بەتبۇرىس كەزەڭ تۇيتكىلدەرى قانداي ساباق بەرەدى؟
ەلىمىزدىڭ جالپى جاعدايىن بايىپتى باعالايتىن بولساق، ءبىز اسا ماڭىزدى بەتبۇرىس داۋىرىندە تۇرعانىمىز انىق. سوڭعى جىلدارى مەملەكەت ساياسي جانە ەكونوميكالىق رەفورمالاردى بىرتىندەپ جۇزەگە اسىرۋ مىندەتىن قويدى. بۇنى ەرتە، نە كەش دەپ جاتۋدان گورى، ونىڭ قالاي جۇزەگە اساتىنى جانە الداعى باعىتى ماڭىزدى بولۋعا ءتيىس. مەيلى قالاي بولسا دا دامۋ، ول – مەملەكەتتىڭ باستى ماقساتى. ەشبىر ۇلت ءوزى قۇرعان مەملەكەتتىڭ رەگرەسكە كەتۋىنە ماقساتتى جۇمىس ىستەمەيدى. ءبىراق دامۋدىڭ ءتۇرلى جولدارى بار. ونىڭ كەيبىرى قىسقا مەرزىمدە مەملەكەتتى قارقىندى دامىتقان سىڭايدا بولسا دا، ءتۇبى اپارىپ ءبىز ءقازىر تاپ بولعان تىعىرىققا تىرەيتىنى بار. الەمدىك تاجىريبەدە بۇنىڭ مىسالى جەتكىلىكتى. گانا، مەكسيكا سىندى ەلدەردە كوپتەگەن تاريحي قۇلشىنىستار ەل حالقىنىڭ ءال-اۋقاتىن كوتەرۋدە ناتيجە بەرمەگەن. سونىمەن، بۇل ەلدەردەن، وزگە دە الەمدىك تاجىريبەدەن قانداي ساباق الۋعا بولادى دەگەن ساۋال ورتاعا شىعادى.
گيپوتەزالار شىرماۋىنان شىعۋ
بۇعان دەيىن ساياساتكەرلەر، الەۋمەتتانۋشىلار مەن ەكونوميستەر دامۋدىڭ العىشارتى رەتىندە ۇسىنعان كەيبىر فاكتورلار جاڭا زاماندا كۇشىن جويدى. ايتالىق، دامۋ ءۇشىن گەوگرافيالىق شارت-جاعداي، كليماتتىڭ جايلىلىعى، مادەنيەت پەن تاريح ۇسىنعان ارتىقشىلىق نەمەسە اقىل-وي ولشەمى، ت.ب. مىنە، بۇلار مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق دامۋىنداعى العى شارت ەسەبىندە كورسەتىلىپ كەلگەن. الەۋمەتتانۋ مەن ەكونوميكا عىلىمىنىڭ ەڭ جاڭا تەوريالارى سونىڭ ءبارى، شىنداپ كەلگەندە، گيپوتەزا ەكەنىن كورسەتىپ وتىر. بىلايشا ايتقاندا، ءبىر مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق دامۋعا جەتۋى، ازاماتتارىنىڭ ءال-اۋقاتىنىڭ جاقسى بولۋى مەن بولماۋىنا جوعارىدا اتالعان شارتتاردىڭ ىقپالى شامالى. بۇنىڭ اراسىندا ءتىپتى ۇلتتىق مەنتاليتەت تە بار.
ارينە، مەنتاليتەت دەمەكشى، كەيبىر ەلدەردە جوعارى ونىمدىلىككە بەيىم تۇراتىن ەڭبەك ەتيكاسى بولۋى مۇمكىن. ايتالىق، جۇڭگو، كورەي جۇرتىندا ەڭبەكسۇيگىشتىك، قازاقشالاپ ايتقاندا «تەسىكوكپە» تاباندىلىق ەل دامۋىنا ءوز ىقپالىن جاساۋى مۇمكىن. ايتكەنمەن، ەگەر تۋرا جولى تاڭدالماسا، ونىڭ ءبارى جايعانا ءومىردى سارپ ەتۋ بولار ەدى. بىردەي ۇلتتىق مەنتاليتەتكە يە تايۆان مەن ماتەريكتىك قىتايدا، وڭتۇستىك پەن سولتۇستىك كورەيادا دامۋدىڭ ۇقساماعان دەڭگەيى بار ەكەنىن بىلەمىز.
سوعان ۇقساس، كليمات، گەوگرافيالىق ورنالاسۋ سىندى ايىرماشىلىقتار دا پالەندەي ۇلكەن اسەرگە يە ەمەس. ەۋروپا جۇرتى جايلى كليمات، قولايلى گەوگرافيالىق ورنالاسۋىنىڭ ناتيجەسىندە دامىعان ەلدەر قاتارىن قالىپتاستىرعان جوق. ەگەر بۇل ارتىقشىلىقتار باستى ولشەم بولاتىن بولسا، وندا باتىس پەن شىعىس ەۋروپاداعى الەۋمەتتىك جاعداي، ەكونوميكالىق ءوسىم بىردەي بولۋى كەرەك ەدى. سوندىقتان ەكونوميكا مەن الەۋمەتتانۋ عىلىمىنىڭ جاڭا كوزقاراستارى قوعامعا سىرەسە جابىسقان بۇنداي گيپوتەزالاردان ارىلۋعا شاقىرادى.
مەكسيكانىڭ ۇدايى تاپ كەلەتىن تۇيىق جولى
ەگەر مەكسيكا جۇرتىنىڭ تاريحىنان الىپ قارايتىن بولساق، وزىمەن ىرگەلەس جاتقان اقش-پەن كوپ تاريحى، گەوگرافيالىق ورتاقتىقتارىنىڭ بار ەكەنىن بىلەمىز. ءتىپتى، قازىرگى مەكسيكا جەرىن ەۋروپالىقتار (يسپاندار) قازىرگى اقش-تان ءبىر عاسىر بۇرىن وتار رەتىندە اشا باستاعان ەدى. ءبىر داۋىردە «ەڭ ءونىمدى» وتارلىق ساياساتتىڭ بەسىگى بولعان مەكسيكا عاسىرلار بويى شيكىزاتتىق ەكسپورتقا عانا سۇيەندى. بۇنداي ەكونوميكالىق سۇرلەۋ وتارلىق تاريحتى باستان وتكەرگەن بارلىق ەلدەردە بولدى. مەكسيكا 1810 جىلى يسپانيادان ءوز تاۋەلسىزدىگىن العانعا دەيىن جانە ودان كەيىن دە كەدەيلىك پەن اسقىنعان قىلمىستىق قوعامنان شىعىپ كەتۋ ءۇشىن تالاي مارتە قۇلشىنىس جاساعان. ءبىراق و باستا دۇرىس قالىپتاسپاعان ساياسي ينستيتۋتتار دامۋعا قولايلى ەكونوميكالىق ينستيتۋتتارعا جۇمىس ىستەتكەن جوق. كەرىسىنشە، ءاۋ باستان جەر يەلەرىنىڭ مۇددەسى، ءىرى كاپيتال وكىلدەرى عانا كۇشەيىپ، جالپى حالىق ەسەبىنەن بايىتىلا بەرەتىن جۇيە بارعان سايىن ورنىقتى. مەكسيكادا قانشاما پرەزيدەنتتەر اۋىستى، قانشاما بيلىك الماستى. حالىق قولىمەن بيلىككە جەتكەن قانشاما ساياساتكەرلەر بولدى. سونىڭ ءبارى تۇتاس جۇيەنى شىرماعان ساياسي ينستيتۋتتاردى وزگەرتۋگە ەمەس، كەرىسىنشە بوياما رەفورمالارعا عانا بوي ۇردى. بۇل ءتۇپتىڭ تۇبىندە مەكسيكانى ۇدايى قايتالانا بەرەتىن تۇيىق جولعا سالدى.
بۇگىندە ءبىر عانا شەكارا سىزىعى ءبولىپ تۇرعان ەكى شتاتتار بىرلەستىگىندە، ەكى امەريكادا الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ جەر مەن كوكتەي ەكى ءتۇرلى قىرىن كورە الامىز. مەكسيكا ءقازىر مەملەكەتتىڭ بايلىعىنا قاراماستان، حالقى اۋىر كەدەيلىكتە جانە قىلمىسقا تولى قوعامدا ءومىر سۇرەتىن ەلگە اينالىپ وتىر. قۇراما شتاتتارداعى ەكونوميكالىق ومىرگە ازاماتتارعا تەڭدەي مۇمكىندىك بەرەتىن جاعداي ول ەلدە جوق. وسىلايشا ءبىر شەكارانىڭ ەكى جاعىندا كەيبىر ۇقساس حالىق تا ەكى ءتۇرلى ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىندە جاساپ جاتىر. بۇل ايىرماشىلىقتىڭ كوزىن قازىرگى جاعدايدان دا، وتكەن عاسىرداعى XIX نەمەسە XVءىI عاسىرداعى تاريحتان دا تابا الامىز. قاي كەزەڭدى مىسالعا الساق تا، جاۋاپ بىرەۋ عانا – ينستيتۋسيونالدىق ايىرماشىلىق. ياعني ەكى ەلدەگى ساياسي جانە ەكونوميكالىق ينستيتۋتتاردىڭ ەكى ءتۇرلى جۇمىس ىستەۋى.
الەۋمەتتىك سەرپىلىس دامۋعا كۇش بەرەدى
مەكسيكا مىسالى كورسەتكەندەي، ينستيتۋسيونالدىق ايىرماشىلىق دامۋ دەڭگەيىن كورسەتەدى. الايدا، نەگە بارلىق ەلدەر ينستيتۋتتاردىڭ جۇمىسىن وزگەرتىپ، دامۋ جولىنا ءتۇسىپ كەتپەيدى. بۇل سۇراقتاردىڭ جاۋابى كۇردەلى بولسا دا قاراپايىمداپ جەتكىزۋگە بولادى. ەگەر ينستيتۋتتاردى وزگەرتۋ قاجەت دەيتىن ورتاق كوزقاراس قالىپتاسپاعان جاعدايدا بۇل ەشقاشان جۇزەگە اسپايدى. ايتالىق، مەكسيكادا وزىنە قولايلى، مول پايدا الىپ كەلەتىن ءارى جۇمىس ىستەپ تۇرعان ينستيتۋتتاردى وزگەرتۋگە ساياسي بيلىكتى باقىلاۋشىلاردىڭ ەشبىرى مۇددەلى ەمەس. كەرىسىنشە، وسى جۇيەنى ودان سايىن كەمەلدەندىرىپ، ءتىپتى اۋقىمدى باقىلاۋ جاساۋعا كۇش سالادى.
دەمەك، وسىنداي الەمدىك مىسالدار ءبىزدىڭ قوعامعا ۇلكەن ساباق بەرەدى. ءقازىر مەملەكەتتىڭ ەڭ جوعارى جاعىندا باستالىپ جاتقان وزگەرىستەردىڭ ءتۇپ ءمانىسىن ءتۇسىنۋ جانە ونى دۇرىس باعىتتا وربۋىنە باقىلاۋشىلىق ەتۋ قوعامنىڭ ءوز مىندەتى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان ساياسي جانە ەكونوميكالىق ينستيتۋتتاردىڭ جاڭاشا قالىپتاسۋىنا دەگەن ورتاق الەۋمەتتىك كونسۋنس قا لىپت استىرۋ مەملەكەتتىك دامۋدا قوزعاۋشى جاڭا كۇش بولادى.
«اlmaty-akshamۋ» №107، 9 قىركۇيەك، 2023 جىل