قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مادەنيەت سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ستيپەندياسىنىڭ لاۋرەاتى، اكتەر، تەاتر رەجيسسەرى، تەاتر قايراتكەرى، پروفەسسور، ق ر ەڭبەك سىڭىرگەن ونەر قايراتكەرى، تاۋەلسىز «تارلان» پلاتينا سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، «بارىس»، «پاراسات» وردەندەرىنىڭ يەگەرى، ەسمۇحان وبايەۆپەن سۇحبات.
دراماتۋرگيا قاقتىعىسقا قۇرىلادى
– «تەاتر – بۇل جان الەمى» دەگەن ەكەنسىز. وسى جايلى ايتا كەتسەڭىز.
– ءبىز رەجيسسەر بولعاندىقتان، پسيحولوگپىز. مەنىڭ قويعان پەسالارىمنىڭ ءبارى ادامي پروسەسكە اسەر ەتەتىندەي قويىلعان. «تەاتر – ادام جانىنىڭ زەرتتەۋشىسى»، تەاتر كۇلكى ءۇشىن، نە بولماسا جىلاتۋدى ماقسات ەتپەيدى. ءسىزدى ويلاندىرىپ، ەرەكشە سەزىمگە بولەۋ ءۇشىن قۇرىلعان. ءتىپتى، ويدىڭ تەاترى دەسەك، ارتىق بولماس. مىنە، ءبىز وسىعان بايلانىستى كادرلاردى دايارلاعاندا قاتەلىك جىبەرگەن جوقپىز. بۇگىندە ادامدار رۋحاني قاجەتىن ويلاپ، تەاترعا بەت بۇرا باستادى. ءقازىر قازاقتىڭ اقساقالدارى نەمەرەلەرىن ەرتىپ، كاسسادان بيلەت الىپ تۇرعانىن كورەمىز. سول قاريا زالدا وتىرىپ: «قاراعىم، ابىلاي حان دەگەن باباڭ مىنا كىسى. اباي دەگەن ابىز اتاڭ انا كىسى» دەپ جاڭاعى نەمەرەسىنە تاريح تاعىلىمىن ايتادى.
قازىرگى بالالاردىڭ ءبارى بىردەي ابايدى وقىپ جۇرگەنىنە كۇمانىم بار. ال ەندى سول بالا تەاترعا كەلىپ، ءۇش ساعات ويىندى تاماشالاسا، اباي الەمىن تانىپ شىعادى. ابايدىڭ ۇلى پاراساتىن، مۇقاڭنىڭ ۇلى سوزدەرىن ساناسىنا سىڭىرەدى. بۇگىندە دراماتۋرگيا قاقتىعىسقا قۇرىلادى. ساحنادا حالىققا وي سالاتىن، نەعۇرلىم ۇلتتىق رۋحىمىزعا جاقىن، ءوتىمدى دۇنيەلەر عانا قويىلادى. مىنە، بۇگىنگى تەاتردىڭ تولاعاي جەتىستىكتەرى – وسى.
– ونەر ورداسىندا جىل سايىن ۇزىلمەي قويىلىپ كەلە جاتقان سپەكتاكلدەردىڭ سىرى نەدە؟
– ونىڭ ءبىر ايتارلىقتاي سىرى، سيقىرى جوق. وسىدان 20–25 جىل بۇرىن قويعان سپەكتاكلدەرىم ءالى كۇنگە ساحنالانۋدا. كەيدە قالجىڭداپ «سپەكتاكلدەر ءوزىم سەكىلدى قارتايمايدى» دەپ ايتامىن. ەندى سەنىڭ سۇراعىڭا كەلەر بولساق، باعانا ايتىپ كەتكەنىمدەي، سپەكتاكل ادامدارعا وي سالۋى كەرەك. پەسا قۇر جازىلىپ قويادى. سپەكتاكل سول جازىلعان دۇنيەنىڭ تەرىسىن اينالدىرىپ شىعارادى. ءتىپتى، باستى ويىن وزگەرتىپ جىبەرۋگە بولادى. اتموسفەراسىن وزگەرتىپ جىبەرۋگە بولادى. اۆتورمەن تايتالاسىپ، رەجيسسەرمەن تايتالاسىپ، كورەرمەنگە جەتكەنشە يلەۋى قانىپ جەتەدى. سپەكتاكلدى شىعارۋ ءۇشىن توعىز اي كوتەرەسىڭ. ونى تولعاتىپ ءجۇرىپ تۋامىز. سودان كەيىنگى ونىڭ باعاسى كورەرمەننىڭ قولىندا. ال ارتيست دەگەن ءسىزدىڭ بايگەگە قوسقان تۇلپارىڭىز عوي. تۇلپارىڭىز بايگەدەن جەڭىپ جاتسا، وندا ول ءسىزدىڭ ەڭبەگىڭىز. ال بايگەدەن كەلمەي قالسا، ول دا - ءسىزدىڭ وسالدىعىڭىز.
تالانتتى اكتەرلار مەن رەجيسسەرلار شوعىرلانعان كەز – ول تەاتردىڭ باعى. كەزىندە ازەكەڭمەن جۇمىس ىستەگەن تەاتردىڭ كوريفەيلەرىنىڭ كەيبىرى ءالى تەاتر ساحناسىنان تۇسكەن جوق. ءاسانالى ءاشىموۆ، ءسابيت ورازبايەۆ، نۇكەتاي مىشپايەۆا، تورعىن تاسىبەكوۆا، قۇمان تاستانبەكوۆ جانە ت.ب. سول جىلدارى نۇرمۇحان ءجانتورين كەلمەسە، ىدىرىس نوعايبايەۆ جوق بولسا، بۇلاي بولار ما ەدى، كىم ءبىلسىن؟!
قۇداي تىلەۋىمدى بەردى
– ءوزىڭىز قويعان ەڭ ەرەكشە سپەكتاكل جايلى ايتا كەتسەڭىز.
– ەندى كوپ قوي. ونىڭ ءقايسىبىرىن ايتايىن. ەرەكشەسى دەپ تولەن ابدىكتىڭ «ۇرى مەن ۇلى» سپەكتاكلىن ايتار ەدىم. ول بۇگىنگى كۇن. قايناپ تۇرعان قازىرگى ءسات. وندا دا وتكەن مەن بۇگىننىڭ ديالوگى، وكپە-نالاسى ايتىلادى. ۇلكەندەر جاس بۋىندى سۇرىقسىز، ەز كورەدى. كىشىلەر ءوز بولمىسىنىڭ بولىمسىزدىعىنا ۇلكەندەردى كىنالايدى. اركىمدىكى وزىنە دۇرىس. اكە ۇرپاعىنىڭ وزىندەي ۇلى بولماعانىنا، تىنىشتىقتا تۋعان تۇقىمنىڭ تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسىپ كەتكەندەردىڭ جىگەرىن ساقتاپ قالماعانىنا قىنجىلادى. بۇدان بولەك، «قىز مۇڭى» دەگەن سپەكتال بولدى. وندا 1986 جىلى رەسپۋبليكا الاڭىندا وتكەن جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسقان قىزدىڭ وقيعاسى باياندالادى. ەلىم، جەرىم دەپ ەمىرەنگەن قازاق قىزىنىڭ قايسارلىعىنان حابار بەرەدى. سول كەزدە تاۋەلسىزدىك ءۇشىن قانشاما جاستارىمىز باسىن بايگەگە تىكتى. سولار جايلى قويىلعان سپەكتاكل ءالى كۇنگە ساحنالانۋدا. بۇدان بولەك، قازاق قالامگەرلەرىنىڭ ءبىرازىنىڭ شىعارمالارىن قويدىق. ونىڭ بارلىعىن ساناپ شىقساق، سانىنا جەتپەسپىز. ەلىمىزدىڭ ءار وڭىرىندەگى تەاترلاردا قويىلعان سپەكتاكلدەر مەن ءۇشىن ءبىر توبە. وزىندىك قۇرىلىسىمەن، ويىمەن ەرەكشە دەپ ايتا الامىن.
– رەجيسسەرلىككە قالاي كەلدىڭىز؟ العاشقى سپەكتاكلىڭىز جايلى ايتا كەتسەڭىز؟
– ونەر جولىمدى قازىرگى ع.مۇسىرەپوۆ اتىنداعى بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر تەاترىنان باستادىم. ول كەزدەرى وقۋ بىتىرەردە قالانىڭ كۇللى جايساڭدارى جينالىپ، ستۋدەنتتەردى ءار ايماققا بولەتىن. ونىڭ باسى-قاسىندا ءازىربايجان مامبەتوۆ اعامىز بولاتىن. سول كەزدە ءسابيرا مايقانوۆا اپايىمىز «مىنا «ۆانيا اعايدى» ويناعان سارى بالا ءوزى سونداي سۇمدىق. مۇنى قالادا ءارتىس قىلىپ قالدىرۋ كەرەك. نە قىلادى، رەجيسسەردى قويا بەرەدى عوي»، – دەپ ايتقانى سەبەپ بولدى ما، ايتەۋىر، كوپتىڭ ىشىنەن مەنى تاڭداپ الدى. وسىلايشا 1966 جىلى 4-كۋرس وقىپ ءجۇرىپ، رەجيسسەرلىك ماماندىعىممەن سپەكتاكل قويدىم. ول ەندى مەنىڭ باعىم دەپ ويلايمىن.
ق ر حالىق ءارتىسى، ۇلى اكتەر نۇرمۇحان ءجانتورين مەنى ۇستاپ الدى دا: «ءاي، بالا، بەرى كەل. سەنى مۋزىكالنىي دەيدى عوي. سەن داۆاي مىنا پەسانى قوي. مەن ساعان «جاياۋ مۇسا» دەگەن پەسانى بەرەمىن. بۇل ورتا ءجۇزدىڭ ايگىلى جاياۋ مۇساسى. سەن وسىدان باستاساڭ، قۇداي جولىڭدى وڭعارادى. مەن ءقازىر كينوستۋدياعا كەتتىم. ءازىربايجانعا ءوزىم ايتامىن»، - دەپ قولىما اق قاعاز بەن قالام ۇستاتىپ كەتتى. مىنە، سول كەزدە تۇسىرىلگەن سۋرەتتەر دە بار. ءسابيت ورازبايەۆ قانداي جاپ-جاس جىگىت. تورعىن تاسىبەكوۆا ءقازىر ۇيىندە وتىر. كەيبىر ارتىستەر و دۇنيەلىك بولىپ كەتتى. وسىلايشا ونەردە جۇرگەنىمە 60 جىل بولعان.
وسى جىلداردىڭ ىشىندە جىلجىپ ءبىر-اق جەرگە باردىم – «سەمەي تەاترى» دەگەن. ادەبيەتتىڭ، مادەنيەتتىڭ ورتاسى. ۇلى قازاقتاردىڭ، ۇلى الاشتىڭ ورتاسى دەپ ايتۋعا بولادى. «ابايدىڭ ەلى! مۇحتاردىڭ ەلى! قاسيەتتى ۇلى جەر! ە، قۇداي، قۇدىرەتىڭە كوزىم جەتسىن، قولداشى، قولتىقتاشى مەنى، وسى ەلدەن باقىت تابۋعا كومەكتەسشى!» - دەپ ەدىم سوندا تەبىرەنىپ تۇرىپ. قۇداي سول تىلەۋىمدى بەرگەن بولۋى كەرەك، تۇڭعىش كاسىبي تەاتر ونەرى ۋىعىن قاداعان وردادا ۇلكەن اكتەرلارمەن بىرگە جۇمىس ىستەپ شىڭدالدىم، ءوستىم، بولاشاق جارىمدى كەزدەستىرىپ، وتباسىن قۇرىپ، بالالى-شاعالى بولدىم. مادەنيەت مينيسترلىگى ءبىر جىلعا بارىپ كەلەسىڭ دەپ جىبەرىپ، 20 جىل 1 كۇن، 15 ساعات تابان اۋدارماي قىزمەت ىستەدىم.
رەجيسسەر باردا – تەاتر بار، ول جوق بولسا – تەاتر دا جوق
– ونەردە جۇرگەن جاستارعا كوڭىلىڭىز تولا ما؟ ءبىر سۇحباتىڭىزدا جاستارعا كوڭىل ءبولۋ ماڭىزدى دەگەن ەكەنسىز.
– سەمەيگە بارعاندا جالاڭاياق، جالاڭباس بارعانمىن. شالبارىمنىڭ ارتىنان كۇن ەسەدى. بارعان بەتىمنەن-اق حالىق جىلى قابىلدادى. ءبىز ومىردە ءۇي ساتىپ العان ادام ەمەسپىز. وسى ۋاقىتقا دەيىن ۇكىمەت بەرىپ كەلدى. سوندا ونەر بار جەردە ۇلكەن ءبىر جەڭىس بارداي كورىنەتىن. ال ءقازىر شە؟ ۇي-كۇيسىز قاڭعىپ جۇرگەن جاس اكتەرلار مەن رەجيسسەردى، ونەر ادامدارىن كوپ كورەمىن. پەسا جازىپ جۇرگەن بالالاردىڭ تۇراقتى جۇمىستارى جوق، ال جازعان تۋىندىلارىنا ماندىمايتىن قالاماقى الادى. وسىدان كەيىن ولار قالاي ونەرگە باسىبايلى بەت بۇرادى؟ ولاردىڭ ماتەريالدىق جاعدايى جاسالماي، ونەرىمىز وركەندەيدى دەپ ايتۋ قيىن-اق. جاڭاعى ايتىپ وتىرعان جاستاردىڭ تۇرمىس جاعدايى شەشىلسە، جاقسى بولاتىن ەدى. سودان كەيىن تەحنيكالىق مۇمكىندىكتەرى ناشار تەاترلار بار. سولارعا دا جوندەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزسە دەيمىن. سەمەيگە بارعانىمدا 24 جاسىمدا «قازاق كسر ەڭبەك سىڭىرگەن ونەر قايراتكەرى» قۇرمەتتى اتاعىنا يە بولدىم. بۇل دەگەنىمىز - جاس رەجيسسەرگە سەنىم بىلدىرگەن اعا بۋىننىڭ سەنىمى.
قازىرگى جاستارعا كوڭىلىم تولادى. سەبەبى، بۇلار - ىزدەنىمپاز حالىق. تاڭدامالى شىعارمالارىن زەردەلەپ الادى. بۇگىندە ونەر ورداسىنا جاقسى كادرلار كەلدى. تەاتر زەرتتەۋشىلەرى، ادەبيەت مايتالماندارى، سىنشىلار، فيلوسوفتار، ءتىپتى پسيحولوگ دەگەن بالالارىمىز دا بار. ءار تەاتردا 10–15 شاقتى رەجيسسەردى كەزدەستىرەسىز. ءقازىر رەجيسسەرلەردىڭ شالى مەنمىن. 82-دەن اسىپ بارا جاتىرمىن. ءبىراق كوڭىلىمە قاراسام، ءالى جاس سەكىلدىمىن.
– رەجيسسەردىڭ ءومىرى دەگەنىمىز نە؟
– جاقسى ادامداردىڭ اراسىندا ءومىر ءسۇرۋ - ۇلكەن باقىت. نەمات كەلىمبەتوۆ دەگەن جازۋشىنىڭ ءبىر شىعارماسى بار. سونىڭ جەلىسىندە «ءۇمىت ۇزگىم كەلمەيدى» دەگەن قويىلىم قويدىم. سونىڭ فيلوسوفيالىق ويلارىندا مىنانداي ءبىر ءسوز بار – «باقىت دەگەن نە؟» دەيدى كەيىپكەر. سوندا «باقىت دەگەن - باقىتتى ادامداردىڭ ورتاسىندا ءومىر ءسۇرۋ» دەپ ءۇن قاتادى.
مەنىڭشە، اينالاڭدى قورشاعان مەيىرىمدى، ساعان باعىت-باعدار بەرەتىن ادامدار بولسا، سەن ۇلكەن جەتىستىككە جەتەسىڭ. رەجيسسەردىڭ جولى دەگەن قىزمەتىنە، جۇمىسىنا، باعىنا بايلانىستى. سوندىقتان قۇداي ماعان ب ا ق بەرگەن شىعار دەپ ويلايمىن. ويتكەنى، ومىرىمدە اسقار توقپانوۆ، جۇمات شانين، ءازىربايجان مامبەتوۆ دەگەن ۇلى ۇستازدارىم بولماسا، مەن سول كەگەندە تراكتورىمدى ايداپ، پوليسيانىڭ وقۋىمەن جۇرەتىن ەدىم. مىنە، سول تاعدىر مەنى تەاتر الەمىنە اكەپ سوقتىردى.
تەاتردىڭ ەڭ قارا كۇشى، تەاتردىڭ ارى مەن پاسپورتى – رەجيسسەر. رەجيسسەر بار كەزدە - تەاتر بار، ول جوق بولسا - تەاتر دا جوق. ءسوزدىڭ شىنى كەرەك، اكتەر ءوزى جالعىز سپەكتاكلىن قويا بەرەر، ءبىراق ول رەجيسسەرسىز گاملەتتى، ابايدى ويناي المايدى. م.اۋەزوۆ تەاترىنا ءا.مامبەتوۆ سياقتى رەجيسسەرلەر كەلمەسە جانە ول 20 جاسىندا كىرىپ، 80 جاسقا دەيىن وسى تەاتردى باسقارماسا، بۇل تەاتر قازىرگى بيىگىندە تۇرماس ەدى. سوندىقتان تەاتردىڭ باعى دا، سورى دا رەجيسسەرگە بايلانىستى. رەجيسسەردەن باعى جانعان تەاتر – باقىتتى تەاتر.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
سۇحباتتاسقان اقتولقىن تۇرلىعازى