ونەگە بولۋ - ءومىر!
قازاقتىڭ ءاربىر وسيەت-ونەگەسى ۇرپاق تاربيەسىنە نەگىزدەلگەن. اتا-بابامىز «ەل بولامىن دەسەڭ – بەسىگىڭدى تۇزە» دەپ تەككە ايتپاعان. بۇل ۇعىم يسلام مادەنيەتىنىڭ كەلۋىمەن وركەندەي ءتۇستى. وسىعان بايلانىستى ساۋالناما جاساعان ەدىك.
ءالىمحان ءالىم، عىلىمي قىزمەتكەر:
تاربيە مەن ءىلىم ەگىز ۇعىم
«تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم – ادامزاتتىڭ قاس جاۋى» دەپتى ۇلى ويشىل ءابۋ ناسىر ءال-فارابي بابامىز. الەمنىڭ ەكىنشى ۇستازى ايتقان وسىناۋ قاستەرلى ءسوز ءوز دەڭگەيىنەن تۇسكەن جوق. ءتىپتى كۇنى بۇگىنگە شەيىن وزەكتى بولىر تۇر. سوناۋ ورتا عاسىردا ايتىپ كەتكەن ناقىل سوزدەرىن بۇگىنگى ۇرپاقتارى قولدانىپ، كادەمىزگە جاراتىپ ءجۇرمىز. اباي اتامىزدىڭ ءومىربايانىن جازىپ ونى كۇللى عالامعا تانىتقان، مۇحتار ومارحان ۇلى اۋەزوۆ تاربيە تال بەسىكتەن باستالاتىنىن، دالەلدەپ ايتىپ كەتكەن. سونداعى مىنا ءبىر شاعىن ەپيزودقا زەر سالايىق. اباي جولىندا، 13 جاسار كەزىندە وقۋدان قايتىپ ۇيىنە ورالادى. مىنە سول شاقتا اناسىنا قاراي بارا جاتقاندا، شەشەسى ۇلجان الدىمەن اكەسىنە سالەمدەسۋدى مەڭزەيدى. ءسويتىپ بالا اباي اكەسىنە سالەمدەسكەن ەكەن. قازاق ايەلدەرىنىڭ ۇلىلىعى، تاربيەگە مىعىمدىعى وسى جەردەن، وسىنداي كورىنىستەردەن باستاۋ الاتىندىعىنىڭ جەمىسى وسى ەمەس پە؟ مەنىڭشە ۇلتتىق تامىردان اجىراماعان، انا سۇتىمەن، اتا كۇشىمەن كەلەتىن، بىرتىندەپ سىڭەتىن ناعىز ونەگە وسى بولسا كەرەك-تى.
الگىندە بىزدەر قىسقاشا عانا توقتالدىق. شىنىمەن دەندەپ، ونىڭ ارعى شەتىن قاۋزار بولساڭىز، نەبىر عاجايىپ وقيعالارعا تاپ بولاسىز. سونىمەن قاتار كەشە عانا قالىپتاسىپ تۇسە سالماعان حالىق ەكەنىڭىزگە كوز جەتىڭكىرەي تۇسەدى.
الەمدە، ءوزىنىڭ تاريحى مەن شەجىرەسىنە بارىنشا دەندەپ بارىپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن زەرتتەۋ زاڭدى قۇبىلىس سانالادى. بۇل دەگەنىمىز – وركەندەۋ، ءوسۋ جولىنا قاراي قادام باسۋمەن تەڭ نارسە. حالقىمىز ءوزىنىڭ ءار بالاسىنا سىنايى قاراعان. مىقتى تاربيە بەرگەن. 6 جاستان اتقا قوندىرعان. اسكەري ونەرگە باۋلىعان. ناعىز ەر-ازاماتشا وسۋگە بەيىمدەگەن. مۇندا نەگىزگى ەكى ءادىس-تاسىل قولدانىلعان. ءبىرى فيزيكالىق ءادىس. وندا ساداق تارتۋ، اتقا جوندەپ وتىرۋ، تاقىم قىسۋ، شيراق قيمىلداپ، اسكەري ونەرگە جەتىك بولۋ سىندى قاسيەتتەردى دارىتقان. ودان كەيىن وزدەرىڭىز بىلەتىن، ۇلتتىق تاربيە. مۇندا مورالدىق قۇندىلىقتار كوزدەلگەن. ۇلكەنگە قۇرمەت ءبىلدىرۋ، كىشىگە ىزەت كورسەتۋ دەگەن سياقتى. ەشكىمنىڭ الا ءجىبىن اتتاماۋ، قايتا قولىڭنان كەلسە، جاقسىلىق ەتۋ كوزدەلگەن. مىنەكەي وسىنشاما ىزگى دۇنيەنى بويىنا قۇيىپ وسكەن، بالا قالايشا، ونەگەلى بولىپ وسپەسىن.
ارينە، كەي كەيدە قازاقتىڭ تاعىلىمدىق-تاربيەلىك ويلارىن وقىپ، ەستىپ، كورىپ جۇرگەننەن سوڭ، ءوز حالقىمىزدىڭ قۇندىلىقتارىنا ىشتەي رازى بولامىز.
ءبىزدىڭ دالامىزدا مۇسىلمانشىلىق IX-X عاسىرلاردا كەڭ قانات جايدى. سول كەزەڭدەردە، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ پايىم پاراساتى جاڭا ورلەۋ داۋىرىنە كوتەرىلدى. بۇل دەگەنىمىز – ۇرپاقتىڭ اۋىسۋىنا نەگىز بولدى. ءبىراق جەرگىلىكتى جۇرت وزدەرىنىڭ ءداستۇرلى جولىنان اينىعان جوق. ءدال سولاي ارى قاراي جۇرە بەردى. عىلىمدا اسەر ەتۋشى فاكتور مىندەتتى تۇردە ءوز اسەرىن بەرەدى دەيدى. ال مۇندا پارادوكس بار. سوندىقتان كوشپەندىلەردىڭ تەگى، ءداستۇرى مىقتى بولعان.
جۇلدىز راحات قىزى، پسيحولوگ:
نە ەكسەڭ – سونى وراسىڭ
پسيحولوگيا ىلىمىندە، ەڭ ەرەكشە كوڭىل بولىنەتىن سالاسى بالانىڭ جاقسى دىڭگەكتە قالىپتاسۋى. ويتكەنى جان تانۋ عىلىمى – ادامنىڭ ىشكى الەمىنە ءۇڭىلۋ، شەشىلمەيتىن ءتۇيىننىڭ شەشىمىن تابۋ بولىپ تابىلادى. بالاقانداردىڭ تاربيەسى باستى كۇن تارتىبىنەن ىسىرلماۋ كەرەك دەپ سانايمىن. سەبەبى ومىرلىك جۇمىس دەپ سانايمىن. نەگە دەسەڭىز؟ ءقازىر بالالاردىڭ ويى، قابىلەتى باسقا. ولار سمارتفوندار مەن گادجەتتەر ارقىلى تاربيەلەنۋدە. مەنىڭ جەكە پىكىرىم 40-% ونەگەنى عالامتور بەرۋدە. ياعني، يسلامي، ءدىني، قازاقي، باتىستىق ءتالىمدى بۇگىنگى ءبۇلدىرشىن ينتەرنەتتەن الۋدا.
ءبىراق تەك ينتەرنەتتەن كورىپ جازعىرا بەرۋگە بولماس. جاڭا ايتىپ كەتكەنىمدەي، مەيىلىنشە ۇرپاق تاربيەسىنە ارنايى ۋاقىت بولگەنىمىز ابزال. ويتكەنى، اركىم ءوز بالاسىنىڭ دارىندى، ۇلگىلى وزات جان بولىپ قالىپتاسقانىن قالايدى. بۇرىنعى كەزدەرى اۋىلدىق جەرلەردە اتا-اجە ينستيتۋتى دەگەن بولعان. اتا-انالار ءدال بۇگىنگىدەي شالا ءبۇلىنىپ، بالالارىن بالباقشالارعا اپارىپ اۋرە-سارساڭعا تۇسپەيتىن. سەبەبى دايىن تاربيە ءنارىن ءسىڭدىرۋشى اتاسى مەن اپاسى تۇرعاندا باسقانىڭ كەرەگى بولماعان. وسى كۇنى سول كەزدەردى وزىمدە اڭساپ، شىركىن-اي ءبىر اۋىق سول قاريا كىسىلەردىڭ جاندارىنا اپارسا عوي دەپ ويلانىپ قالامىن. بۇل دەگەنىمىز ءبارى XIX-XX عاسىردا قالىپ، كەلمەسكە كەتتى دەگەندى بىلدىرمەيدى. قازاقى ناقىشتا تاربيەلەي الاتىن ۇلكەن كىسىلەر دە جاس اتا-انالاردا بار. دەگەنمەن ءدال بۇرىنعىداي بولماسى انىق.
ءبىزدىڭ بالاقاندار ءقازىر ابدەن تەحنولوگيانىڭ ءتىلىن مەڭگەرگەن. ولاردى ينتەرنەت، الەۋمەتتىك جەلى تاربيەلەۋدە. بۇل تۇرعىدان كەلگەندە ءوزىمىز تاڭعالامىز. مەنىڭ جيەنىم نەبارى 5 جاستا. ءبىراق، سمارتفوندى قولدانعاندا، اسىرەسە ءتۇرلى ويىندار ويناعاندا ەرەسەكتەردى تاڭداندىرادى. بۇل تەك ءبىزدىڭ ۇيدەگى جاعداي عانا ەمەس. اينالامىزداعى، جالپى قوعامداعى قۇبىلىس وسىنداي. ءيا قازىرگى بالالاردىڭ زامنى مۇلدەم باسقا.
بىزدەر جانتانۋ عىلىمىنىڭ سالاسىندا جۇرگەننەن كەيىن الدىمىزعا ءتۇرلى تاعدىرلى اتا-انا كەلەدى. ءسوز باسىندا ايتقانىمداي. كوبىنە قالالىق جەردە تۇراتىندار بازىناسىن ايتادى. بارىنىكى ءبىر ماسەلەگە تىرەلەدى. سول باياعى بالالارىنىڭ تەلەفون، گادجەت ويىندارىنا قۇمارلىعى. اراسىندا كەيبىرەۋلەرى تاماق ىشۋگە ازەر شاقىراتىن كەز بولاتىنىن ايتادى. بۇنىڭ جولدارىن، الدىن الۋ قاجەتتىگىن جوعارىدا ءبىرشاما كەلتىردىم. تاعى ءبىر مارتە ايتا كەتەيىن. ونىڭ ءادىسى بالا تاربيەسى كوڭىل ءبولۋ. باسقا شىعار، بۇدان بۇرىلىپ باسقا جاققا كەتىپ قالار جولى جوق. ءبىر اۋىق نە جاساپ جاتۇانىپ، نەندەي دۇنيە كورىپ جۇرگەنىن، قانداي ويىنعا قۇمارلىعىن بىلسەڭىز بولعانى. سودان سوڭ بارىپ، ءوزىڭىز-اق اناليتيكالىق تالداۋ جاساي الاسىز. اقىرىندا بايىپتى، ماردىمدى ناتيجەگە قول جەتكىزە باستايسىز. بايقاپ باعامدار بولساڭىز، بالا تاربيەسى ەرتەڭگى كۇنگە دايىندالعان شامشىراق ىسپەتتى. ونى ءسىز بۇگىن دايىنداۋعا تىرىسىڭىز. سوندا بارلىق تولعاندىرعان ويلار، ءوزى-اق رەتىمەن شەشىمىن تابادى.
سول سەبەپتى ۇلكەندەر جاعى ءوز بالاپاندارىمىزدىڭ بولاشاعىنا بەي-جاي قارامايىق.
عاليا جولدىباي قىزى، ءمۇعالىم:
تاربيەنىڭ تامىرى وتباسىدا
يسلامداعى بالا تاربيەسى – ەڭ ۇلكەن، ءمانى زور جاۋاپكەرشىكتى ءىس. بۇعان قاراپايىم قاراماۋ قاجەت. قازاق ەرتەڭگى بولاشاعىن بالاسىنىڭ تاربيەسىمەن ۇشتاستىرعان. بۇل راستا. وزىمىزدە بالا-شاعا ءوسىرىپ وتىرمىز. مەكتەپتە دە ۇستازدىق ەتۋدەمىز. بار ويىمىز اقىلدى، ءىلىمدار، پايىم پاراستى بيىك جاستاردى قالىپتاستىرۋ. سول قاراكوزدەرىمىزدىڭ امان-ەسەن بولعانىن كوزدەيمىز. ولار دا ءوز ۇرپاقتارىنا، قازاقى تاعىلىمدى سىڭىرە بىلسە – وزعانىمىز بولار ەدى.
ءبىر جاعى بالا وقىتىپ وتىرعان ۇستازبىز. ال ۇيدە وزىمىزدە انامىز. الگىندە ايتقانىمداي، بارلىق ونەگەنى ءوز بالالارىما بارىنشا سىڭدىرۋگە تىرىسۋدامىن. بىزدەر اۋىلدا كىشكەنتاي كەزىمىزدە اكە-شەشەمىزدەن نەندەي دۇنيەلەردى ۇيرەنسەك، سونى ءوز بالالارىڭا بەرەدى ەكەنسىز. سونى جامەن، بىرتىندەپ تۇسىنۋدەمىز. ءوزىڭ الدىڭدا قانشاما بالاعا تاربيە بەرىپ وتىرىپ، ءوز جانۇيادا كەلەڭسىزدىككە بوي الدىرۋعا استە بولمايدى. ءمۇعالىم، ۇيدەگى اتا-انادان كەيىنگى ناعىز تاربيەشى، ءبىر جاعى پسيحولوگ، كەرەك دەسەڭىز وقۋشىنىڭ جاناشىر دوسى. مىنەكەي كوردىڭىز بە؟ ونداعان فۋنكسيانى قاتار اتقارىپ كەلەمىز. ءبىراق، شارشاماۋ قاجەت. قاجىر قايراتتى بويعا جيناپ، وزىمىزدەن كەيىنگىلەرگە ۇلگى-ونەگە كورسەتەتىن جاسقا جەتتىك. ءبىزدىڭ الدىمىزداعى اعا بۋىن ۇنەمى ايتىپ وتىرۋشى ەدى. بىزدەر تاۋدان ءتۇسىپ كەلە جاتقان، بىلايشا ايتقاندا بازاردان قايتقان جاندارمىز دەپ. سونىسى شىندىق ەكەن قاراعىم.
قازىرگى جاسوسپىرمدەرگە ەڭ قاجەتتى نە نارسە ەكەندىگىن مەن سىزگە ايتايىن. ول ارينە – سابىرلىق. ونىڭ سىرتىندا توزىمدىلىك. وسى اسىل ءارى ىزگى قاسيەتتەردى سىڭىرە بىلسەك، ءوزعانىمىز سول بولار ەدى.
بۇرىن بالا كۇنىمىزدە، وزىمىزدەن جاسى ۇلكەندەردىڭ كيىمىن كيىپ وستىك. قانداي تىرلىككە جۇمساسا، سول ايتقاندارىن قىلدىق. ەش قارسى ءۋاج سويلەمەدىك. اتا-انامىزدا اعانىڭ ايتقانى ءجون، نە دەسەدە كون دەگەن قاعيدانى ۇستاناتىن. بىزدەر ءداپ سولاي ەتەتىنبىز. وسى كەزدەرى ويلاپ قاراساق ۇلكەن ءتالىم الىپپىز. بىرىنشىدەن، قاناعات ەتىپ ۇيرەنەسىز. ەكىنشىدەن، توزىمدىلىكتىڭ ءدامىن تاتاسىز. ۇشىنشىدەن، ۇلكەندى سىيلاپ ۇيرەنەدى ەكەنسىز. بىلاي قاراساڭىز ۇرمايدى، سوقپايدى وسىنداي ادىستەرمەن بىزگە ءتالىم مەن تاربيە بەرىپتى. ولارعا مىڭ راقمەت. ومىردەن العان، ناقتىلاعاندا جيعان تەرگەن تاجىربيەمدى ارتىمىزدان ەرگەن ۇرپاقتارىمىزعا بەرۋدەن شارشامايمىز.
الەمنىڭ ەكىنشى ۇستازى ءال-فارابي بابامىز «تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم، ادامزاتتىڭ قاس جاۋى» دەپتى. جوعارىداعى پىكىرلەردى توپتاي كەلسەڭىز ءتۇبى وسىعان سايادى. مۇنى ءبىر سوزگە سىيعىزۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان يسلامداعى بالا تاربيەسىنىڭ اۋقىمى زور دەگەن ويدامىز.