جاسىن عۇمىر!
چەح دانىشپانى ءارى بەلسەندىسى يۋليۋس فۋچيك «باتىر – ول ادامزات قوعامىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن، سىن ساعاتتا قولىنان كەلگەن بارلىق مۇمكىندىكتى جاساي الاتىن ادام» دەپتى. تەگى راس ءسوز! دۇنيەدە حالقىنىڭ قامى ءۇشىن وت كەشكەن ەرلەر از بولماعان. ەل باسىنا كۇن تۋعاندا – قورعان بولا بىلگەندەرى قانشاما. سونىڭ ءبىرى - نەبارى جيىرما جاسىندا كومبات بولعان قازاق ۇلى راتاي سۇلتانبەكوۆ.
ورتاق يدەولوگيا
ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك زۇلمات سوعىس كىم-كىمدى دە ايامادى. اتا-انانى بالاسىنان، باۋىردى باۋىردان اجىراتتى. كامەلەت جاسىنا جەتەر جەتپەس بوزبالالار مەن جاس جەتكىنشەكتەر مايدانعا اعىلدى. ماقسات – كەڭەس وداعىن قورعاۋ. فاشيستەردىڭ پيعىلىن ورىنداتپاۋ. وسى ۇرانمەن تالاي بوزداق مايدان دالاسىندا شاھيد كەشتى. جان الىسىپ، جان بەرىستى. قاسىق قانى قالعانشا سوعىستى. 1941-1945 جىلدار ارالىعىندا قازاق دالاسىنان سوعىس وشاعىنا اتتانعانداردا ەسەپ بولمادى. ءبارىنىڭ ويى بىرەۋ – ورتاق وتاندى قورعاۋ. ولاي بولاتىنىنىڭ سەبەبى دە بار. ويتكەنى، يدەولوگيانىڭ ىعى سولاي. ءتىپتى كۇشتى. كسرو اۋماعىنداعى بارشا ۇلتتاردى شاشاۋ شىعارماي ۇستاۋ كوممۋنيستەردىڭ باستى كرەدوسى ەدى. ول شەڭبەردەن شىقپاۋ كەرەك. ودان شىققاندار ناۋبەتكە ۇشىرايتىن. ايتپەسە، قۋدالاناتىن. ءبىر قىرىنان العاندا، سەنزۋرا قاتتى بولدى. ءتارتىپ تەمىردەي دەگەنمەن دە، شاش ورنىنا باس الۋ كوپ بولعانىن بايقايمىز. الگىندە ايتقانىمىزداي، ورتاق يدەولوگيا بارلىعىن ءبىر ۋىس ەتىپ ۇستادى. شاشاۋ شىعارمادى. ول ءۇشىن ۇگىت-ناسيحاتتى قاتتى جۇرگىزىپ، نازاردا ۇستادى. سول ارقىلى قانداي جاعداي بولماسىن، بارلىعىن ۇيىستىرىپ وتىردى. بۇل – وداقتى ۇستاپ تۇرۋدىڭ ءتيىمدى ادىستەرى بولاتىن.
بالا راتاي
وتكەن حح عاسىر قازاق ءۇشىن وڭاي بولمادى. سىن ساعاتتار كوپ بولدى. قازاقتىڭ اردا ۇلى دىنمۇحامەد قونايەۆ «جيىرماسىنشى عاسىر - تاڭعاجايىپ عاسىر، تاريح ءۇشىن قىزىقتى، ال زامانداس ءۇشىن قاسىرەت عاسىرى» دەپ پايىمداپتى. شىنىندا، تولعان ريەۆاليۋسيا، اشارشىلىق، قيىنشىلىق، ناۋبەت اينالسوقتاپ سوعا بەردى. ەشكىمدى ايامادى. قىردى، جويدى. دەسە دە، رۋحتى سىندىرا المادى.
ويعا باتامىز.. بالكىم، كەيدە قيىنشىلىق زاماندا ناعىز ەلىن قورعايتىن ازامات تۋاتىنداي كورىنەدى. ونداي جاندى حالىق كۇتەدى. قۇددى بۇرىنعى فولكلورداعى ەل قورعاعان باتىرلار تۋرالى جىر اقيقاتتاي كورىنەدى. مۇمكىن، سولاي دا شىعار. كىم ءبىلسىن؟!
راتاي سۇلتانبەكوۆ 1921 جىلى جامبىل وبلىسىنىڭ، تالاس اۋدانىنا قاراستى بولتىرىك ەلدى مەكەنىندە دۇنيەگە كەلگەن. جاستايىنان شارۋاعا ەرتە ارالاستى. تۇركىستان، قىزىلوردا، مانكەنت ايماعىندا وقىپ، مەكتەپتى التىن مەدالمەن ءتامامدادى. اكەسىنىڭ ەرتە دۇنيە سالۋىنا بايلانىستى قامقورلىق كورمەدى. ازاماتىنان ايرىلىپ، اناسى قاتشا جەسىر، بالاسى جەتىمدىك قامىتىن كيەدى. وسى كەزدەر ونىڭ ومىرىندەگى ەڭ ءبىر اۋىر كەزدەر ەدى. سەنەر، ارقا سۇيەر ادامى تەك ءوزى بولدى. وسىلايشا ۋاقىت ءوتىپ جاتتى. ءوز كۇشىمەن الماتىعا وقۋعا ءتۇستى. دارىگەر بولۋدى كوزدەدى. وسىنداعى مەدەسينالىق ينستيتۋتتىڭ 3 كۋرسىندا جۇرگەندە، مايدانعا الىپ كەتەدى.
قىسقا مەرزىمدى اسكەري كۋرستا – ۋچيليششەدە وقىپ شىعىپ، لەيتەنانت اسكەري شەنىنە يە بولادى. مايداندا باتالون كومانديرى قىزمەتىن اتقارادى. 1944 جىلعى 15 قىركۇيەكتە 20-دان جاڭا اسقان گۆارديا مايورى سۇلتانبەكوۆ ەلگە، قازىرگى تالاس اۋدانى بولتىرىك اۋىلىنا دەمالىسقا كەلىپ قايتادى. مايداندا كورسەتكەن ەرلىگى ءۇشىن 20 جاستاعى گۆارديا مايورى، باتالون كومانديرى سۇلتانبەكوۆ راتاي بىرنەشە وردەندەرمەن ماراپاتتالعان. ول باستاعان باتالون مايدانداعى اۋىر شايقاستارعا قاتىستى. گۆارديا مايورى سۇلتانبەكوۆ سوعىس بىتەر جىلى جەڭىسكە ساناۋلى كۇندەر قالعاندا «ودەر وپەراسياسى» كەزىندە براندەنبۋرگ تۇبىندە ەرلىكپەن قازا تاپتى.
اسىرەسە، سوعىس ۋاقىتىندا تۋعان بالالاردىڭ تاعدىرى باسقا ەدى. ولار وينامادى، كۇلمەدى. تۋرالاي دا، تىكەلەي دە ايتقانداعى شىندىق – وسى! بالا راتايدىڭ كەزى پاتشا وكىمەتىنىڭ قۇلاپ، كەڭەس بيلىگىنىڭ ورناپ جاتقان اۋمالى-توكپەلى كەزدەرىنە سايكەس كەلەدى. ءبىر شەتى، ىزعارلى، نەگىزگى قۇيتىرقى ساياساتتىڭ سالقىنى بىزگە ءتيدى. قازاق دالاسى، نە بودان بولۋ نەمەسە جەكە-دارا دەربەس ءومىر ءسۇرۋ سياقتى جولايرىقتا تۇردى. ياعني، باسقا تاڭداۋ بولمادى. الاش قايراتكەرلەرى 1921 جىلعى قولدان جاسالعان اشارشىلىققا قارسى كەلىپ جاتقان كەز ەدى. ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ، ساكەن سەيفۋلليندەر "قايتسەك ەلدى امان ساقتايمىزدىڭ" كەرىن ويلادى. قولىنان كەلگەنشە، قازاقتى امان-ساقتاۋدى ويلاستىردى. سول ءۇشىن قولدارىنان كەلگەننىڭ ءبارىن جاسادى. مىنە، ناق سول داۋىردە راتاي باتىر دۇنيەگە كەلدى. سوعىسقا اتتاندى. وندا ەرلىك جاسادى. جاس ءومىرىن ەلى ءۇشىن بەردى.
جاسىنداي جارق ەتتى
حالقىمىز «ەر ەسىمى – ەل ەسىندە» دەيدى. باتىر باۋىرجان مومىش ۇلى اتامىز «ەرلىك – ەلدىڭ قاسيەتى، جۇرەكتىلىك جىگىتتىڭ قاسيەتى» دەپ ناقىل ءسوز قالدىرىپتى. وسىنى ءداپ راتاي باتىرعا قاراتا ايتقانداي كورىنەدى. جازۋشى ءابۋ سارسەنبايەۆ قازاقتىڭ قايسار ۇلى تۋرالى ەستەلىگىندە ءبىراز دۇنيەنىڭ شەتىن قوزعاپتى. قالامگەر «مەن باتالون باسقارعان ەكى قازاققا جولىقتىم، ءبىرى ەرەسەكتەۋ ەدى، ەكىنشىسى - وسى ءراتاي، جيىرمادان ەندى اسقان تاستۇلەك» دەپ جازادى. سوندا بۇنداعى ايتىلعان وي بىرەۋ. ول جاس ءارى قايراتتى جىگىتتىڭ ءور مىنەزدىلىگىنە، نامىستىلىعىنا تامسانۋ بولىپ تۇر.
جازۋشى «گۆارديا بيىگى» اتالعان شايقاس تۋرالى تەبىرەنە جازدى. سوندا راتايدىڭ قول باستاۋى سۋرەتتەلگەن. باتىردىڭ ءوزى الدىڭعى شەپتە بولعان. كەسكىلەسكەن ۇرىستا، كومبات باسقارعان جاق باسىم تۇسەدى. راتاي سول شايقاستا جارالانادى. ۇرىس اياقتالعاندا، قاتارلاس جاۋىنگەرلەرىنە العىس ايتادى. «باينازار» باباسى جوڭعار شاپقىنشىلىعىندا ەرلىك كورسەتەدى. ءسويتىپ، ءوز جاراسىن ءوزى تىگىپ، ەمدەگەن ەكەن. سول سياقتى ءبىزدىڭ باتىر دا، ەشتەڭە ەتپەيتىندىگىن ايتادى. 1945 جىلى 4 مامىر كۇنى براندەربۋگ شايقاسىندا ەرلىكپەن قازا تابادى.
بيىل جاسىنداي جارق ەتكەن تۇلعانىڭ تۋعانىنا 100 تولدى.
جامبىل وبلىسىنىڭ قاراتاۋ قالاسىندا باتىردىڭ ەسىمىمەن اتالاتىن كوشە بار. تالاس جۇرتى دا ونىڭ ەسىمىن ارداقتاپ ءجۇر. جالپى، كۇللى قازاققا ورتاق داڭقتى تۇلعا دەپ بىلەمىز. ءالى ەسىمى جاڭعىرىپ، تالاي نىسانعا بەرىلەرىنە سەنەمىز.
بۇرىنعىلار «بۇ دۇنيەدەن باتىر دا، اقىن دا، دارىن دا وتكەن» دەپتى. اتا-بابامىزدىڭ ءاربىر ايقانى راس. ءتامسىلى – اقيقات. تۇيىندەي كەلە، راتاي سۇلتانبەكوۆ ەل جادىندا ماڭگى قالار دارا تۇلعا دەمەكپىز.