- حالىقتىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارى قاي زاماندا دا قۋاتتى مەملەكەت پەن ءبىرتۇتاس قوعام قۇرۋعا نەگىز بولىپ كەلگەنى انىق. دەي تۇرعانمەن، جاھاندانۋ جاعدايىندا سان الۋان وزگەرىستەردى باستان وتكەرىپ، ءتۇرلى اقپاراتتىق اعىن ورتاسىندا كۇن كەشىپ جاتقان بۇگىنگى بۋىن ءار نارسەنى ءادىل تارازىلاي الىپ ءجۇر مە؟
- اسىرەسە ءدىني باعىتتا تالاس-تارتىس قاۋلاپ، بىلگەن دە، بىلمەگەن دە ايتەۋىر بىردەڭە ايتىپ قالۋعا تىرىساتىن تۇستا كوپشىلىك نە دۇرىس، نە بۇرىس ەكەنىن سارالاپ-سالماقتاۋعا قانشالىقتى بەيىم؟!
- بۇگىنگى تۇسىنىك تۇرعىسىنان العاندا، ۇلتتىق قۇندىلىق دەگەن نە؟ ءدىننىڭ وسى كاتەگورياداعى ورنى قانداي؟ جالپى، ۇلتتىق قۇندىلىقتار مەن ءدىننىڭ ءوزارا ۇيلەسىمى قانشالىقتى؟! ەكەۋىنىڭ اراسىنا جىك تۇسىرۋگە تىرىسۋشىلىقتىڭ استارىندا نە جاتىر؟!
- وسى سىڭايلاس سۇراقتارعا وراي، ءبىز قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى جازۋشىسى، اكادەميك، پروفەسسور مارات توقاشبايەۆتى اڭگىمەگە تارتقان ەدىك...
ءار نارسەنىڭ ساراپشىسى ۋاقىت قوي. ۇلتتىق قۇندىلىقتار، رۋحانيات ماسەلەلەرىمەن اينالىسىپ كەلە جاتقانىما وتىز جىلدان استام ۋاقىت بولىپتى. سوندىقتان بۇلارعا قاتىستى قالىپتاسقان وزىندىك ۇستانىمدارىم بار. مەنىڭ انىقتاۋىمدا ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ 9 قۇراۋىشى بار. وعان ەڭ ءبىرىنشى ءتىلىمىز، ەكىنشى – ادەت-عۇرپىمىز، ءۇشىنشى – ءسالت-داستۇرىمىز، ءتورتىنشى – ءدىنىمىز جاتادى. ادەت-عۇرىپ پەن ءدىندى ءبولىپ قاراۋعا بولمايدى. ءدىن ءبىزدىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدىڭ سىرتىندا ەمەس ىشىندە. بەسىنشىسى – تاريح، التىنشىسى – ادەبيەت، جەتىنشىسى – مادەنيەت، سەگىزىنشىسى – ۇلتتىق مەملەكەتتىگىمىز، توعىزىنشى – تاۋەلسىزدىگىمىز.
مىنە، وسىنداي توعىز قۇراۋىشتان ۇلتتىق قۇندىلىعىمىز بيىكتەپ تۇر. بۇلاردىڭ ءارقايسىسى – وزىنشە، حالقىمىزدىڭ عاسىردان عاسىرعا جالعاسىپ كەلە جاتقان قازىناسى. مىسالى، ءتىلىمىز بولماسا ۇلتتىق قۇندىلىقتا ەشقانداي ءمان-ماعىنا بولمايدى. مەملەكەتتىك ءتىلىمىز، ياعني قازاق ءتىلى – تەك قازاق حالقىنىڭ عانا ەمەس، قازاقستاندا تۇراتىن بارلىق حالىقتاردىڭ ورتاق بايلانىس قۇرالى.
ۇلتتىق قۇندىلىق قازاقستان ءۇشىن وتە ماڭىزدى. سونىڭ قۇراۋىشتارىن ءارقايسىسىن جىلىكتەپ قاراپ كورەلىك. ادەت بار، عۇرىپ بار. ادەت، ول – حالىقتىڭ ەرتەدەن كەلە جاتقان ءومىر ءسۇرۋ داعدىلارى. ادەت زاڭدارى عىلىمدا «ادات زاڭدارى» دەپ اتالدادى. ول ءىس جۇزىندە مەملەكەت زاڭدارىنان جوعارى بولادى. عۇرىپ كوبىنە ولىم-جىتىمگە، جەرلەۋگە، سەنىم-نانىمعا بايلانىستى. سالت ءومىر ءسۇرۋ مەن شارۋاشىلىق ىڭعايىنان تۋىندايدى. ءداستۇر – شىلدەحانادان باستاپ، قىز ۇزاتۋ، كەلىن ءتۇسىرۋ سياقتى ومىرلىك ءجون-جورالعىلاردى، تىرشىلىك نورمالارىن قامتيدى. ال ءدىنىمىز – ول دا وراسان ماڭىزدى، تۇعىرلى قۇندىلىقتارىمىزدىڭ ءبىرى. ءدىندى ءبولىپ قاراستىرۋعا بولمايدى. ويتكەنى ادامنىڭ بۇكىل تىنىس-تىرشىلىگى دىنمەن تىعىز بايلانىستى. مىسالى، بالا دۇنيەگە كەلسە، ازان شاقىرىپ ات قويادى، ۇيلەنسە نەكەسى قيىلادى، ومىردەن وتكەندەردىڭ جانازاسى شىعارىلادى. ادامگەرشىلىك قاعيدالارى شاريعات تالاپتارىمەن استاسىپ جاتىر.
سوناۋ 751 جىلى قازىرگى تاراز قالاسىنىڭ تۇبىندە، ارابتار مەن قىتايلاردىڭ اراسىنداعى تالاس-اتلاح سوعىسىندا قازاق حالقىن قۇرايتىن جەرگىلىكتى رۋ-تايپالار ارابتار جاعىنا شىعىپ، قىتايلاردى جەرىمىزدەن قۋىپ شىققان. سول رۋ-تايپالار سول كەزدە-اق ءوز ەركىمەن مۇسىلمان ءدىنىن قابىلداعان. مىنە، 12 عاسىر بولدى، ءبىز مۇسىلمان دىنىندەمىز. تىرشىلىگىمىزگە ءسىڭىسىپ كەتكەن ۇلتتىق فولكلورىمىز دا ۇلتتىق قۇندىلىقتار قاتارىندا. وتكەنىڭدى تانۋ ءۇشىن تاريح تا كەرەك. كوزى اشىق ادامعا فولكلوردان باستاپ بۇگىنگى كلاسسيكالىق تۋىندىلارعا دەيىن تۇگەل ءبىلۋ دە ماڭىزدى. مادەنيەت تە اجىراماس ۇلكەن سالا. قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق مادەنيەتى مەن يسلام ارقىلى سىڭىسكەن ادامگەرشىلىك نورمالارى بىرىنە-بىرى تولىقتىراتىن ورتاق قۇندىلىق. ال حالىقتىڭ كەلەشەك ءومىر ءسۇرۋىنىڭ كەپىلى، ول – ۇلتتىق مەملەكەتتىلىگىنىڭ بولۋى. سول ۇلتتىق مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ ارقاسىندا ءبىز وسى بۇگىنگى تاۋەلسىزدىگىمىزدى قايتارىپ الىپ وتىرمىز. ۇلتتىق قۇندىلىقتىڭ وسى
9 قۇراۋىشىنىڭ ءارقايسىسى ءبىز ءۇشىن وتە قىمبات.
وكىنىشكە قاراي، كەيبىرەۋلەر وسى ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىز بەن ءدىنىمىزدىڭ اراسىنا سىنا قاققىسى كەلەدى. ەكەۋىن ەكى بولەك كاتەگوريا رەتىندە قاراستىرۋعا تىرىسادى. ول دۇرىس ەمەس. ويتكەنى ءبىزدىڭ ءومىر ءسۇرۋ سالتىمىزدىڭ بارلىعى شاريعات جولىمەن بايلانىستى. كەز كەلگەن شارۋانى باستاساق «ءبيسسىميللا» دەيمىز. «ءبيسسىميللاسىز» ءىس قىلما»، «قۇدايسىز قۋراي سىنبايدى» دەيمىز. وسى تۇرعىدان العاندا، قايتالاپ ايتامىن، ءبىزدىڭ ءدىنىمىز ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدىڭ سىرتىندا ەمەس ىشىندە. ول قازاق حاندىعى قۇرىلاردان كوپ بۇرىن حالقىمىزدىڭ ءومىر ۇردىسىنە ءسىڭىسىپ كەتكەن. سوندىقتان ءبىزدىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىز بەن ءدىنىمىز بىرىمەن ءبىرى ەتەنە قابىسىپ، ءبىر-بىرىن تولىقتىرىپ، جىمداي بولىپ تۇتاسىپ تۇر.
ۇلتتىق قۇندىلىقتار مەن ءدىنىمىزدى بىر-بىرىنەن ءبولىپ قاراستىرۋعا بولمايدى. كەيىنگى كەزدە ەكەۋىنىڭ اراسىنا جىك تۇسىرگىسى كەلەتىندەردىڭ قيتۇرقى ارەكەتتەرىن بايقايمىز. ونىڭ ءوزى – ۇلكەن اڭگىمە. بۇل ارادا سىرتتان قارجىلاندىرىلاتىن بىرنەشە توپتار بارى بايقالادى. سولاردىڭ ءبىرى – تاڭىرشىلدەر. باياعىدا پاتشا زامانىنداعى وتارشىلدىق يمپەريا كەزىندە «سەندەر يسلام دىنىندە ەمەسسىڭدەر، سەندەردىڭ دىندەرىڭ – ءتاڭىر ءدىنى» دەپ قۇلاقتارىنا سىڭىرە بەرسەك، ارى قاراي قازاقتاردى حريستيان دىنىنە كىرگىزۋ وتە وڭاي بولادى» دەگەن ساياسات بولعان. ءبىراق يسلامي ساناسى جوعارى قازاق حالقى ول قاقپانعا تۇسكەن جوق. ال ءتۇبى تۇركى حالىقتارىنا جاتاتىن چۋۆاش، التاي، ساحالار تاڭىرشىلدىكتەن توتەلەي حريستياندىققا ءوتىپ كەتتى.
جالپى، كەز كەلگەن ۇلتتا ءوسۋدىڭ ديالەكتيكالىق جولى بولادى. ادامزات بالاسىنىڭ ءوزى، مىسالى، العاشقى قاۋىمدىق قۇرىلىستان باستاپ، سوسياليستىك قوعامعا دەيىنگى 5 ءتۇرلى فورماسيادان ءوتتى. بۇل – ەۆوليۋسيالىق ءوسۋ جولى. سول سياقتى، قازاق حالقى دا بۇدان 1500-2000 جىل بۇرىن ءتاڭىر دىنىندە بولدى. بۇل تۋرالى ءوزىم شىعارعان انىقتامالىق قاعيدام بار. وندا: «تاڭىرشىلدىك دەگەنىمىز – ادامزاتتىڭ اللاسىن ىزدەۋ جولىنداعى سابيلىك نانىمى» دەلىنگەن. ءبىز ودان جوعارى دەڭگەيگە كوتەرىلىپ، تاۋ-تاسقا، اعاش-سۋعا تابىنۋدان ءبىر جاراتۋشى ۇعىمىن ۇستانعان يسلام دىنىنە كەلدىك. ال قازىرگى تاڭىرشىلدەر ءبىزدى جورگەكتەگى كەزىمىزگە شاقىرادى. ول – ءبىز ءۇشىن ءوتىپ كەتكەن شاق، وعان قايتىپ ورالا المايمىز. وعان ويىمىز دا، بويىمىز دا سىيمايدى.
راس، تاڭىرشىلدىكتىڭ داستۇرىمىزگە ءسىڭىسىپ كەتكەن كورىنىستەرى بار. ولاردىڭ ماعىناسى، سيپاتى ىزگىلىككە قىزمەت ەتەتىندىكتەن يسلام وعان تىيىم سالعان جوق. مىسالى، جاڭا تۇسكەن كەلىننىڭ وتقا ماي قۇيۋى «وسى شاڭىراقتىڭ وتى مازداپ جانسىن» دەگەن ىزگىلىكتەن تۋىندايدى. بۇل جەردە باسقا ءبىر قۇدايعا تابىنۋ جوق، ىزگى نيەت قانا بار. سول سياقتى، بەتاشار، سالەم سالۋ، شەلپەك ءپىسىرۋ سياقتى باسقا دا ءبىرقاتار ءجون-جورالار ادەت-عۇرىپتارىمىزدىڭ قاتارىندا ءالى كۇنگە دەيىن جالعاسىپ كەلە جاتىر.
تۇپتەپ كەلگەندە، تاڭىرشىلدەردىڭ ار جاعىندا ءبىزدىڭ يسلامعا، قازاق ۇلتىنا جاۋ پيعىلداعىلار تۇر. ولاردىڭ اراسىندا شەتەلدە وقىپ كەلگەن قازاق جاستارى دا بار. جات پيعىلدى شەتەلدىك ارنايى قىزمەت ورىندارى جىبەرگەندەر دە جوق ەمەس. بۇلاردان باسقا، ءتىپتى ۇلتتى، ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەردى مويىندامايتىن سالافيتتەر بار. ءبىزدىڭ دىنىمىزدە «اتا-اناڭدى سىيلا» دەسە، ولار: «ناماز وقىمايتىن بولسا، اتا-اناڭدى سىيلاۋدىڭ قاجەتى جوق» دەيدى. بۇلار ءسويتىپ، ءدىندى جەلەۋ ەتە وتىرىپ، ءبىزدىڭ ۇلتتىق قادىر-قاسيەتىمىزگە نۇقسان كەلتىرگىسى كەلەدى. وكىنىشكە قاراي، ءبىراز ءىنى-قارىنداستارىمىز وسى ۋاعىزعا ەلتىپ كەتىپ جاتىر. سول سەبەپتى، مەن قازاقستان اۋماعىندا سالافيزم اعىمىنا زاڭمەن تىيىم سالىنۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن.
شىنىن ايتقاندا، ءبىزدىڭ قازاقتىڭ كوپتەگەن قىز-جىگىتتەرىندە ىزدەنىس كەم، ءدىني ساۋاتى تومەن. «بالەنشە ءسويتىپ ايتىپتى» دەپ ۇنەمى جۇرتتان ەستىگەنىمەن توپشىلايدى. دىننەن شالعاي جۇرسە دە ءدىن تۋرالى شالاعاي پىكىر ايتادى. قوجا احمەت ياسساۋي بابامىز: «اقىر زامان عىلىمى زالىم بولار، تەك ىزگىلىك قۋعاندار عالىم بولار» دەيدى عوي. ءار نارسەنىڭ انىق-قانىعىن، اق-قاراسىن بىلگىسى كەلگەن ادام الدىمەن ءدىندى، شاريعاتتى ۇيرەنسىن. ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىز بەن ءدىنىمىزدىڭ اراسىندا ەشقانداي قاراما-قايشىلىق بولعان ەمەس. بۇل ارادا ادام بالاسىنىڭ، ۇلتتاردىڭ قۇقىعىنا نۇقسان كەلتىرەتىن ەشتەڭە جوق. ءبارى ىزگىلىككە، جاقسىلىققا شاقىرادى.