Qazirgi geosaıası jaǵdaıda biz memlekettiligimizdi birtindep nyǵaıtyp, reformalar men jańarý baǵdaryn nyq ustanýymyz qajet. Barynsha muqıat áreket jasap, elimizdiń uzaq merzimdi múddesine saı jumys júrgizýimiz kerek.
Qasym-Jomart TOQAEV.
Qazaqstanda kóptegen saıası ózgerister ornaý ústinde. Jańarǵan, ádil qoǵam ustanymy qolǵa alyndy. Baǵdarly baǵytta birqatar ister atqarylyp ta jatyr. Osy qarqyndy údetip, damýdyń dańǵyl jolyna qadam basa berý mańyzdy sanalady.
El múddesi bárinen bıik. Ony qasterleý – paryz. Sonymen birge, el damýy úshin óndiris oryndaryn, ǵylymdy órkendetý, ulttyq qundylyqtardy dáripteý mańyzdy. Kóneden jetken ataly sóz kezdesedi. Iaǵnı «ǵalymnyń haty ólmeıdi» dep támsildepti. Munyń barshasy Ádiletti Qazaqstan uǵymyna saı keledi. Osyǵan oraı, Ulttyq Ǵylym akademıasynyń prezıdenti, akademık, hımıa ǵylymynyń doktory Murat JURYNOVTYŃ oı-pikirin bilgen edik.
ÁDİL QOǴAMǴA JETEIİK
Ádiletti Qazaqstan tekke aıtyla salǵan sóz emes. Tarıhı salmaǵy bar uǵym. Muny da tarqatyp aıtatyn shaq keldi. Búgin qylǵan is erteńge shejire. Bálkim, tájirıbe shyǵar. Eń bastysy, zańy bárinen bıik turǵan el quraıyq. Azamattary eńbekqor, jastary alǵyr, halqy rýhty bolsyn. Sonda mamyrajaı, beıbit, eshkimge jaltaqtamaıtyn qoǵamǵa aınalamyz.
Ádilet degen oıdyń astarynda tereń maǵyna jatyr. Jaı aıtyla salmaǵan oı. Ár adam osy eldi damytýǵa úles qosýy shart. Muny jıi aıtyp kelemiz. Eshkim kelip istep bermeıdi. Árkim óz basyn asyraıtyn kapıtalısik zamandamyz. Otansúıgishtik qasıetimizdi ushtaıyq. Týǵan elge qaltqysyz qyzmet qylaıyq. Sonda ǵana osy bir uǵymnyń aıasy keńeıedi. Urpaqqa tıgizer úlgi-ónegesi mol bolady.
EL RIZASHYLYǴYNA BÓLENEIİK
Ata-babamyzdan qalǵan jerústi, jerasty baılyǵy bar. Mendeleevtiń hımıalyq kestesindegi elementterdiń 99%-y kezdesedi. Barlyq metaldyń túrleri ushyrasady. Jylyna 100 mıllıon tonnaǵa deıin munaı shyǵaramyz. Sony tıimdi ıgeretin kezeń keldi. Áńgimeni tereńnen qaýzaıyn. Bir kezderi UǴA ekonomıserin jınadyq. Akademık Kenjeǵalı Saǵadıevtiń toby sanap shyqty. Bir qorytyndyǵa toptasty. Qazaq elindegi metal shyǵaratyn 5 zaýyt, 3 munaı óńdeıtin zaýyt istep tursa, ekonomıka qýaty artady.
Ózim hımıa salasynyń mamanymyn. Sondyqtan el rızashylyǵyna bólenýdiń tıimdi joldaryn aıtýdy jón kóremin. Qazaqstanǵa kem degende taǵy 2 munaı óńdeıtin zaýyt salý qajet. Kem degende, 1 zaýyt munaı qaldyqtaryn óńdese deımiz. Munaıdan túrli buıym shyǵarýǵa bolady. Germanıada 21 munaı óńdeıtin zaýyt jumys isteıdi. Biraq jeriniń astynda munaıy bar degendi estimedik. Azıadaǵy damyǵan elderdiń qaryshtap damýynyń qupıasyn bilesizder. Bári óńdeýshi ónerkásipke áldeqashan kóship ketken. Munaı men gazǵa senip otyratyn zaman artta qaldy. Ózi túk óndirmeıtin eldiń bolashaǵy bulyńǵyr.
Elimizdiń barlyq óńirlerinde hımıa óndiristeri bar. Shymkent, Óskemen, Qaraǵandy, Aqtóbe syndy óńirlerdi tizip aıtýǵa bolady. Ondaǵy boı kótergen zaýyttar Keńes dáýirinde ónim berdi. Shıkizat alatyn oryn ǵana boldy. Qalǵany elden syrtqa shyǵaryldy. Búginde álgi zaýyttardyń birazy jumys istep tur. Keıbiri isten shyqqan bolýy da múmkin. Jaqynda Qytaıda boldyq. Biz ashqan jańalyqty olarǵa kórsettik. Sóıtip, Óskemendegi belgili bir zaýyttyń basshylyǵyna kórsettik. Al ol qulyqsyz. Birneshe zat óndirip basyn aýyrtqysy kelmeıdi. Oǵan vagon-vagonymen satyp, tynysh otyrǵany tıimdi. Osydan keıin qaıtyp damımyz. Sondyqtan iri ken oryndary, zaýyttar men fabrıkalar memleket menshigine ótýi tıis. Memleket kúsh salǵan jerde ónim men paıda qatar júredi. Osyny umytpaıyq.
KÓŃİL BÓLİNSE – ÓRKENDEIMİZ
Memleket basshysy ǵylymǵa erekshe kóńil bólip otyr. Ózim qabyldaýynda bolǵanymda súbeli oılarymmen bólistim. Sóıtip, UǴA-synyń boıyna qan júgirtýdiń tetikterin qarastyrdyq. Oıymdy áriden bastaıyn.
Búginde Ǵylym Ordasy aksıonerlik qoǵamy bar. Iaǵnı burynǵy Ǵylym akademıasy degen sóz. 1991 jyldary jaǵdaı qıyn boldy. Eldiń bári tym-tyraqaı jan-jaqqa tarady. Ǵalymdar kún kóristi oılady. Syrt elge qonys aýdarǵandary da boldy. Eleń-alań shaqta akademıany taratyp tyndyq. Basty kiltıpan – qarjy tapshylyǵy. 2010 jyly dástúrli formadaǵy kandıdat, doktorlyq dárejeni alyp tastadyq. Bolon júıesine dereý kóship aldyq. Sodan beri 13 jyl ótti. Bizdiń kandıdat kúıinde qalǵan adamdarymyz kóp. Reseı, Qyrǵyzstan, Ózbekstandy saǵalap júr. Doktor bolǵysy keledi. Ǵylymǵa úles qosýdy oılaıdy. Doktorlyq dárejesi bolmasa jarytyp tamaq iship, kún kórip ketý muń. Ekinshi jol bar. Iaǵnı tym bolmaı bara jatsa, shetelge taıyp turýdan basqa amal qalmady.
Bul – búginginiń shyndyǵy. Qazir korespondent-múshesi, akademık bolatyndar qalmaı barady. Dástúrli jolmen doktorlyqty qorǵaǵandardyń arty 60 jasta, aldy ǵasyr jasaýda. Laıym, uzaq jasasyn. Osylaısha óz qolymyzben qazaq ǵylymyn qylqyndyryp otyrmyz.
GRANTTYQ JOBA BES JYLǴA BERİLSE EKEN
Ǵalym ǵylymı jobamen aınalysady. Kánigi maman zertteý ústinde júrmese, aýyryp qalady. Óz isine berilgen jandar jeterlik. Aqshasy tıyn-teben bolsa da, ǵylymnan ketpeı júrgen adamdarǵa eskertkish qoıýymyz kerek.
Granttyq jobany utyp alý – fýtboldan álem chempıonatyn utqanmen teń bolyp barady. Ashqan jańalyqqa ıek artyp jatqan pende balasyn ańǵarmadyq. Qazir ǵylymı joba 27 nemese 30 aıǵa beredi. Ári ketse 36 aıǵa uzartady. Bylaısha aıtqanda, 2,5 – 3 jyl.
Jobany ótkizemin dep júrgende jarty jyl ketedi. Usynǵanyńyz NNS-ten ótip, mınıstrlikten bekitilse, suraǵan qarajatyńyz berilse ıgi. Alaıda, keıbir ǵylymı ınstıtýttar 3-4 granttyq jobamen otyr. Sonymen jan baǵady. Taralymy birneshe dana ujymdyq monografıa shyǵarady. Oǵan jalaqyny qosyńyz. Az ǵana qarajatty ary da, beri de tartyp jetkize almaı dal bolasyz. Sodan keıin synaýshylar «jasaǵan ǵylymdaryń káni» dep óre túregeledi.
Ǵylymı joba 5 jylǵa bekitilse eken. Ǵalym áleýmettik jaǵdaıǵa bas qatyrmasyn. Ol odansha ǵylymyna bas ketirsin. Shetelge shyǵatyn issaparlaryna arnaıy qarjy mol bólinse, syrt jaqpen qarym-qatynas nyǵaıa túsedi. Bazalyq jalaqy ınstıtýt qyzmetkerleriniń bárine túgel tólense deımiz. Magıstrden bastap akademıkterge deıin qarjydan qyjalat kórmeýi tıis. Joba usynǵanda, esep ótkizgende aǵylshyn jáne orys tilinde ǵylymı esebin surap mezi etedi. Tildi meńger. Oǵan qarsy emespiz. Alaıda, úsh tilde esep suraýdy toqtataıyq. Qazaq elinde memlekettik til – qazaq tili. Sondyqtan qazaqsha esep bersek jetkilikti dep bilemiz. Qaǵazbastylyqty joıý qajet. Bitpeıtin esep-qısappen bas qatyrýdyń qajeti joq. Búrokratıa ǵalymnyń qolyn baılaıdy. Ǵylymdy boılatpaıdy.
Alpaýyt derjavalar ǵalymnyń ashqan ǵylymı zertteýine yntyq. Tipti, olıgarhtar da qarjylandyryp jatady. Al bizde taý qoparsań da qaýqarsyz sanalasyz. Ǵalymdardyń jetken jetistigine atqaminerler qulaq assa eken. Máselen, osy jyly ashylǵan jetistikke baılanysty qaýly-qarar qabyldansa, memlekettik baǵdarlamaǵa ense degen ıgi nıetimiz bar. Al syımaǵandary keler jyldyń enshisine buıyrsa. Sonda ǵalym men bılik arasynda ózara yqpaldastyq damı túser edi.
JASTARDY ǴYLYMǴA TARTAIYQ
TMD aýmaǵynda túbegeıli úsh satyly bilim júıesine kóshken jalǵyz el – bizbiz. Dástúrli turǵyda qorǵaıtyn kandıdattyq, doktorlyq dárejeni joıdyq. Búginde magıstratýra men PHD doktorantýraǵa ıek artyp aldyq. Osy ǵylym salasyna ǵumyryn arnaǵan adam retinde bir nárseni shegelep aıtaıyn. Qazaqstanda 50 de 50 formaty júrýi kerek. Iaǵnı burynǵy dástúrli qorǵaýdy qaıta engizeıik. Ekinshi taraptan magıstr, PHD qorǵap shyǵýǵa da múmkindik bereıik. Bolon sıstemasynyń ózinde burynǵy júıemen qorǵaýǵa bolady degen sóz kezdesedi. Osy mátindi negizge alyp, burynǵy júıeni qaıta ornataıyq. Magıstrdi ǵylymı deńgeıde moıyndap, aqsha tólep, PHD dárejesine beriletin qarjyny kóbeıteıik. Bul jas ǵalymdarǵa úlken stımýl bolar edi.
Barlyq nárse jalaqyǵa kelip tireledi. Men Hımıa ınstıtýtynyń Bas dırektorlyǵyn qatar atqaramyn. Maǵan jastar kóp keledi. Sóıtip, jumysqa qabyldanar aldynda aılyǵyn suraıdy. Bastapqyda 100–150 myń teńge bolatynyn aıtamyn. Birden eńseleri túsedi. Álgi jas maman odansha 2 jerge kúzetshi bolyp 200 myńnan artyq alýdy oılaıdy. Onyń bul oıy durys. Tapqanynyń jartysyn páterge berse, qalǵany iship-jeýinen artylmaıdy. Al ol jas maman úılengisi keledi. Shańyraq qurǵan bolsa, tipti qıyn. Osynyń bárin kórip-bilip júrgen jas mamandar bir kúni AQSH, Eýropa, berisi Túrkıaǵa ketedi. Damyǵan elderde 5–10 myń dollardan artyq aılyq alady. Bizdikindeı ıpotekany oılap, mıyn sharshatpaıdy. Úılense, balashaǵasyna barlyq jaǵdaı jasalady. Osydan keıin qalaısha jas mamandy qolda ustap turamyz.
Ózimiz kandıdattyqty Máskeýde qorǵadyq. Araǵa 11 jyl salyp doktorlyq dısertasıany qorǵap elge oraldyq. Úılendik. Balaly boldyq. Qyrýar sharýanyń arasynda qosymsha jumys qyldyq. Keńes kezeńin synap jatamyz. Alaıda, ǵylymǵa degen kózqaras ol ýaqytta joǵary-tuǵyn. Bir nárseni tujyrymdap aıtaıyn, jas ǵalymdardy dáp qazirgi sátte ǵylymı prosesterge úıretken abzal. Áıtpese, jasy úlken ǵalymdar artyndaǵy jastarǵa tálim-taǵylymyn aıtyp úlgermeıdi. Jas ǵalymdardyń aılyǵyn arttyryp, áleýmettik máselesin tezdetip shesheıik.
SKOPÝS - BOS SHYǴYN
Qazir Scopus jáne Web of Science jýrnalyna maqalasy shyqqan adam dúnıedegi eń baqytty adam sanalady. Basynda sheteldik jýrnalǵa maqala jarıalasa jetkilikti edi. Búgingi tańda onyń prosentıli jyl saıyn ósip barady. Qanshama monografıa jazsańyz da, Scopus bolmasa eshkim emessiz. 35 prosentılden kem emes sheteldik ǵylymı jýrnalǵa maqala jarıalaýǵa mindetteıdi. PHD qorǵaıtyn bolsańdar 25 prosentıl bolatyn Scopus maqalasyn talap etedi. Web of Science boıynsha Q1, Q2 dárejesindegi ǵylymı maqala suraıdy. Q4 bolsa dymǵa jaramsyz. Shetelde bulaı ǵylym jasalmaıdy. Bizde – paradoks!
Akademık bolsa da Scopus jáne Web of Science jýrnalynda ǵylymı maqalasy bolmasa, qunyńyz kók tıyn. Bizdiń usynysymyz bar. Ǵylymdy damytatyn bolsaq, ony álemdik arenaǵa shyǵaramyz desek, sheteldik jýrnalǵa mindettegendi doǵaraıyq.
Qoryta aıtqanda, Ulttyq Ǵylym akademıasyn tikeleı Prezıdentke baǵynatyn memlekettik mekeme retinde statýsyn naqtylap bekiteıik. Quramyna burynǵy ınstıtýttaryn qaıtaraıyq. Germanıa, Fransıa, Reseı jáne t.b. elderde Ǵylym akademıasy jumys istep tur. Qanysh Sátbaev, Álkeı Marǵulan, M.Áýezovter qyzmet qylǵan, Alashtyń alyp tulǵaly ǵalymdary men qaıratkerleri mańdaı terin tókken qasıetti qarashańyraqty qaıta jańǵyrtaıyq.
Ádiletti Qazaqstandy ornatatyn zıaly qaýym! Sol ádil ári zerdeli qoǵam ornasyn desek, ǵalymnyń jaǵdaıyn túzeý mańyzdy demekpiz.
Ázirlegen Oljas JOLDYBAI.
"Almaty-akshamý", №41 (6334) 30 naýryz, 2023 jyl