«قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى قۇرىلىسشىسى»، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ ارداگەرى جانشا جاناسوۆ كوزى ءتىرى بولسا، 15 ناۋرىزدا 100 جاسقا تولار ەدى. اتاقتى راحىمجان قوشقاربايەۆتىڭ مايدانداس دوسى بولعان، پولشانى ازات ەتۋ ءۇشىن شايقاسقان، بەرليندى الۋعا قاتىسقان قازاق وفيسەرىنىڭ ەرلىگى، بەيبىت ومىردە 60 جىلداي ەڭبەك ەتكەن، ءۇش بىردەي مۇناي وڭدەۋ زاۋىتىنىڭ قۇرىلىسىنا اتسالىسقان جانشا جاناس ۇلىنىڭ ءومىر جولى – جاس ۇرپاققا ونەگە.
جاناسوۆ جانشا جاناس ۇلى 1924 جىلى 15 ناۋرىزدا قاراعاندى وبلىسى، ۇلىتاۋ اۋدانىنىڭ قارساقپاي اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. سوعىس باستالعانعا دەيىن توعىز سىنىپتى بىتىرەدى. 1942 جىلى 18 جاسىندا اسكەر قاتارىنا شاقىرىلىپ، الدىمەن سەرجانت مەكتەبىندە وقيدى. ول كىسىنىڭ بولاشاق باتىر قازاق راحىمجان قوشقاربايەۆپەن تانىستىعى وسى جەردەن باستالعان-دى. ەكەۋى دە سەرجانت مەكتەبىندە، كەيىن فرۋنزەدە جاياۋ اسكەر – ءاسكەري ۋچيليششەسىندە دە بىرگە وقيدى، مايدانعا دا بىرگە اتتانادى. جانشا 1ء-شى بەلارۋس مايدانىنىڭ 23-گۆارديالىق ديۆيزياسىندا، ال راحىمجان 150-ديۆيزيادا سوعىسقان. جانشا جاناسوۆ مارشال گەورگيي جۋكوۆتىڭ باسشىلىعىمەن 1ء-شى بەلارۋس مايدانىنىڭ اتقىشتار ۆزۆودىنىڭ كومانديرى لاۋازىمىندا شايقاستى. مايدانداس دوستار سودان كەيىن سوعىس اياقتالعاندا عانا قايتا قاۋىشادى.
– ءبىز ماگدەبۋرگ قالاسىندا كەزدەيسوق كەزدەستىك. ۆزۆودقا شەكارادان وتۋگە تىرىسقان نەمىستەردى كۇزەتىپ، تۇتقىنعا الۋ ءۇشىن شەكارا ءبولىمى بەرىلدى. مەن ءوزىمنىڭ ۋچاسكەمدى موتوسيكلمەن ارالاپ جۇرگەندە كەزدەيسوق باسقا ۆزۆودتىڭ ۋچاسكەسىنە كىرىپ كەتتىم. سول جەردە راحىمجاندى كەزدەستىرىپ، ءۇش كۇن بويى بىرگە بولدىق. كەيىن گەرمانيادا ءبىراز ۋاقىت بىرگە قىزمەت ەتتىك. ال ەلگە امان-ەسەن ورالعان سوڭ، الماتىدا جيىرما جىلدان استام ۋاقىت جاقىن ارالاسىپ كەتتىك، بالالارىمىز دا جولداس بولدى، – دەگەن ەدى ارداگەر ءبىر ەستەلىگىندە.
جانشا جاناس ۇلى ۆزۆودىمەن بۇكىل ەۋروپانى ءجۇرىپ ءوتىپ، پولشاداعى شايقاستارعا قاتىستى. اسىرەسە، ۆيسلا وزەنىن الۋ كەزىندە ۆارشاۆا ماڭىنداعى شايقاستار سۇراپىل بولدى.
– مەن تابانىمنان سىز وتە ءجۇرىپ، بۇكىل ەۋروپانى جاياۋ ارالادىم. نەگىزىنەن ورماندا، جاۋىن-شاشىننىڭ استىندا، قار جاستانا ۇيىقتادىق. ەگەر ەلدىمەكەن كەزدەسسە، ءبىز قۋاندىق، ويتكەنى جەرگىلىكتى تۇرعىندار ءتۇنەۋگە كىرگىزەتىن. ءبىرىنشى اۋىر سىناق – ۆيسلا وزەنىنەن ءوتۋ بولدى. كوپىر جوق، ارعى جاعاعا قولدان جاسالعان پونتوندىق كوپىرلەر ارقىلى وتتىك. جاسىرىناتىن جەر جوق، سەن كوپىردە اشىق نىسانا بولىپ تۇراسىڭ، ال نەمىستەر بولسا، كوكتەن دە، جەردەن دە وق جاۋدىرىپ جاتىر، سول جاعالاۋدان ارتيللەريامەن سۇلاتىپ، ال ۇشاقتاردان بومبالايدى. بومبا كوپىرگە تۇسكەن كەزدە ونى دەرەۋ جوندەۋگە كىرىسەدى، قوسىمشا تىرەكتەرمەن بەكىتەدى، ال ساربازدار كۇتۋگە ءماجبۇر، سول كەزدە تاعى دا وقتىڭ استىندا قالدى. كوبىسى سول جەردە قازا تاپتى. بۇل – جان بەرىسىپ، جان الىسقان شايقاس بولدى، – دەپ ەسىنە العان ەدى سوعىس ارداگەرى سۇحباتتارىنىڭ بىرىندە.
ۆزۆودتى باسقارعان جاس وفيسەر سول جولى «ۆارشاۆانى ازات ەتكەنى ءۇشىن» مەدالىمەن ماراپاتتالادى. جانشا جاناس ۇلى بەرلينگە «قاقپا» اشقان ودەر وزەنىن الۋ شايقاستارىنا قاتىستى.
سونداي-اق، جانشا جاناس ۇلى 1945 جىلدىڭ 16–19 ءساۋىرى ارالىعىندا بەرليننىڭ شىعىسىندا ورنالاسقان زەەلو بيىكتىكتەرى ءۇشىن باتىل شايقاستى، سودان كەيىن بەرلينگە جالپى شابۋىل جاسالدى. 17 ساۋىردە ۆزۆود كومانديرى ال-ودەردىڭ جاعاسىندا (ودەردىڭ جەڭدەرى) جاراقات الىپ قالادى. جەڭىس تۋرالى جاڭالىقتى ول گوسپيتالدا ەستيدى.
سوعىس ارداگەرى جانشا جاناسوۆ «قىزىل جۇلدىز» جانە «ءى دارەجەلى وتان سوعىسى» وردەندەرىنىڭ كاۆالەرى، «ۆارشاۆانى ازات ەتكەنى ءۇشىن»، «بەرليندى العانى ءۇشىن» مەدالدەرىنىڭ يەگەرى، يوسيف ءستاليننىڭ اتىنان قۇتتىقتاۋ حات العان وفيسەر.
جانشا جاناس ۇلى سوعىس تۋرالى ايتقاندى ۇناتپايتىن. ارداگەر «سوعىستىڭ اتى سوعىس، ونىڭ ءوز مىنەزدەمەسى بار، ونى دارىپتەپ كەرەگى جوق» دەپ وتىراتىن. ول كىسى ساياسات بەيبىت جولمەن جۇرگىزىلۋى كەرەك دەگەن سەنىمدە بولدى. جانشا جاناسوۆتىڭ بەيبىت ءومىردەگى ەڭبەك جولى الپىس جىلدان اسادى. ونىڭ قىرىق جىلىن مەتاللۋرگيا سالاسىنا ارناعان.
بەيبىت ومىرگە ورالعان جانشا ارى قاراي وقۋ كەرەكتىگىن تۇسىنەدى. 30 جاسىندا ءتورت بالاسى بار ازامات وقۋ تۋرالى شەشىم قابىلدايدى. ءومىر ونىڭ دۇرىس ەكەنىن كورسەتتى. قاراعاندى تاۋ-كەن ينستيتۋتىن ءبىتىرىپ، «تاۋ- كەن ينجەنەرى-ەلەكترومەحانيگى» ماماندىعىن مەڭگەرىپ شىعادى. ەڭبەك جولىن قانىش ساتبايەۆ اتىنداعى جەزقازعان تاۋ-كەن مەتاللۋرگيا كومبيناتىندا قۇيۋ-مەحانيكالىق زاۋىتىندا باستاعان. ول قاتارداعى ينجەنەردەن باستاپ، ون التى جىلدا زاۋىت ديرەكتورى لاۋازىمىنا دەيىن وسەدى.
ءبىلىمدى، ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتى زور جانشا جاناس ۇلى 1966 جىلى الماتىدا ءتۇستى مەتاللۋرگيا مينيسترلىگىنە «قازسۆەتمەترەمونتتىڭ» باس ينجەنەرى لاۋازىمىنا اۋىستىرىلدى. 1971 جىلى ول قازاقستاننىڭ بارلىق ونەركاسىپتىك وبەكتىلەرىن سالۋمەن جانە پايدالانۋعا بەرۋمەن اينالىساتىن «قازمەحانومونتاج» ترەسىنىڭ باسقارۋشىسى بولىپ تاعايىندالدى.
سونداي-اق، جانشا جاناس ۇلى قاراعاندى مەتاللۋرگيا كومبيناتىنىڭ قۇرىلىسىنا قاتىستى، شىمكەنت مۇناي-حيميا زاۋىتىنىڭ قۇرىلىسىنا، سونداي-اق گۋريەۆ، شىمكەنت جانە پاۆلودار مۇناي وڭدەۋ زاۋىتتارىنىڭ جابدىقتارىن سالۋ مەن مونتاجداۋعا جانە مۇناي قۇبىرلارىن سالۋعا ۇلەس قوسقان ازامات.
جانشا اتا جۇبايى قاديشا اپامىزبەن 75 جىل وتاسىپ، باقىتتى عۇمىر كەشتى. ول كىسىلەردىڭ ۇلدارى دا اكەلەرىنىڭ ءىزىن باسىپ، ينجەنەر ماماندىعىن مەڭگەرىپتى. قاريانىڭ جاس ۇرپاقتىڭ تاربيەسىنە قاتىستى ويلارى جاڭاشىلدىعىمەن ەرەكشەلەنەتىن.
– جاستارىمىز زامان تالابىنا ساي جاڭا تەحنولوگيالارعا، تەحنيكالىق ماماندىقتارعا، عىلىمعا دەن قويۋلارى كەرەك. تەك قانا جوعارى ءبىلىم الۋعا ۇمتىلماۋ كەرەك. تاماشا جۇمىسشى بىلىكتىلىكتەرى بار، مىسالى، رەتتەۋشى، مونتاجداۋشى سياقتى. شەت تىلدەرىن كوبىرەك مەڭگەرگەندەرى دۇرىس، – دەگەن-دى جانشا اتا.
ەلىمىزدىڭ مەتاللۋرگيا سالاسىن دامىتۋعا قوسقان ەسەلى ەڭبەگى ءۇشىن جانشا جاناسوۆ «ەڭبەك قىزىل تۋ» وردەنىمەن، قازكسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ قۇرمەت گراموتاسىمەن ماراپاتتالعان، «قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى قۇرىلىسشىسى» اتاعىنا جانە «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا سىڭىرگەن ەرەكشە ەڭبەگى ءۇشىن» زەينەتاقىعا يە بولدى.
اينا ەسكەن قىزى