىلىنە اۋدارىلدى. اكادەميا مەن قازيات اراسىنداعى بۇل عىلىمي-شىعارماشىلىق بايلانىس وسى «سيرەك كىتاپتار جانە قولجازبالار قورى» سەكتورى ماماندارىنا جۇكتەلگەن ەدى. جاۋحار اپايدىڭ تۋعان ءسىڭلىسى، سەكسەننىڭ ۇستىندەگى سوفيا ساپا قىزىنىڭ ايتۋىنشا، قازياتپەن بايلانىسى ءۇشىن ارنايى قىزمەت ۇيىمىنىڭ قىزمەتكەرلەرى جاۋحار كۋلەنوۆانىڭ سوڭىنان ءتۇسىپ، ونى قاتاڭ باقىلاۋعا الدى. بىرنەشە رەت ولاردىڭ شاقىرۋىمەن مەكەمە كابينەتتەرىندە دە بولىپ، تۇسىنىكتەمە دە جازدى. تەك ءستاليننىڭ ولىمىنەن كەيىن عانا توتاليتارلىق جۇيەنىڭ قىسىمى ءبىرشاما جۇمساردى. ءبىراق سودان كەيىن دە ءالى دە بولسا، جۇيەنىڭ قوعام مەن ونىڭ ازاماتتارىن قاتاڭ باقىلاۋدا ۇستاپ وتىرۋى جالعاسىپ جاتتى. باقىلاۋ كەيدە اشىق، كەيدە جاسىرىن تۇردە ۇزبەي جۇرگىزىلدى. مۇنداي پسيحولوگيالىق قىسىم مەن ءوزارا سەنىمسىزدىك جاعدايلاردان كەيىن جاۋحار اپاي اكادەمياداعى جۇمىستارىن تاعى دا تاستاۋعا ءماجبۇر بولدى. تەك ءستاليننىڭ ولىمىنەن كەيىن جىلىمىق جىلدار باستالعاندا ايداۋدان ورالىپ، ەلىمىزدەگى جالعىز ۋنيۆەرسيتەتتىڭ تاريح فاكۋلتەتىندەگى قازاق كسر تاريحى كافەدراسىندا مەڭگەرۋشى بولىپ جۇمىس ىستەپ جاتقان ەرمۇحان بەكماحانوۆ جاۋحار كۋلەنوۆانى كافەدراعا جۇمىسقا الۋىنا قاراعاندا، پروفەسسوردىڭ ادام تاني بىلەتىندىگى مەن ونىڭ ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىن سىيلاعاندىعى جانە اپايىمىزدىڭ عىلىمي جەتەكشىسىنە دەگەن قۇرمەتتىڭ بولۋىنان دەپ تۇسىنەمىز. ءسويتىپ، 1959 جىلدان باستاپ، 1984 جىلى زەينەتكە شىققانعا دەيىن – 25 جىل بويى جاۋحار ساپا قىزىنىڭ ءومىرى ۋنيۆەرسيتەتتە، قازاقستان تاريحى كافەدراسىندا ءوتتى.
زيالى قاۋىم اراسىندا عاسىردى باعىندىرىپ، ودان ءارى ءبىر اي جانە ءبىر كۇن ءومىر سۇرگەن عالىم-ۇستاز جاۋحار ساپا قىزى كۋلەنوۆانىڭ ءومىر جولى وسىنداي.